161.
ԲԵՐԴ.
ՀՌՈՎՄԱՅԵՑՒՈՑ
ՊԱՏԵՐԱԶՄՆ.
ՍԱՐԱՒՈՅԹՆ
Մեծահռչակ
ամուրն,
որ
եւ
արքունի
ամրոց
`
ըստ
Բուզանդայ,
՚ի
Հայկազանց
անտի
կամ
յառաջնոյ
Արշակունեաց
շինեալ.
թուի
հանգոյն
նախայիշելոցն
Պարիսպայ
եւ
Ոլանայ
(352)
պատսպարան
եղեալ
անձանց
եւ
գանձուց
պետաց
աշխարհին
՚ի
ժամանակս
պատերազմաց,
անբաւական
առ
այս
գոլով
Արտաշատայ
մայրաքաղաքի:
Հաւաստէ
զայս
ճարտար
Տարեգիրն
Տակիտոս
(
ԺԲ
ԽԴ,
ԽԵ
),
Գոռնէաս
(Gorneas)
կոչելով
զտեղին.
«
Էր
ասէ
բերդն
այն
ամուր
`
տեղեաւն
պահակապանօք,
որոց
զօրավար
էր
Կելիոս
Պօլլիոն
եւ
հարիւրապետ
Կասպերիոս
».
յոր
`
մազապուրծ
անկաւ,
յամի
Քրիստոսի
51,
Միհրդատ
`
եղբայր
թագաւորին
Վրաց
Փարսամանայ,
կարգեալն
՚ի
Հռովմայեցւոյ
թագաւոր
Հայոց,
յորժամ
եղբորորդի
նորա
Հռամիզդ
կամ
Հրատամիզդ
գաւով
ըմբռնել
զնա
ջանայր
եւ
փոխանակ
նորա
թագաւորել,
եւ
եկն
պաշարել
զբերդն
«
այլ
քանզի
անծանոթ
են
բարբարոսաց,
կազմածք
պարսպամարտք
եւ
արուեստ
պաշարման
քաղաքաց
…
Հռամիզդ
յարձակմունս
բազումս
կորստեամբ
եւս
զօրացն
արարեալ
`
՚ի
զուր
ձեռն
էարկ
ապա
՚ի
պալարումն,
եւ
՚ի
տեսանելն
արհամարհեալ
զզօրութիւն
իւր
`
զագահութիւն
պահպանապետի
բերդին
խորհեցաւ
առնել
կաշառակուր:
Կասպերիոս
աղերսեր
զՊօլլիոն,
մի
զարքայն
նիզակակից,
մի
եւ
զՀայաստան
աշխարհ
`
ըզպարգեւ
ժողովրդեանն
Հռովմայ
`
զնոց
վաճառել
`
անօրէնութեամբ
եւ
՚ի
պատճառել
Պօլլիոնի
`
զբազմութիւն
թշնամեաց
եւ
Հռամզդի
`
զպատուէր
հօրն,
պայմանեցաւ
զուլ
առնել
զինուց
եւ
մեկնեցաւ
հարիւրապետն
՚ի
բերդէ
անտի.
»
յայնժամ
Պոլլիոն
յորդորէր
զՄհրդատ
՚ի
հաշտութիւն,
զի
բազում
վտանգ
կայր,
եւ
միայն
ապաւէն
իւր
մնայր
բերդն
այն
`
կարօտ
պարենից
…
սպառնալեօք
զամուրն
եւ
գնալոյ
՚ի
բաց.
յորմէ
ստիպեալ
Միհրդատայ
…
ել
յամրոցէն
»:
Որպիսի
եւ
այլ
անցք
անցին
ընդ
բերդն
Գառնոյ
յաւուրց
տարաբաղդիկ
այդ
Միհրդատայ
`
ցաւուրս
բարեբաղդին
Տրդատայ
իբր
յերիս
դարս
ժամանակի
ոչ
է
յայտ.
այլ
թուի
՚ի
բազում
պատերազմաց
Պարթեւաց
եւ
Հռովմայեցւոց
ոչ
սակաւ
խանգարեալ.
չէ
յայտ
եւ
այն
եթէ
նորոգեաց
Տրդատ
զտեղին,
եթէ
`
որպէս
հաւանագոյն
իմն
ցուցանէ
Խորենացի,
նոր
՚ի
նորոյ
շինեաց.
եւ
թուի
ոչ
սակաւ
ժամանակս
վաստակեալ
յարժանաւորն
յայն
շինուած
քանզի
`
ըստ
պատմչին
`
առ
ժամանակօք
Նիկիոյ
ժողովոյն
«
կատարէ
Տրդատ
զշինուած
Ամրոցին
Գառնոյ,
զոր
որձաքար
եւ
կոփածոյ
վիմօք,
երկաթագամ
եւ
կապարով
մածուցեալ
»:
Նիստ
բերդին
է
՚ի
գահաւանդի
ուրեմն
մեծի
խանձակուտակ
քարաժեռի
կարկառելոյ
՚ի
վերայ
խորաձորոյ
գետոյն,
յարեւելից
գեղջաւանին,
եւ
՚ի
հիւսիսոյ
կուսէ
կցելոյ
ընդ
սարահարթ
լերին,
որ
եւ
ինքնին
աղխաղխեալ
կցի
ընդ
այլոց
լերանց
՚ի
նոյն
կողմն
(
հիւսիսոյ
)
հարաւային
կողմն
սեպ
ուղղորդ
բարձր
է
իբրեւ
150.
իսկ
երկոքին
այլ
կողմանքն
(
արեւելեան
եւ
արեւմտեան
)
առ
փոքր
փոքր
զնստեալ
հաւասարին
կողից
ձորոյն.
յառաւել
ամրութիւն
այսոցիկ
կողմանց
`
մանաւանդ
արեւոտայնոյն,
որ
՚ի
բնէ
չէ
քաջ
պատսպարեալ,
շինեալ
են
պարիսպք
եւ
բրգունք
մեծամեծ
կոշկոռօք
խանձաքար
ժայռից.
այլ
քաջ
կոփեայք
եւ
յղկեալք
են
ամենայն
ճարտարապետութեամբ
հռովմէական
արուեստագիտաց,
որպէս
վկայէ
եւ
անգղիացի
քննողն.
հիւսիսակողման
պատուարքն
են
կիսաբոլոր
կարգ
մի
քաղաքորմոյ
եւ
աշտարակաց,
որոց
ծայրք
իջանեն
կցին
ընդ
ծայրս
երկոցուն
կողմանցն
(
արեւելեան
եւ
արեւմտեան
).
մի
միայն
դուռն
երեւի
արդ
՚ի
կուսէ
արեւմտից
հիւսիսոյ
`
առ
երկրորդ
աշտարակին:
Միջոցն
եւ
ձեւ
բերդին
է
քառակուսի
իբրեւ
200
կամ
300
քայլ
ընդ
երկայնն,
եւ
սուղ
ինչ
պակաս
ընդ
լայնն.
՚ի
հիւսիսային
արեւմտեան
կողման
են
մեծագոյն
մասունք
աւերակաց,
յորս
խառն
գտանին
եւ
մեծամեծ
քարեղէն
ռումբք
կամ
գունտք,
ոչ
՚ի
հրանօթոց
`
այլ
՚ի
կանխագոյն
մեքենայից
պատերազմի
ձգեալք
՚ի
պարիսպսն:
Անդ
թուին
եղեալ
ապարանքն
կամ
դղեակն
արքունի,
որոյ
դոյզն
`
այլ
գեղանիշ
նշմարք
`
ծախեալք
՚ի
դարուց
եւ
՚ի
սասանութեանց
երկրի
`
կարեն
վկայել
նախնոյ
շքեղութեանն,
եւ
արժանաւորք
լինելոյ
Տրդատակերտ,
որպէս
կոչէ
յետինն
՚ի
պատմագրաց
մերոց
Զաքարիա
Սարկաւագ
(
Բ.
ԾԱ
),
՚ի
թուելն
զշէնս
կործանեալս
՚ի
մեծէ
սասանութենէն
Երեւանայ,
փոխանակ
Գառնի
ասելոյ
`
ըստ
այլոց:
Արքունաշէն
դաստակերտքն,
նաեւ
սրբազանքն,
զորս
անշուշտ
մեծ
խնամով
եւ
ճոխութեամբ
կանգնեալ
էր,
իսպառ
անկերպարանք
յատակեալք
են,
եւ
միայն
անունն,
թուի
իմն
թէ
եւ
ոգի
հսկայ
արքային,
տակաւին
սաւառնիցի
՚ի
վերայ
անմոռանալի
վայրացն:
Այլ
՚ի
ծայրէ
համահաւասար
մեռօրինակ
աւերանացն
`
տակաւին
կիսակենդան
`
քան
թէ
կիսականգուն
`
որպէս
հզօր
ոմն
կարեվէր
խողեալ
եւ
յեցեալ
յարմկունս,
ճգնի
վերամբառնալ
՚ի
միջի
դիակնացելոց
եւ
օրհասականաց,
սխրալի
յիշատակարան
մեծոգի
եղբօրն
առ
մեծաոգի
քոյրն
`
Խոսրովիդուխտ.
թերեւս
չքնաղագոյն
եւ
մեծանշան
յիշատակ
սիրոյ
եղբօր
առ
քոյր,
արժանաւոր
շինուած
հարազատաց
վեհից
եւ
ազնուաց,
երբեմն
՚ի
դիւցազնաց
հռչակելոց
դասս,
եւ
յետոյ
յառաքինեաց,
եւ
այժմ
եւ
յաւէտ
՚ի
Սրբոցն
Աստուծոյ
կաճառս.
թերեւս
եւ
յետին
հոյակապ
գեղաճաշակ
շինուած
՚ի
Հայս,
այն
է
կոչեցեալն
՚ի
Խորենացւոյ
յամրոցի
անդ
`
«
շինեալ
եւ
Տուն
Հովանոց,
մահարձանք,
սքանչելի
դրօշուածովք,
բարձր
քանդակօք
՚ի
համար
քեռ
իւրոյ
Խոսրովդխտոյ.
եւ
գրեալ
՚ի
նմա
զյիշատակ
իւր
հելլենացի
գրով
»:
Այսպէս
`
Հովանոց
Տրդատայ
կոչեն
հինք,
յորոց
եւ
կենսագիր
Մաշտոց
կաթողիկոսի.
իսկ
յետին
յիշատակողքն
յԺԳ
դարէ
եւ
այսր
`
ճահապէս
ըստ
դրիցն
կոչեն
Սարաւոյթ
Տրդատայ,
եւ
կամ
ըստ
յետնագունից
մինչեւ
ցարդ
արեւելեան
ախորժակաւ
`
Թաղտ
Տրդատայ:
Եւ
է
կառուցեալ
՚ի
Հր.
Ել.
ծայր
ամրոցին,
հպագոյն
՚ի
ձորեզր
գետոյն,
ուր
աւելի
քան
զամս
1350
կացեալ
կանգուն,
եւ
ըստ
բաղդի
`
մեծաւ
մասամբ
անմատոյց
աւերածու
ձեռաց,
հրաշացուցանէր
զտեսողս:
Կիրակոս
Պատմիչ
յ
'
ԺԳ
դարու
երկիցս
յիշելով
զԳառնի
`
չկարէ
չյաւելուլ,
«
Ուր
զարմանալի
Սարաւոյթն
է
Տրդատայ
».
կամ,
«
հուպ
առ
զարմանալի
Թաղտն
Տրդատայ
».
ըստ
այսմ
եւ
աշխարհագիրն
Վարդան.
«
Գեղեցկաշէն
եւ
զարմանալի
Թախտն
Տրդատայ
».
նոյնպէս
եւ
յիշողք
մեծի
սասանութեանն,
յորմէ,
ասեն,
՚ի
հիմանց
կործանեցաւ.
որպէս
եւ
արդ
յերկերիւր
եւ
՚ի
տասն
ամաց
հետէ
ողորմագին
իմն
դնին
դերբուկքն
հարստայեղց
դրուագեալ
վիմաց
կոփածոյից
խորտակելոց,
բունք
սեանց
ստուարից,
չքնաղ
խոյակք
հաւասարեալք
հաստահիմն
խարսխացն,
եւ
բեկորք
քուոց
եւ
պէսպէս
կարգաց
հրաշագիտակ
ճակատուն:
Ոչ
ուրեք
երբէք,
շինուած,
ասէ
մանրախոյզ
քննողն
Հելուետիացի,
կրեաց
այսպիսի
յեղափոխութիւն
».
այլ
հանճար
նորա
եւ
նախորդին
իւրոյ
Անգղիացւոյ
գիտացին
նշմարել
քաջիկ
զգիրս
եւ
զտարածութիւն
դաստակերտին,
նաեւ
զձեւ
ճակատուն.
քանզի
եւ
ըստ
մեծ
իմն
բաղդի,
(
եթէ
մարթ
իցէ
եւ
աստ
այսպէս
ասել
),
բեկորքն
կամ
փլածք
անհուպք
եւ
անյաչաղք
կացին
մնացին
՚ի
տեղւոջն,
պատկառելով
իմն
՚ի
գեղայնոյն.
որպէս
զի,
ասէ
Տիւպուա,
մարթ
է
վերականգնել
զայն
`
անկորուստ
առ
ձեռն
ունելով
զամենայն
կարեւոր
մասունս:
-
Քառակուսի
իմն
էր
ձեւ
Հովանոցիս,
ոչ
կարի
ընդարձակ,
այլ
գլխաւոր
կողմն
կամ
ճակատն
34
ոտնաչափ,
որպէս
հիմունքն
յայտնեն,
եւ
հայէր
՚ի
դուռն
Ամրոցին,
բարձեալ
՚ի
վերայ
վեցից
անխորակ
յոնիացի
ստուար
սեանց,
ամենընտիր
հին
յունական
ոճով,
7
կամ
8
ոտնաչափ
՚ի
վերոյ
հասարակ
գետայարկին.
բարձրութիւն
սեանցն
վերնախարսխօքն
`
22
ոտնաչափ,
տրամագիծն,
0,
70
Չ.
քիւքն
եւ
որ
՚ի
վերոյ
եւ
՚ի
ներքոյ
ուղղաձիգ
կարգ
կարգ
պրշակաց
`
պէսպէս
դրուագեալ
զարդուք,
եւ
վերնաքիւք
հանդերձ
գլխովք
առիւծուց,
նման
ստորին
կարգացն
եւ
կարակնաձեւ
շրջանակն,
յորոյ
պաղպաջուն
գոգս
`
թերեւս
արձանագրեալ
էր
հելլենարէն
յիշատակն
այն
Տրդատայ:
Աւագիկ
տեսիլ
երեսաց
Հովանոցին,
որպէս
արուեստագծեաց
Տիւպուա,
եւ
առանձինն
մասունք
նորին
զարդուց
դրուագաց.
ընդ
որս
ոչ
նա
միայն
այլ
եւ
նախորդք
իւր
այցելուք
անգղիացիք:
Բարդըր
եւ
Մորիէ
եւ
նորագոյն
քան
զսոսա
`
Դէլֆէր,
իւրաքանչիւր
`
մէն
մի
՚ի
բեկորոցն
գծագրեալ
են
՚ի
ճանապարհագրութեան
իւրեանց,
որպիսի
են
նշմարքդ
Օթիւ
154),
որք
եթէ
ոչ
յաւելցեն
տեսանելեաց
նորանորս
ինչ,
հաւաստեսցեն
գէթ
զարդագիր
սքանչանս
ընդօրինակողացն:
-
Ըստ
ճակատուն
ճոխազարդ
էր
եւ
ձեղուն
անդաստակին:
Նման
առաջակողմեան
ճակատուն
էր
եւ
միւսն
որ
հայէր
՚ի
խորաձոր
գետոյն,
դոյզն
ինչ
զանազանեալ
դրուագօք.
եւ
ոչ
միայն
դոքա
`
այլ
միւս
երկոքին
կողմանքն
եւս
սիւնազարդք
էին.
ընդ
բնաւ
24
սեամբք
շրջապատեալ
էր
շինուածն,
որպէս
վկայեսցէ
մեզ
Ապարանեցին
Սիմէովն:
Առ
երի
Հովանոցին
՚ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
եւ
յարեւմտից
`
դնին
կոյտ
կոյտ
քարանց
քանդեալ
շինուածոց,
այլ
չերեւին
անդ
դրուագեալ
մասունք:
Գոյն
քարանց
շինուածոյս
կապուտակային
իմն
եւ
կանաչորակ
է.
հատորքն
մեծամեծք
են
եւ
ստուարք.
եւ
երեւին
կապարաւ
մածուցեալք:
Սիւնաշարն
եւ
հայեցիկ
երեսքդ
յայտ
առնեն
զի
անդաստակք
էին
բուն
Հովանոցին,
եւ
ըստ
գուշակութեան
քննողաց
`
անբաւական
էր
սա
լինել
տեղի
բնակութեան,
այլ
Տաճար
իմն
էր.
բայց
սխալէ
Հելուետիացին,
անգէտ
գոլով
պատմութեանս
մերոյ,
Անահտայ
կամ
նմանոյ
դից
տաճար
կարծել
կանգնեալ
՚ի
Տրդատայ.
իսկ
մեք
գիտեմք
որպիսի
ոք
եւ
որդիսւոյ
Անահտայ
կամ
Աստղկան
շնորհազարդի
`
շինեաց
զայն.
«
՚ի
համար
քեռ
իւրոյ
Խոսրովիդխտոյ
»:
Քանիցս
արդեօք
տեսեալ
զնա
՚ի
հեռուստ
`
նմանողք
երգելոցն
՚ի
Սողոմոնէ
`
թեւակից
արքայեղբորն
՚ի
սիւնամէջս
անդ
սարաւանդեալ
հովանոցին,
հարցանէին
զիրեար.
«
Ո՞վ
է
սա
`
որ
ելեալ
գայ
սպիտակացեալ,
յենու
գայ
յեղբորորդին
իւր
»: