Այրարատ

160. ԳԱՌՆԻ

Ըստ հնաւանդ պատմութեան ազգիս ` յառաջին դարս անդ Հայկազանց յորում տակաւին չէին հանդարտեալ ընդերք երկրի ՚ի ժայթքելոյ  զներքին  մթերսն ՚ի վերայ կուտակեալ  հոսանայ խանձից հրաբղխի լերին ` յելից կուսէ եւ հուպ ՚ի կարկաջահոս խորաձորն Ազատայ, Գեղամ թոռն թոռին Հայկաց ` հաստատեաց իւր  բնակութիւն, յանկեան երկուց վտակաց գետոյն, եւ կոչեցաւ Գեղամի, մի ՚ի հնագոյն ( չորեքհազարամեայ ) եւ ցարդ ոչ անբնակ պատսպարանաց մարդկութեան: Խորենացի ( Ա. ԺԲ ) զգիրս տեղւոյն ասէ, « առ ոտամբ նորին լերինն, ՚ի ձորակի միում ամրոջ, շինէ ձեռակերտ մի, եւ կոչէ զանուն նորա Գեղամէ, որ յետոյ ՚ի Գառնկայ թոռանէ նորա ` անուանեցաւ Գառնի ». եւ այսպէս կոչի մինչեւ ցարդ. ընդ հզօրագոյն ամրոցս Արարատեան աշխարհի դասեալ, եւ ՚ի կէս Ե դարու վկայեալ յԵղիշեայ ` « անմատոյց ամուրն Գառնի », զոր ուխտապահ նախարարքն թափեցին ՚ի Պարսից, յետոյ  ուրացողն Վասակ աւերեաց: Խորենացի պատմէ եւ զնոր շինութիւն նորին ՚ի Մեծէն Տրդատայ, այլ առաջին շինուած ամրին ` եթէ ոչ ՚ի Գառնկայ անտի ` սակայն կարի քաջ երիցագոյն  է քան զժամանակ Արշակունւոյն, եւ այն է նշանաւոր մասն հին Գառնոյ, որ աւանացաւ շինութեամբ Տրդատայ եւ որդւոյ նորին Խոսրովու, եւ եղեւ գիւղաքաղաք, եւ այժմ ընդ սրտառուչ աւերակս աշխարհիս եւ Այրարատեանն նահանգի, ցուցանէ ոչ փոքր ընդարձակութեամբ ` « զյոյժ  հետաքննելի նշխարսն ». որպէս ասէ օտարազգի այցելուն այն Բորդըր անգղիացի, նշանակելով հիմունս բազում երկայնաձիգ  չարից տանց, յորոց միջի բարձրանսն հինգ եկեղեցիք  աւերեալք ` զանազանեալք  յոճոյ դարու շինութեան բերդին, եւ նման գոլով Էջմիածնեայցն  նշմարին հետք պատուարաց, պարսպաց քաղաքի եւ աշտարակաց ց '1000 կանգուն քառակուսի. ընտանիք իբրեւ տասն սինքլոր սարոստանեայց տաւաղին « ընդ կամարակապ պատսպարանաւ քայքայեալ բնակարանաց անցելոց մեծութեանց: աղաւաղելով զշքեղ ձեւս հնոյ ճարտարապետութեանն ` այլայլեալ անհեդեդ մասամբք իւրեանց կայիցն եւ անասնոցն »: Ընդ աչս եւ ընդ միտս հարան այլոց եւս քաջ քննողի ( Տիւպուայ, յամի 1834, ՚ի 20 մարտի ), « մեծամեծ աւերակքն ` կանգնեալք որպէս ծառք մնացեալք զերծեալք ՚ի կոտորածոյ անտառի »: Բայց յետ ժամանակի այցելութեան սոցա յաւելեալ է  բնակութիւն մերազնեայց ց '100 տուն, եւ աւելի քան 800 ոգիս, որք զմիակ կանգուն մնացեալ եկեղեցին նորոգեալ ` կատարեն ՚ի նմա զպաշտօնն: Ի մեծէ սասանութենէ անտի 1679 ամին նշխարեալ են եւ սրբազան շէնքդ այդոքիկ, յորս գեղեցկագոյն երեւեցաւ Տիւպուայ փոքրիկ տաճարն կամ մատուռն Ս. Կարապետին ՚ի Հս. Մ. Կողման քաղաքին, որոյ ահա ընծայի աստ պատկերս. էր նորին եւ արձանագիր ՚ի խորշ յիշատականոցի միոյ ` առ երի կանգնելոյ, զոր ցանկալի էր մեզ ունել ընդօրինակեալ:

Վասն արքունի շինութեանց Տրդատայ եւ Խոսրովու թուի պատուեալ Գառնոյ եւ եկեղեցական աթոռով ` իբրեւ քաղաք մեծ, մանաւանդ զի անշքացեալ էր յայնժամ Արտաշատ. զի յաւուրս Արշակայ Բ ի յետ կիսոյ Դ դարու ` յիշի եպիսկոպոս Գառնոյ Գէորգ անուն. եւ ընդ գլխաւոր երիցապետս յիշի եւ յելս Զ կամ ՚ի սկզբան Է դարու Իսմայէլ վանաց երէց: Մեծութեան եւ եկեղեցական բարգաւաճանաց տեղւոյն ` վկայեն եւ ՚ի յետագայ չարս ` ընծայեալքն ՚ի նմանէ ՚ի լոյս, Սողոմոն կաթողիկոս ՚ի վերջ կոյս Ը դարու, Գէորգ Բ ՚ի վերջ կոյս Թ ին, որոյ եւ յաջորդն Մաշտոց կաթողիկոս ` թաղեցաւ « ՚ի Գառնի հուպ առ զարմանալի Թաղտն Տրդատայ, եւ շինեցին ՚ի վերայ նորա վայելուչ եկեղեցի ». որ թերեւս վերոյիշեալ պատկերագրեալն իցէ, զի ՚ի նոյն գիրս կայ: Սորա եւս յաջորդ Յովհաննէս Զ պատմիչ, ըստ Կիրակոսի ` Գառնեցի է, այլ զի գիտեմք զնա ստուգիւ  հայրենեօք ՚ի Դրաստակերտէ լինել, որ յԵղիշեայ կոչի Դրոհանակերտ եւ դասի ընդ արքունի ձմերոցս կամ զօրանիսհ եւ էր յառաջն մեծ դաստակերտ Արտաշիսի, եւ գաւառ ոչ նշանակի նորա ՚ի պատմչաց, հարկ է մերձ ՚ի Գաառնի լինել ընդ մէջ սորին եւ Դունայ, զի եւ այլ պատմիչ ( Ասողիկն ) Գունեցի կոչէ զկաթողիկոսդ Յովհաննէս. եւ Եղիշէ ՚ի թուելն անդ երկոտասան կամ երեքտասան  արքունի կայանս զօրաց, նախ զԳառնի դնէ եւ երրորդ զԴրոհանակերտ: - Յառաջին կէս ԺԱ դարու ընդ իմաստնագոյն  վարդապետս Հայոց դասի եւ մի ոմն Գառնեցի ( կամ Քարնեղեցի )  առանց յատուկ անուան: - Յատկագոյն քան զնոսա յետ երկերիւր ամաց ` Գառնեցի կոչեցաւ Յովհաննէս վարդապետ, սնեալն յԱյրիվանս, զորմէ երկար պատմեն Կիրակոս ( ԾԲ ) եւ Յայսմաւուրք  եւ այլք. յորոց ամենեցուն ՚ի հաւանելի եւ յանհաւան բանից ճանաչի արժանապատիւ  անձն լինել, գիտութեամբ զգօնութեամբ եւ խստակրօն եւ մաքուր վարուք. որում վկայ արձանանայ մնացորդ գրուածոց ինչ նորին. Խրատքն ` Ողջախոհք  եւ արդարակք, եւ Աղօթք ` իբրեւ 25 բանք, վայելուչք եւ զգաստացուցիչք, հաճոյականք  խօսողի ընդ Աստուծոյ, ակն ունիմ թէ եւ Լսողին: Միւս եւս մեծ երախտիք են Գառնեցւոյս Յովհաննու զոր բազումք յիշեն, այլ թողցուք  ինքեան իսկ ` ծանուցանել մեզ իւրով գրութեամբ. « ԶՍաղմոս  Դաւթի մանաւանդ թէ զերգս Հոգւոյն Սրբոյ, այլ եւ այլ աւելի եւ պակաս նուագեն մանկունք եկեղեցւոյ, ոչ ուսեալ զճշմարիտն եւ այս եղեւ յանհոգութենէ ոմանց եւ ՚ի սղալագիր գրչաց իրահամարձակք  ոմանք մտայսդ իմացմամբ  տարագրեցին զուղիղն եւ զուղղորդն. նաեւ բազում անգամ վիճին ոմանք ՚ի նուագելն զՍաղմոս եւ այլ ոմանք ծայրաքաղ առնելով  բարբանջեն, անզեղջսրտիւ եւ անիմաստ բայիւք. եւ ոչ յիշեն զասացեալն ՚ի Դաւթայ, եթէ Սաղմոս ասացից եւ ՚ի միտ առից, եւ զհրամայեալն ՚ի Պաւղոսէ, Սաղմոս ասացից հոգւով եւ մտօք: Ամենայն ազգք գրօք երգեն զՍաղմոսն, եւ ունին զաւանդութիւն Սուրբ Հարցն եւ զանսղալութիւն Սաղմոսացն. եւ Հայք ` ՚ի բերան առեալասեն վայրապար, քահանայք եւ ռամիկք եւ մանկունք եւ կոզեռք եւ հասատաւոր կանայք. եւ երանի թէ ամենայն ոք հրճուեալ նուազէր զհաստատն եւ զստոյգն: Այլ ես նուաստ Յովանէս Գառնեցի ` ծառայակից ձեր ՚ի Քրիստոս Յիսուս, իբրեւ զայս տեսանէի ` յոյժ վըշտանայի տարակուսանօք. ապա ճանապարհ արարեալ գնացի ՚ի մայրաքաղաք մենաստանն ՚ի Հաղբատ, գըտի ՚ի Թարգմանչացն գրած Սաղմոս, զոր առեալ սուրբ վարդապետին Սարկաւագ կոչեցեալ, այն որ զՏումարն եցոյց զհին Հային, եւ նա սերմանեաց զայս ուղիղ եւ զուղորդ սաղմոս, որ ոմանց այլեւայլ երեեւի սա: Բայց դու, սիրելի ընկալ զայս գաղափար, իբր բազում երդմամբ ստուգեալ: Այլ եւս զայլ բանք ` որ կասկածաւոր թուին քեզ, բացէ ՚ի բաց եմ գրել, դու մի ' կարծեր թէ պակաս է բանն, այլ ջանք ջանա որ զինչ գրած է զայն ուսանիս, եւ զայն գրեսցես հաստատութեամբ. զի թէ ՚ի վերայ հասանիս ` խիստ օգտիս եւ լուսաւորչիս Հոգւով Սրբով, որ է օրհնեալ յաւիտեանս »:

Այս բանք գտանին գրեալ յառաջ կամ յետոյ ՚ի բազում օրինակս ձեռագիր  Սաղմոսաց, որոյ միոյն գրիչ ` չորեք հարիւր եւ աւելի ամօք կրսեր քան զԳառնեցին ( յամի 1662) Յովասափ գպիր, ՚ի Բերիա, ասէ. « Հանդիպեցայ ընտիր եւ լաւ օրինակի, որ էր գրած ձեռամբ սուրբ վարդապետին Յովհաննէս Գառնեցւոյն որ նա նոյն բաղձմամբ ՚ի խնդիր լեալ էր ուղղաբան Սաղմոսարանի », եւ այլն: Զսոյն զայս օրինակ իբր 30 ամօք յառաջ քան զՅովասափ ` տեսեալ էր անդ ( ՚ի Բերիա ) այլ ոմն դպիր: Աստուածատուր ( յամի 1626) եւ գաղափարելով վկայէր. « Գրեցաւ ՚ի ստոյգ օրինակէ ` որ կոչի Գառնեցի, եւ այս օրինակս որ աստ կայ ` ստոյգ Գառնեցոյ է, ձեռաց գրածէն է »: - Զսքանչելիս վարուց եւ գործոց Գառնեցւոյն գտցեն սիրողք ՚ի նախ յիշեալ գիրս, մանաւանդ առ Կիրակոսի, որ ասէ, յետ բազում շրջագայութեանցն  « տեղւոջէ ՚ի տեղի … գնաց առ մեծ կաթողիկոսն  Հայոց Տէր Կոստանդին եւ նա ուրախութեամբ ընկալաւ զնա մեծաւ պատուով, եւ ոչ ետ թոյլ երթալ այլ ուրեք. եւ անդ եկաց մինչեւ փոխեցաւ ՚ի Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ՚ի նմին » ( ՚ի Հռոմկլայ ): Բայց ոչ նշանակեն զամ փոխմանն ` ոչ Կիրակոս եւ ոչ Յայսմաւուրք, յորս յիշի ՚ի դեկտեմբերի ամսեան 29, եւ տեսիլքն յայլեւայ աւուրս:

Առ նովին ժամանակաւ Գառնեցւոյն էր եւ մոլորեցուցիչն Դաւիթ, զոր ՚ի նզովեալ եպիսկոպոսին ` զերծուցին ՚ի ձեռաց պաշտօնեից նորա ` Գառնեցիք ոմանք. « քանզի ասէր զինքն ազգակից նոցա եւ ՚ի Գառնոյ. զի այսպէս ասէր նա յառաջն ժողովրդեան, թէ յԱրշակունեաց ազգէն եմ ես, եւ պարտ է որդւոց իմոց միոյն լինել թագաւոր եւ միւսոյն կաթողիկոս, եւ Սրբոյն Սահակայ տեսլեանն ` ՚ի վերայ նոցա կատարել. ապա ետ զնա եպիսկոպոսն ցնոսա, երդումն պահանջեալ, զի մի այլ մոլորեցուսցէ զմարդիկ »: Յաւելորդ բանից աստի մարթ է իմաստասիրել, զի Արշակունեաց սերունդք կարծէին Գառնեցիք կամ ոմանք ՚ի տոհմիցն եւ յաւորց անտի Տրդատայ զհազար ամ արքայական  չուք եւ շնորհ կայր ՚ի վերայ Գառնոյ. զոր եւ յամի 1423 յիշատակագիր ոմն կոչէ աստուածապահ գիւղաքաղաք, գրելով անդ « առ դրան սուրբ եւ հրաշափառ Կաթողիկեիս եւ  այլ սուրբ եկեղեցեացս »: Նոյն այր եւ զկաթողիկոս  ժամանակին զՊօղոս Բ ` Գառնեցի կոչէ.