162
ա.
ՊԱՏՄԱԿԱՆ
ԴԷՊՔ
Գրիչ
ոմն
յամի
1423
տակաւին
բնակեալ
ցուցանէ
զԳառնի
`
յայնմ
ժամանակի,
աստուածապահ
գեօղաքաղաք
կոչելով,
եւ
զատ
յայլոց
եկեղեցեաց
`
գլխաւոր
զԿաթուղիկէն,
եթէ
չիցեն
նոյնք
որ
՚ի
Հաւուց
Թառ:
-
Սահմանք
Գառնոյ
վասն
դրիցն
նշանաւորք
եղեն
եւ
՚ի
քաղաքական
եւ
՚ի
պատերազմական
դէպս:
Յելս
կոյս
Զ
դարու
Խոսրով
Ապրուէզ
Պարսից
արքայ
վասն
օգնութեանն
գտելոյ
՚ի
Յունաց
`
եթող
՚ի
նոսա
զարեւմտեան
Հայս
«
եւ
զգաւառն
Կոտայից
մինչեւ
ցաւանն
Գառնի
».
եւ
գետն
Ազատ
կամ
Հրազդան
լինէր
անջրպետ
երկուց
բաժնիցն:
-
Յետ
բազում
դարուց
եւ
անցից
՚ի
զօրանալ
Վրաց
յ
'
ԺԲ
դարու
եւ
՚ի
նուաճել
նա
եւ
զկողմանքս
մերոյ
աշխարհիս
Իւանե
Օրպելեան
որդի
Ապուլէթի,
այն
զոր
թագաւորն
Դեմետրէ
տեղապահ
կարգեալ
էր
յԱնի,
յամի
1131
«
ասպատակեաց
՚ի
Գառնի,
հարան
զորք
նորա
՚ի
Խուրթէ
(
առաջնորդէ
Ղօղ
Թուրքաց
)
զորոց
կարեալ
զգլուխն
եփեաց
թանով,
եւ
զգանկսն
դնէր
՚ի
բարձրութեան
մնիային
ի
չարս
քարորմոցն
»:
(
Քանի
օտար
եւ
անյարմար
՚ի
քարաշարիցն
Տրդատայ
):
-
Յետ
իբր
դարու
միոյ,
(
յամի
122)
նոյնպէս
ձախողեաց
՚ի
տեղւոջս
`
անուանակցի
նորին
եւ
մինչեւ
ցայն
վայր
բարեբախտին
Իւանէի
Աթապէկի
ծերացելոյ,
եղբօր
մեծին
Զաքարէի.
զի
Խօրազմիկ
Շահն
Ճէլալէտտին
`
հալածեալն
՚ի
Թաթարաց,
ժողովեալ
զկաց
մնաց
զօրաց
իւրոց
եւ
հետեւողաց
նոցին
իբր
երկերիւր
հազարաց
ըստ
ոմանց,
եւ
ըստ
այլոց
հարիւր
եւ
քառասուն
հազար,
եւ
ըստ
Կիրակոսի
«
զօրս
անթիւս.
եւ
զօրքն
էր
՚ի
Պարսից,
՚ի
Տաճկաց
եւ
՚ի
Թուրքաց
»…
եկն
«
ընդ
Ատլպարական
(
Ատրպատական
)
երկիր
՚ի
յՈստանն
Հայոց
(
Դուին
).
առնուն
զնա
եւ
լնուն
զդաշտն
լայնատարած
վրանօք
»,
եւ
զսահմանս
Գառնոյ.
փութացեալ
Իւանէի
`
ըստ
ժամուն
ներելոյ
գումարեաց
զզօրս
Վրաց
եւ
զՀայոց,
ել
ընդդէմ
նոցա,
յամսեան
օգոստոսի,
ունելով
ըստ
Պատմչին
Վրաց
`
զնշան
կամ
զդրօշ
Ռուսուդանայ
թագուհւոյ,
եւ
նիզակակիցս
զՎահրամ
տէրն
Գագայ,
եւ
զերկոսին
եղբարս
վրացիս
զիշխանս
կողմանց
Ախալցիխեայ
`
զԻւանէ
եւ
զՇալուէ,
զորս
դէտս
կամ
յառաջապահիկս
կարգեցին,
եւ
զԳրիգոր
ոմն
կոչող
կամ
ազդարար.
հարազատքն
այնոքիկ
քանզի
էին
արք
քաջք
եւ
անուանիք
եւ
յաղթողք
՚ի
պատերազմի,
ասեն
ցայլ
զօրս.
Դուք
կացէք
մնացէք
վայր
մի,
եւ
մեք
երթեալ
խառնեսցուք
՚ի
նոսա.
եթէ
դարձուսցուք
զոմանս
՚ի
նոցանէ
յետս
`
մեր
է
յաղթութիւնն.
եկայք
եւ
դուք
ապրեցուցէք
զանձինս
ձեր:
Իբրեւ
խառնեցան
նոքա
`
սկսան
կոտորել
զզօրս
Սուլտանին
».
եւ
կոչել
զընկերս
իւրեանց
յօգնութիւն
եւ
՚ի
մարտ.
այլ
սխալ
իմացմամբ
փոխարկեալ
եղեւ
ասէ
պատմիչն
Օրպելեան,
«
ձայն
ազդարարացն
`
յականջս
նոցա
`
եթէ
Փախիք.
որք
եւ
թողեալ
անդէն
զկարասի
իւրեանց
եւ
զվրանս
`
աճապարեալք
յերիվարս
`
փախեան.
եւ
իբր
խելագարեալ
առանց
սրոյ
եւ
զօրութեան,
առանց
պատերազմի
վիժեալք
ընդ
փորուածս
մեծ
որ
՚ի
Խրամին
Գառնոյ,
առ
հասարակ
հոսեալ
կործանեցան
»,
«
՚ի
վախիցն
՚ի
վայր
մխեալք
`
՚ի
ձորն
անդր
լնուին,
՚ի
գլուխս
քաղաքագիւղն
Գառնոյ:
Իբրեւ
տեսին
զայն
զօրքն
Սուլտանին
`
զհետ
մտին,
զբազումս
կոտորեցին,
եւ
զայլս
գահավէժ
արարին
՚ի
գլուխ
ձորոյն.
ետես
(
Սուլտանն
)
զայն
ողորմ
տեսիլ,
զի
իբրեւ
զդերբուկս
քարանց
կուտեալ
կային
անդ
բազմութիւնք
մարդկան
եւ
երիվարաց.
շարժեաց
զգլուխ
իւր
եւ
ասէ.
Այս
գործս
ոչ
մարդոյ
է
`
այլ
Աստուծոյ
`
որ
կարողն
է
ամենայնի.
եւ
դարձան
դիակապուտ
առնել
զանկեալսն
»:
Պատճառ
պարտութեան
Աթապէկին
`
մերքս
զհպարտութիւն
եւ
զփքանս
նորին
եւ
Վրաց
ասեն,
զի
կամէին
յետ
յաղթութեանն
`
զՀայս
փոխել
՚ի
կրօնս
Վրաց.
եւ
զի
Իւանէ
զերէց
մի
թաղեալ
`
հանել
եւ
այրել
տուեալ
էր,
վասն
յաճախ
ուխտականացն
երթեւեկաց
».
վասն
որոյ
եւ
զանգիտեաց
՚ի
մարտին,
կամ
շփոթութիւնն
այն
եղեւ.
իսկ
պատմիչք
Վրաց
ոչ
առ
ծերութեանն
կամ
վատութեանն
ինչ
`
ասեն
վրիպեալ
նորա,
այլ
առ
նախանձու
ընդդէմ
երկոցուն
եղբարցն,
որոց
ոչ
ինքն
կամեցաւ
եւ
ոչ
զօրացն
ետ
երթալ
յօգնութիւն,
այլ
՚ի
լինել
աղմկին
եւ
խազմին
`
դարձաւ
՚ի
փախուստ.
եւ
ըստ
Օրպելեան
պատմչին,
հազիւ
«
տասն
արամբք
զերծեալ
անկանի
յամուրն
Քեղէ.
(
եւ
)
Լիպարիտն
իւրայովքն
գտեալ
կածան
մի,
գնայ
եւ
եկեալ
ամբողջ
՚ի
տուն
իւր
գոհանայր
զՏեառնէ
»:
Իսկ
յերկոցուն
եղբարցն
`
Իւանէ
`
՚ի
փախստին
հարեալ
՚ի
քարէ
գլորելոյ
՚ի
բարձանց
`
մեռաւ:
Շալուէ
`
ձերբակալ
եղեալ
ածաւ
առ
Սուլտանն,
որ
զառաջինն
պատուեաց
զնա
պարգեւօք
վասն
քաջութեան,
յետոյ
յորդորեաց
յուրացութիւն,
եւ
ոչ
եղեալ
լսելի
`
նահատակեաց
չարաչար
տանջանօք:
-
Ամենայ
h
պատմիչք
մեր
ԺԳ
դարու
յիշեն
զաղետալի
դէպքս
`
այլ
եւ
այլ
հանգամանօք,
ընդ
որս
եւ
համառօտարան
ժամանակագիրն
Մխիթար
Այրիվանեցի
`
նշանակէ.
«
Ջալալադին
սուլտանն
Խորասանայ
գայ
փախըստական
՚ի
Թաթարէն
`
՚ի
Հայս,
զԼաշայն
եւ
զԻւանէ
անձաւահոս
առնելով
՚ի
Կոտայսն
՚ի
Ձորն
Գառնոյ
»:
-
Մանրամասին
եւս
պատմեն
այլազգիք,
60
կամ
70,
000
ասելով
զզօրս
Վրաց
եւ
Հայոց,
եւ
20,
000
՚ի
նոցանէ
կոտորեալս
կամ
գահավիժեալս
՚ի
խորաձորն
Գառնոյ,
յորոյ
բարձունս
ճակատեալ
էին,
ասէ
ոմն
՚ի
նոցանէ
«
իբրեւ
լեառն
՚ի
վերայ
լերին
եւ
գունդ
սեաւ
քան
զգիշեր
աղջամուղջ
…
(
եւ
՚ի
խառնել
բանակացն
՚ի
մարտ
)
թռչէին
նետք
որպէս
աստեղս
սահեցունս
եւ
որպէս
պատառս
ձեան.
հաւատացեալն
խառնէր
ընդ
անհաւատին,
յաղթողն
ընդ
յաղթելն-
վերելեակն
ընդ
վայիջուին,
հեծեալն
ընդ
հետեւակի
…
եւ
յորժամ
երիվարք
Մոլիմայ
զյաղթութեան
դափրն
հարին
գետնի
Վրացեացն
ցուցին
զագիս
՚ի
կողմն
գլխոյ
նոցին
…
եւ
սրացան
՚ի
թեւս
փախստեան
…
չորեքհազար
անկեալ
կային
՚ի
տեղւոջ
ճակատուն,
ոչ
կարացեալ
զերծանել
՚ի
թշնամեացն
մոլեգնութենէ
»:
