Այրարատ

163. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԷՊՔ

Անձաւախիտ Ձորն Գառնոյ ընդ սրբազան յիշատակացն եւ շինից ունի եւ այսպիսիս ոչ սակաւս ՚ի յայտ եւ ՚ի թաքուն տեղիս, եւ դէպս դժնդակս. յորոց մի եւ հանդիպեալն ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու, ՚ի հոմասեռից անտի Խարազմ Շահին ՚ի Ճէլալի հինից ասպատակաց ՚ի ժամանակի մարտի Օսմանեանց եւ Շահ Աբասայ, զոր պատմէ Առաքել ( ՚ի Գլ. Է ): - Մի յանյայտ տեղեացն ՚ի դէպ է ասել եւ ՚ի վանորէից ` առանց անուան յիշելոց յաշխարհագրէն Վարդանայ, զպարգեւեալն ՚ի սկիզբն Ժ դարու ՚ի Սմբատայ Ա արքայէ ՚ի կալուած եկեղեցւոյն Տաթեւու « ՚ի Գառնոձորի զԳոտոզ  վանս, ըստ պատմըչին Սիւնեաց ( Գլ ԽԱ )»: Ընդ սմին հետախուզելի է որ ՚ի սիրտ Այրիվանից  լերինն յիշեալն Մանուէլի Անապատն եւ այլք զորս անգիտանամք:

Քննելի է եւ ձորակն որ յելից հարաւոյ ձորոցն Գառնոյ եւ Քեղայոյ, ընդ մէջ սորա յարեւմտից եւ ընդ մէջ ձորահովտին Վէտեայ յարեւելից. որոյ գետակն իջեալ ՚ի լերանց որ ՚ի թիկանց Քեղե ( Գել ) աւանին, զուգահեռական Ազատայ եւ Վետեայ, այն է ՚ի հիւսիսոյ արեւելից, խաղայ ընդ հարաւ արեւմտից, այլ ոչ ժամանէ յԵրասխ, բաժանեալ յառուս եւ սպառեալ ՚ի դաշտի Ոստանին, ոչ նշանակի անուն նորին, այլ թուի ինձ թէ սա իցէ Քօրադարա, զոր երկիցս բանք Առաքելի ցուցանեն անընդէմջ հուպ լինել ձորոյն Գառնոյ, յորմէ ելեալ երբեմն զորք Ամիրգիւնայ խանի ` հեատմուտք գեղթելոյն « գնալով գնացին մինչեեւ հասին ՚ի մեծ Ձորն ` զորոյ անուն Քօրադարա ասեն » եւ ՚ի վերոյիշեալ դէպս ` Ճէլալիք խնդրակք թագուցելոցն ՚ի քարայրս  Գառնոձորոյ, երթան գտանել զինչս նոցա ՚ի Գօրադարէն: Ըստ այսմ եւ Աբրահամ կաթողիկոս վասն Նատիր շահի ասէ. « Հետեւեցաւ Շահն ելանել ՚ի գագաթունս լերանց ` ՚ի կողմն Ղըրխպուլախու, մերձ Գեղարդայ եւ Գօրադարայ ». որպէս եւ ՚ի խորագրին ` « ՚ի գագաթս լերանց կողմանց Ս. Գեղարդայ եւ Գօրադարայի »: - Սակաւ գեօղք նշանակին ՚ի նմա, զի եւ երկիրն լեռնային եւ մացառուտ է. յաջմէ ` որ է յարեւմտից ` Մօլլա-Ահմէտ. ՚ի հիւսիսակողմն ՚ի գլուխս ձորոյն Քօթանլը, որք ընդ ամայիս եւ սակաւաբնակս դասին. այսպէս եւ որ ՚ի Հս. Ել. երկրորդին կայ եւ վերագոյն եւս ՚ի ձորագլուխն ` Քօղաուս կամ Քօքաուս գրեալ յաշխարհացոյցս եւ ՚ի վիճակագրութիւնս, որ թուի ինձ կամ վերոյիշեալն հին գիւղ Գոտոզ կամ Կակաղոյ գիւղ ՚ի Մազազ, յորմէ ընծայեցաւ Դաւիթ Բ կաթողիկոս ՚ի սկիզբն Թ դարու, անուն գեղջն առ պատմիչս եւ գաւազանագիրս պէսպէս եւս գրի, Կաղկաղայ, Ակաւղից, Ակողից եւ Ակաւից. յորմէ թուի ոչ քաջանշան ինչ տեղի լինել:

Առաքէլ Պատմիչ վկայէ, զի « բազումք կային անդէն ՚ի ձորն ( Քօռադարայի ) այրք եւ ամրոցք. յորում թաքուցեալք էին քրիստոնեայք ( ՚ի վարել Շահաբասայ զգաղութն Հայոց ), թողեալ ( վարողացն ) զայլսն ամենայն ` դիմեցին ՚ի վերայ անուանի այրին ` որում Եախըշխան այր ասէին. զի վասն ամրութեան նորին բազումք էին անդ ժողովեալք, արք եւ կանայք քրիստոնեայք, անձինք իբրեւ հազար: Իսկ զորացն Պարսից թէպէտ բազում ժամս մարտ եղեալ կռուէին նետաձըգութեան եւ թֆանքով. սակայն ոչ ինչ կարացին ոտնանել, քանզի յոյժ բարձր էր ՚ի ներքուստ կողմանէ … եւ քարափունքն եւ վէմք ձորոյն ` էին ՚ի վերայ միմեանց գօտի »: Եւ ՚ի պատմելն զցաւալի արկածս  եւ կոտորածս ղօղելոցն անդ, հանգոյն  վերոյիշելոյն  որ յանձաւս Գառնոյ, յիշէ եւս զի « ՚ի մէջ ձորոյն էր մայրի անտառախիտ ձորոյ »:

Որպէս սակաւաշէն է ձորս այս Քօրադարայի, նոյնպէս եւ միջին մասն Ազատայ, ՚ի Գառնոյ մինչեւ յԱխպաշ եւ ՚ի Բզովանդ, որք աստի եւ անտի կան ՚ի սպառուած լեռնակողմանն եւ ՚ի գլուխ դաշտին. միայն մի գեօղ նշանակի յաջակողմանն, որ է յարեւմտից Ճանագլու անուն, բնակեալ ՚ի Թաթարաց: - Բայց ոչ հեռի ՚ի վիճակէս, յեզերս Գառնոյ ջրոյն եւ ՚ի ստորոտս Գզըլտաղ լերին ` դասին եւ երկու Թաթարաբնակ  փոքր գեօղք, Գուրպաղլու  եւ Երանոս: