Այրարատ

162. ԽՈՍՐՈՎԻԴՈՒԽՏ. ՈՂԲՔ Ի ԹԱՂՏՆ ՏՐԴԱՏԱՅ

Խոսրովիդուխտ ` խորհրդապատ իսկատիպ  անձն կամ կերպարան է ՚ի պատմութեան մերում, յամենայն իսկ յիշատակեալ դէպս կենցան, որոյ եւ կատարած ՚ի խորագոյն եւս խորհրդական անյայտութեան մնայ: Ի դեռաբոյս հասակի ` ՚ի համաջինջ կոտորածի տոհմին ` պրծանի ձեռամբ դայեկին ` հանգոյն միոյ եղբօրն ( Տըրդատայ ) նա յօտարութեան դեգերի եւ ՚ի զինուորու թեան ` մինչեւ ՚ի ժառանգել զգահն, պէսպէս գործովք արութեան եւ յաղթութեամբ, սա ` ընդ մէջ օտարի եւ բնկի ` ՚ի կիցս սահմանաց Մեծի եւ Փոքուն Հայոց. յամրին Անոյ ` առկայացեալ ընդ պաշտպանութեամբ  սնուցողին իւրոյ Օտայի Ամատունւոյ, զբովանդակ քսան եւ հինգ ամս բռնակալութեան Սասանեանն Արտաշրի, ապա ՚ի գալ պայազատել բարեփառ եղբօրն ` ելանէ ՚ի միայնութենէն: Ոչ յառաջ եւ ոչ յետոյ ` ոչ յիշի լինել նմա առն. եւ ըստ օրինի հեթանոսութեան  ժամանակի ` թուի մնացեալ միշտ Օրիորդ Հայոց, միշտ Խոսրովիդուխտ, թաքուն իմն թերեւս վերին տեսչութեամբ. որ ` զնա միայն ՚ի հայրենատուր անստոյգ կրօնիցն ընտրեաց, իբրեւ ճարմանդ արկանել յօդիլ նախ ընդ ճշմարիտ կրօնից քրիստոնէութեան, որ ահա ծագելոցն էր ՚ի Հայս. ՚ի ձեռն մեծի Լուսաւորչին. այնմ որում արշալոյսք ինչ հեզափայլք  յանկարծ երեւէին յարեւմտից ` հրաշափառ կուսանքն Հռիփսիմեանք, վարդագոյն նահատակութեամբ խառնիլ ընդ նոր արեւելս Հայաստանեայց. եւ ՚ի հասանել պահու կենսաբեր վերծանութեանն ` Խոսրովիդուխտ ընտրեալ լինէր գուշակ եւ հրաւիրակ ծագման լուսաբերին: Խոսրովդխտոյ միայնոյ երեւի հրեշտակն Աստուծոյ ` ՚ի տեսլեան գիշերոյ, եւ յայտնէ ` կենդանի գոլ վիրապընկէցն Գրիգորի, որոյ ձեռամբ շնորհելոց էր բժշկութիւն ախտահար եղբօրն, գոռոզին Տրդատայ, եւ ամենայն Հայաստանեայց: Մինչչեւ ՚ի Քրիստոս եւ ՚ի Գրիգոր հաւատացեալ, անհաւատքն ` հաւատան Խոսրովդխտոյ. եւ յայտ է որ ինչ յետ այնր: Յամենայն իսկ կարեւոր դէպս վերանորոգութեան անդ աշխարհիս ` հաղորդ գտանի եւ օրիորդն Հայոց. կանխելով ընդ ( մօրն ) դշխոյի, ընդ եղբօրն եւ ընդ Գրիգորի, ՚ի պատել արքայավայել պաստառօք զնշխարս նմանեացն եւ նմանելեացն իւրոց ` կուսանաց նահատակաց, եւ ՚ի պատրաստել զգիրս հանգստեան նոցին. ընդ նոսին շրջի ՚ի տապալել զբագինս եւ զտաճարս սնոտիապաշտօն դիցն, եւ ՚ի կանգնել զխաչս, զսեղանս եւ զմատրունս ` Աստուծոյ ճշմարտի եւ Սրբոց նորին. - յամենայն հանդէսս թագաւորին ` ընդ թագուհւոյ գտանի Օրիորդն թագածին, իբրեւ դասապետ օրիորդաց Հայոց. ընդ արքայի եւ արքայուհւոյ ` ստորագրէ  հրովարտակաց եւ թըղթոց ` յառաքման Գրիգորի ՚ի Կեսարիա. ընդ նոցուն եւ յիւր անուն ընդունի զպատասխանին: Եւ յետ կատարման մեծի աստուածախառն յեղափոխութեանն. ( հաստատութեան քրիստոնէութեան ՚ի Հայս ), մինչ ընդ գլխաւոր գործողի մեծահանդէս իրացն ` ընդ Գրիգորի եւ ինքն երկրորդն գործադիր Տրդատ `  հրաժարել եւ առանձնանալ  խորհէր, յանմոռաց եւ ՚ի մշտնջենաւոր  յիշատակ այսպիսւոյ քեռ Օրիորդի ` նուիրէ զայսպիսի  շինուած: Իսկ սա ` երրորդ զօրութեամբ եւ առաջին կարգաւ ` հանդիսացեալ յիրողութիւնսն եւ հանգոյն նոցին հասեալ ՚ի լրումն կենաց ( որպէս կարծի ոչ առնլով ըզփորձ աշխարհակալին ախտից ) թուի ՚ի գովացումն ազնուականի հրոյ սիրոյ ` ՚ի Հովանոց անդր ապաստան լինել, մենանալ ՚ի խորութիւնս եւ ՚ի լռութիւնս թաքնաբարբառն բնութեան մերթ զանցեալն զարմանասքանչ՚ի յուշ ածելով, զմեծամեծ փոփոխութիւնս թագաւորութեանց  Պարթեւաց եւ Սասանեանց, որովք եւ հայրենականն  Արշակունին վրդովեցաւ եւ կայկայեցաւ  եւ զամենամեծն եւս զփոփոխութիւն ` սկզբնական հեթանոսութեանն ՚ի հաւատս քրիստոնէականս. - մերթ ` յայց ելանելով հանգստարանաց առաջնորդաց իւրոց ` Հռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ ` յԱղջոց վանս, եւ մի առ մի զամենայն անցս կենաց նոցին ` յեկաւորութենէն յարեւմտից ցնահատակութիւնն եւ ցամփոփումն նշխարացն ` յերեւանի մտացն չարակարգելով. եւ եւ մերթ ` այսքանեօք եւ առաւել եւս վսեմականօք զգածեալ խորհրդածութեամբք գամ մի գիտելով ընդ արեւմուտս ` ընդ խրամատս բրգանց ակառանն Գառնոյ, եւ ՚ի խորվայրն ՚ի դաշտ ` ընդ խռան հոծեալ հրապարակաց  ամբոխաշատն Արտաշատու եւ Վաղարշապատոյ, տինս եւ անդրագոյն եւս ընդ Երասխ եւ ընդ Մաիք, եւ ցոր վայր յիշատակք ձգիցեն. եւ գամ մի եւս դարձեալ վերացեալ ՚ի բարձունս լերանց գեղամայ յարեւելեան անդաստակաց դահլճին, ապա լուռ մուռ խոնարհեալ կարկառեալ հաղորդել կարկաջաձայն հառաչանաց հանապազահոսն Ազատայ, սողոսկելոյ ՚ի խաւարաբորբ խոխոմիցն, եւ լսել ՚ի սրտազդու զանգիւնս  անդ անմարդաձայն արձագանգացն, ձայն իմն օտար եւ նորալուր, ձայն ինքնաբուղխ. ձայն որ յայսմ յամենայնէ ` յայլ ինչ յանփորձ  եւ յանճառելի հրաւիրիցէ զնա. յապարանից եւ ՚ի կենաց  երկրաւորաց ` յերկնայինս կեանս եւ ՚ի խորանս, ուր եւ յաւերժացեալ արդ ընդ Սանդըխտոյ եւ Հռիփսիմի եւ ընդ ամենայն Սուրբ Աստուծոյ ` պաշտի ամ յամէ ՚ի տանէս Թորգոմայ ` զուգակցօքն իւրովք, եղբարքն եւ մարբն Աշխէն տիկնաւ: - Եւ ո՞ գիտէ եթէ յատկաշնորհ Օրիորդս Հայոց, երկակենցաղս  այս կոյս, հայկազն կամ պարթեւազն ` սխրալի Սիբիլլա, խորհրազգեացս Խոսրովիդուխտ, հանգոյն Մանեայ եւ ժառանգողի մենարանի նորին մեծին Գրիգորի, չիցէ՞ արդեօք յառանձնութեան անդ ` միայնակ միայնոյ Աստուծոյ աւանդեալ զոգին. երիցս գեղանին ` երիցս չքնաղ եւ նուիրական թողլով մեզ զգահաւանդակն զայն, Սարաւոյթն օդապարիկ, շնորհօք բնութեան վայրի, ճարտարութեամբ արուեստի եւ սրբութեամբ օրիորդի: - Ցանկալի է արդարեւ յերկարել դեգերել յայս գունակ վայրս ` ուր այսպիսի անձն, այսպէս ազնուաբար եկաց, ետես, զբօսաւ, աղօթեաց, հսկեաց, թերեւս եւ ննջեաց զքուն զուարթնոց, զորոյ ` մայրական իմն խանդաղատանք ` ձգեն զոգի զհետ: … Այլ ՚ի հեռուստ եւ յոյժ հեռուստ նկատողի վայրացն ` հարկ է հրաժարել իջանել ՚ի բարձանց անտի ` յազազուն դաշտ գրութեան. տակաւին բարեբաղդ համարելով ` զի օտարք ոմանք եւրոպէացիք զերծուցին եւ պահեցին մեզ գէթ ՚ի պատկերի ` զտեսիլ հայկականս Պարթենոնի, որ այլով եւս բարոյական բաղդիւ ` ոչ ՚ի սրբապիղծ ձեռաց ` սովորական աւերողաց աշխարհիս ` անկաւ տապաստ, այլ լոկ աննուաճելի դողմանց եւ դղրդմանց երկրի ` տեղի ետ զի եւ որպէս ասէ ոմն ՚ի զգաստից տեղաքննաց, « Խարսխեալ ՚ի խանձակոյտ զանգուածի եւ կարկառեալ գոլով ՚ի վերայ անդնահայեաց հրաբղխի, եւ յեցեալ ՚ի սիւնս պասալդեայս, ո՞ հաւատայցէ ՚ի մշտնջենաւորութիւն հրաշակերտի միոյ աշխարհիս ` ՚ի վերայ այսպիսւոյ հիման »:

Այլ ինձ ` քան զօտարացն ` յաւէտ ախորժելի են սքանչանք, միանգամայն եւ հառաչանք ազգայնոյս մերոյ ` Սիմէոնի Ապարանեցւոյ, յելս կոյս ԺԶ դարու, յամի 1593 տաղաչափեալք. որ թէպէտ ողբովք սկսանի եւ յերկարէ, այլ եւ կարեւորս ինչ նշանակէ. որպէս, զթիւ սեանց Հովանոցին եւ դաշտիճանաց, զդուռնն, այլովքն հանդերձ, զորս տակաւին դիտէր նա կանգունս, եւ ոխրանայր. քաղուածով կարգեմք զկարեւոր մասունս քերդուածոյն:

ՈՂԲԱՆՔ Ի ՎԵՐԱՅ ԹԱԽԹԻՆ ՏՐԴԱՏԱՅ ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ

« Ողբացէք անլոյծ սըգով ` եկեղեցիք Հայաստանեայց.

Ողբացէք անմըխիթար ` հանուրց հիւսսի բնակիչք ազանց.

Ողբացէք անլուռ լալով ` յաթեթածին կղզիք ազգաց: *

Ահա հասեալ է որ ամպոյ մառախլապատ շուրջանակի,

Պատեալ է մութն մէգ եւ խաւար, ոչ ունելով ելս ՚ի մըտի.

Յաջ եւ յահեակ ածեմ զաչերս արեգական լուսաբերի,

Այլ տեսանեմ յոյժ ներհակին ` սաստող յուսոյ հայեցուածին,

Ըզսեւաթոյր մէգըն սըփռեալ թանձր ըստ գոգոյն օվկիանին.

Ոչ մի մասին յաղթող եղեալ ` այլ ծանրագոյն բոլորովին:

Երբեմն էի գեղեցկագեղ կոկ եւ ողորկ Գառնիկ որդիս,

Արածէի մէջ շուշանացն, մակաղէի յափըն գետիս.

Մարմնադիակըն գազանէ անհոգ կայի ՚ի յիմ խշտիս.

Ոգորէի ՚ի գլուխս լերանց, խանդաղատեալ յառապարիս:

Սարսէր յինէն ծով եւ ցամաք, դըժնեայ եղջիւրս զարդ հասակիս,

Զերդ ըզտեսլեան Դանիէլի ` խորտակէի զհարեալքն ընդ իս

Օր ըստ օրէ փարթամացայ պարարտ ծնընդովք յամուր հովտիս: …

Մանուկն իմ սէգ արին Տրդատ ` որ անդրանիկն է հաւատիս `

Գեղեցկագեղն վայր վայելուչ շինեաց զպալատ ցանկալիս.

Ամարայնոյ էր Հովանոց, դընէր ՚ի սմա զիւր արքունիս.

Քըսան եւ չորս սեամբ կառուցեալ նըման դասուց մարգարէից.

Ինըն մատամբ աշտիճանաւ սա իննեակ դասուցն որ ՚ի յերկինս:

Բայց թէ խնդրեմ թախանձանօք ՚ի սուրբ հօրէն մեր նազելի `

Մեսրոպ Մաշտոց հայրապետէն ` որ կայ թաղեալ յիմս նահանգի,

Նա զճշմարիտ միտք տեսութեան պատմէ, զի է հմուտ բանի.

Յորմէ ` ծնունդըս հոգեւոր ներքեւ Սիմոնս չարեօք ի լի `

Յաղերս մատչիմ սուրբ տապանի, օժանդակել այս դրուագի.

Կրկին դառնալ ուստի ելի, համբուրելով զտիպ տենչալի

զԵրկնահանգէտ այս պալատի, հաստահեղոյս կայսեր գահի.

զՄեկուսացեալս ՚ի բնակչաց, որ եւ զարդուցն է ամայի.

Միայն զքանդուածս յինքեան ունի ենթակացեալ կարծըր վիմի.

Երկաթագամ կապարակապ, յորմէ տեսողըն զարհուրի,

Շարժէ զգլուխըն հիացմամբ, ասէ, թէ Քո շինողն ո՞ւր է,

Որ անվախճան զինքըն կարծէր, եւ զտէրութիւնն անանցելի.

Ըզքեզ շինեաց յորձաքարաց ` բազում ծախիւք որ ոչ թըւի,

Որպէս զանմահ մահկանացուիս եւ զանփոփոխ առօրէիս ` Յաւիտենից տուն հաստատեալ, տեղ հանգըստեան յորդւոց յորդիս:

Փութով եթող ըզքեզ դատարկ, եմուտ ՚ի հող գերեզմանիս:

Անտիրացար ՚ի քաջ տերանց, վա՜յ եւ եղուկ տեսանողիս:

Յորժամ մըտայ ՚ի մէջ Թաղտիս, գալարեցաւ սիրտս եւ աղիքս.

Թանձըր ծըխեալ ծուխ ըռընկիս, ծով կապեցաւ ՚ի գագաթիս:

Յայնժամ փղձկեալ ղարիպ անձինս, խոցեալ կենօք ՚ի տանց հիւսիս,

Նժդեհ պանդուխտ յորդոց այրիս, խնդրեալ զկաստին եւ զկոստոպրիս.

Թացեալ զցամաք բուրդ մելանիս ` դառն արտասուօք զչոր կաղամարիս.

Այլ տարակոյս եմ յատենիս ` թէ զի՞նչ ասեմ հրապարակիս,

Զի չունիմ բան ՚ի բերանիս ` զարիական վէպ շինուածիս.

Եւ թէ քարանցըն հարցանեմ ` սուգ ահագին է լըսողիս:

Զի զանընտելըն բարբառեն ` զանտանելին ժամանակիս,

Եւս առաւել հեծեծագին, գեր քան զողբալն մըսեղինս.

Ողորմելի ձայն արձակեն, տան արտասուօք զպատասխանին, Վըշտով ըզվիշտըն փարատեն, որ է կսկիծ սըգաւորիս.

Տունն իմ սըգով լի է այսօր, ո՜վ ողբասացք ինձ մեռելիս.

Զձեր նընջեցեալքըն մի ' յիշէք, մի ' լացուցէք զեղուկ գերիս »: …

Ձեղո՜ւն ատակք, ձեզ հարցանեմ. ո՞ւր է ծաղիկըն ձեր ծոցոյն.

Միթէ հընչեա՞ց հողմըն մահուն, զըրկեա՞ց ըզձեզ ՚ի յայն տեսոյն …

Սի՜ւնք եւ խարիսխք ձեզ հարցանեմ, Ո՞ւր է պարողըն ձեր միոյն.

Միթէ իջա՞ւ ՚ի գերեզման. շիջա՞ւ փառացըն մեծութիւն:

Դո՜ւռն, աշտիճա՜ն, ձեզ հարցանեմ, Այժմ ո՞ւր է ձեր ահագնութիւն.

Միթէ ա՞յլ դուռըն կայ քան զձեզ մեծ. գնացի՞ն նոքա ՚ի տես նորուն.

Շինուա՜ծք բոլոր, ձեզ հարցանեմ. Ո՞ւր է հրաման հիմնարկելոյն.

Միթէ լըռեա՞ց ձայնն ահագին ` որ զանտաշ քարն հալեաց ըստ հնոյն:

Վա՜յրք վայելուչ, ձեզ հարցանեմ, թերեւս լըւեալ է ձեր ըզսոյն,

Մեզ պատմեցէք յոյժ լալագին, ըսփոփեցէք զմեր տրտմութիւն: -

Ա՜յ անըսպառ ընթացք գետոյս, մի ' թագուցեր զքո տեսութիւն.

Պատմեա զպատիւ պայծառ Թաղտիս, եւ զՏրդատայ քաջ տէրութիւն:

Ա՜յ բարձրաբերձ կատարք լերանց, որ յոյժ տեղեակ էք ամենուն,

Ձեր յարակայ անշարժ դիտմամբդ ` մեզ ծանուցէք զերանութիւն:

Ա՜յ մըշտահոս աղբերակունք, եթէ ունիք ըզկտակ մահուն `

Մնացեալ սրբոցըս տուք ըզգիրն, որ դադարի յոգւոց հանումն:

Ա՜յ նշմարանք ճանապարհաց արքունական երթեւեկուն,

Մի ' ձանձրանայք յուսուցանել զխաղս եւ զխնջոյս ասպարիզուն:

Ա՜յ հայր գըթած մեղօք որդւոցս ` կաթուղիկոս Մեսրովպ Մաշտոց,

Քաղցըր ձայնիւ ել տուր ողջոյն, քանզի ունայն է ՚ի լուսոյն: …