Այրարատ

168. ՊԱՏՄԱԿԱՆ. ՇԱՀԱՍՏԱՆ ՎԱՃԱՌՈՒՑ

Սա ` նշանակէ զշինուածսն ( թէ ոչ զամենայն ), փայտիւք մայրից բերելոց ընդ Երասխ, թերեւս ՚ի Վանանդայ կամ յԵրասխաձորոյ, վասն որոյ եւ երագ շինեալ զքաղաքն. սակայն եթէ էր մեծ եւ ընդարձակ, որպէս եւ աներկբայ է, չէր մարթ երագ երագ կատարումն առնուլ շինուածոյ նորին: Վկայ մեծութեանն է եւ բազմութիւն բնակչացն, յորս ոչ փոքր մասն ունէին Հրեայք, գերեալք երբեմն ՚ի Տիգրանայ Արշակունւոյ, եւ նստուցեալք յԱրմաւիր, յորմէ փոխադրեաց Երուանդ յիւրաշէնն եւ յիւրանուն նոր մայրաքաղաքն. եւ աստի յարուցեալ զնոսա Արտաշիսի նստուցանէ յԱրտաշատ. յորոց յետ իբր երկուց եւս դարուց եւ կիսոյ ` գերեցին Պարսք, ինն հազար երդ, որպէս եւ ՚ի Հայոց քառասուն հազար. որոց գումար ըստ այժմեան սովորութեան վեց ոգիս առ երդ հաշուելով ` լինի 300, 000, այլ ըստ այնց ժամանակաց ` հաւանելի է կրկին աւելի լինել ոգւոց ընտանեաց, ( իբր 500, 000): Ընդ բնակչացն ` « նաեւ զամենայն վայելչութիւն քաղաքին Երուանդայ ` զոր տարեալ էր յԱրմաւրայ, եւ զոր անդէն արարեալ էր նորա, փոխէ յԱրտաշատ. եւ առաւել եւս յինքենէ յօրինէ ` իբր զքաղաք արքայանիստ »: Դարձեալ, կանգնէ ՚ի նմա ( եւ ) մեհեան, եւ փոխէ ՚ի Բագարանէ զպատկերն Արտեմիդեայ, եւ զամենայն կուռս հայրենիս. բայց զԱպողոնի պատկերն ` արտաքոյ քաղաքին կանգնէ հուպ ՚ի ճանապարհն »: Այսպէս ՚ի մի հաւաքին յԱրտաշատ պաշտամունք Հայկազանց, Արշակունեաց եւ հելլենականք գաղթեալք ՚ի Յունաստանէ եւ հայացեալք. զի յիշեալքդ աստ ( յունարէն ) Արտեմիս ` յԱգաթանգեղ ` ըստ հայում Անահիտ գրի, եւ Ապողոնդ ` Տիւր կամ Տիր դիք դպրութեան եւ գիտութեանց, զորոյ բագին, նոյնպէս ըստ Խորենացւոյ, առաջինն ՚ի քրիստոնեայ պատմչաց մերոց ` վկայէ լինել արտաքոյ, ՚ի ճանապարհի, զոր այլուր կոչէ « Բուն պողոտայն որ երթայր յԱրտաշատ քաղաք ». ապա ուրեմն յարեւմտից կուսէ սորին, եւ տեղին անուանէր Երազմոյն, վասն « Երազացոյց երազընդհան պաշտաման Տիւր դից դպրի, գիտութիւն քրմացն, անուանեալ Դիւան գրչի Որմզդի ուսման ճարտարութեան մեհեան »: Կուտակութիւն բառից հեղինակին ( Ագաթ. ՃԸ ) շփոթիչ իմաստից ` ցուցանէ ազգ ազգ գիտութեանց եւ մանաւանդ գրչութեան խնամակալ լինել զՏիրդ ` միանգամայն եւ երագահան, որ է մեկնիչ երագոց, որ եւ առ օտար ազինս սրբազան իմն համարեալ էր. եւ էին եւս նոցա Դիք երազոց եւ ծնունչք նոցին, յորոց մի եւ Մորփեւս քնածու, ( որում ՚ի ճահ գայ եւ  ռամկականս առ մեզ Մրափ, մրափել ` իմաստ եւ ձայն ): Բայց առ Հելլենացիս Հերմէս դիք համբաւ էր երազացոյց կամ երազառաք, կամ առաջնորդ երազոց. ապա ուրեմն Տիր դիք ` միանգամայն Ապոլլոն եւ Հերմէս էր Հայոց, առաջնորդ սուտ եւ ստոյգ գիտութեանց. նոյն եւ Դիր կամ Տիր դիք Պարսից, որում նուիրեալ էր ԺԳ օր Տրեայ ամսոյ եւ կոչէր Տիրական, որ մեծի տօնի եւ խրախութեանց, ՚ի յիշատակ հաշտութեան վաղեմի թագաւորի նոցա Մանաճհրի ( Մինուչէհր ) ընդ Էֆրասիասպայ թագաւորի Թուրքաց: Յայս անուն ( Տրի ) ճանաչէին եւ հիւսիսային արեւմտեան ազինք Եւրոպիոյ զգիտնականս եւ զվեհազունս, որպէս Սաքսոնք ` զմոգս Dry կոչելով, Կելտք Druide, Սկանտինաւեանք Derot, ( Տիրոն անուն լսի եւ ՚ի հայումս ): Շատ համարեսցի զարտուղութիւն բանիս ՚ի ծանօթութիւն միոյ ՚ի յաճախ պաշտեցեալ դից նախնեացն մերոց ՚ի ծանօթագոյն յայսմ մայրաքաղաքի իւրեանց: - Երուանդ բռնաւոր երկուցեալ յամբոխէ ` առանձին քաղաք եւ զոհարան հաստատեալ էր Դից ` զԲագարան. իսկ Արտաշէս սիրեցեալն ՚ի ժողովրդենէ ` համարձակ արար զեկս նոցա, եւ ամենայն ազգի ազգի հանդիսից, շքոյ, զինուց եւ վաճառուց տեղի ` զդաստակերտ իւր. վասն որոյ եւ կարի ընդարձակ. մինչեւ երբեմն Այրաքաջն Սմբատ սպարապետ նորին ` վանեալ յԱլանաց երկրէ զԱրտազեան տոհմն Կովկասեանց, « զամենայն միահամուռ ածէ գերի սաստիկ յԱրտաշատ ». թէպէտ հրամայեաց ապա Արտաշէս բնակեցուցանել զնոսա ՚ի Շաւարշական գաւառի: Եւ յայսպիսում ընդարձակութեան ` տակաւին ` սէգ պայազատին Արտաւազդայ « ոչ գտեալ ` քաջի որդւոյն Արտաշիսի ` տեղի ապարանից ՚ի հիմնանալն Արտաշատու », երթեալ ՚ի Շարուր շինէր զՄարակերտ, եւ որպէս կարծեմ եւ յԱրագածոտն ` զԱրտաւազդայ ապարանս. եւ ՚ի պայազատելն իսկ զգահն ` տժգոհայր եւ անձուկ համարէր զհայրենի ժառանգութիւնն. վասն կամաւոր մահուանցն որ ՚ի վերայ գերեզմանի հօրն լինէին, վասն որոյ եւ անէծս ընդունէր ՚ի նմանէ կապիլ ՚ի Քաջաց եւ արգելուլ ՚ի վիհս Մասեաց: - այլ վկայեն եւ վիպասանք ` զի ՚ի հայրակերտ քաղաքին  գահակալեաց եւ նա եւ անտի « յետ սակաւ ինչ աւուրց թագաւորելոյն իւրոյ անցեալ զԿամրջաւն Արտաշատ քաղաքի » ել յորս յակունս Գինայ ` ՚ի բարձրն Մասիս: Առ թագաւորութեամբ եղբարց սորա ( ըստ մերս պատմութեան ) հանդիպի պատմեալն ՚ի Հռովմայեցւոց, յամի 160 եւ 1: Մարկոսի Վերոսի առաքումն ՚ի Մ. Անտոնիոս  կայսերէ եւ թագաւորեցուցանել զՍոհեմ որդի Աքիմենիդեայ ՚ի ձեռն Թուկիդիտեայ  զօրավարի յԱրտաշատ, զոր ` պատմիչն Դիոն Նոր- քաղաք կոչէ, եւ մայրաքաղաք  Հայոց կարգեալ: Յետ երկուց ամաց դարձեալ եկն Ստադիոս Պրիսկոս, եւ հալածեալ զՎաղարշ Պարթեւաց թագաւոր ` վերստին նստոյց յԱրտաշատ զՍոհեմ, եւ յայս սակս Անտոնինոս եւ Վերոս կոչեցան Հայկականք, Armeniacus:

Կարեւորագոյն մեզ ՚ի յիշատակս պատմչաց մերոց է Կամուրջն Արտաշատու, եւ ամենայնի, հարկ է ` մեծ, հոյակապ եւ հաստակառոյց  լինել ՚ի վերայ դժուարահաճ գետոյն այնորիկ Երասխայ, զոր եւ յառաջ քան զշինութիւնս Արտաշիսի ` տեսաք անդ ՚ի պաշարմանն ՚ի Կորբուլոնէ. եւ եթէ պատէր Երասխ զքաղաքաւն ` ըստ բանից առաջին յիշողացն, այլ եւ Մեծամոր  յայլմէ կողմանէ, ապա ոչ մի ` այլ եւ բազում կամուրջք պատշաճէին նմա, եւ ըստ լայնութեան գետափանցն ` տափք գնալիք յեզերսն. եւ յայս սակս  համարիմ զգլխաւորն  ՚ի նոցանէ կոչեցեալ Կամուրջ  Տափերայ կամ Տափերական կամուրջ: Բայց ՚ի յետին ժամանակս թուի մի միայն մնացեալ սորա ՚ի վերայ Երասխայ, եւ բովանդակ դարս ըստ բնութեան կամ յատկութեան իւրում, անցուցեալ զմեծութիւն եւ զփառս Հայոց, հանդէսս եւ յաղթանակս բազմապատիկս, այլ եւ աւաղական հանդիպումնս. որպէս արդ յիշեալ անցքն Արտաւազդայ, գետընկեցութիւն  Զենոբիայ, դէպք դաւաճանութեան Անակեանց, զորս Հայք աստուաստ ՚ի » Տափերական կամրջացն գետավէժս առնէին »: Ընդ այն կամուրջ դարձեալ Տիրան Բ ( ըստ Բուզանդայ Գ ) մինչ դեռ յարգէրն զոր դաւեացն յետոյ ` զՅուսիկ, ՚ի դառնալ նորա քահանայապետական  օծութեամբ ՚ի Կեսարիոյ, « ընդ առաջ ելանէր նմա ՚ի դաշտն, յայն կոյս գետոյն Տափերն կամրջի », եւ ընդ նոյն ածեալ մուծանէր, « ՚ի քաղաքն մեծ Արտաշատ, յեկեղեցին »: Այլ ընդ նոյն եւս կամուրջ ` ՚ի գերութեան որդւոյ իւրոյ ( Արշակայ Բ ) հանին Պարսիկք եւ զգերութիւն Արտաշատու: Յետ դարու միոյ եւ աւելի ` հուսկ անգամ յիշի կամուրջն Արտաշատու, յաւուրս պատերազմաց Վահանայ Մամիկոնենի ընդ Պարսից. որոյ եկեալ անդր անցանել « յեզր գետոյն ` սաստկապէս ըստ ժամանակի իւրոյ պղտորութեանն, եւ զկամուրջն Արտաշատու գտին աւերեալ եւ էր ինչ որ ՚ի տեղեացն բնակչացն, եւ էր ինչ որ ՚ի սաստկութենէ ջուրցն դիմեցմանց. եւ տարակուսեալ զօրքն խնդրեէին տեղիս անցի ». - զոր եցոյց Վահան « տեառնագրեալ զինքն նշանաւ խաչին սրբոյ … եւ որպէս ընդ յոյժ տեղի ծանծաղ անցանէր խաղաղութեամբ ընդ ջուրսն. որ եւ տեղին ` ամենայն գնդին լինէր ճանապարհ անցից ` անհոգութեամբ »: - Զատ ՚ի կամրջէդ եւ ՚ի վերոյիշեալ եկեղեցւոյ այլ ինչ առանձինն շինուած ոչ յիշի յԱրտաշատ. եւ ոչ է յայտ որպիսի ' կամ ո ' յր շինած էր եկեղեցին այն, այլ մարթ է կարծել ՚ի Ս. Գրիգորէ եւ կամ ՚ի Տրդատայ ` ՚ի քանդել աւերել նոցա զմեհեանն Անահտայ. ուր, ըստ աւանդութեանն Ագաթանգեղի, փախստեայ անկան դիւքն հալածեալք ՚ի նախ քանդեալ Երազմոյն բագնաց, « ՚ի նմանութիւն առնեւձիոյ բազմութեան եւ կազմութեան գնդի հետեւակազօր մկնդաւոր եւ սունաւոր … մարդկան », եւ աստուստ սկսան կռուել նետս անոյժս եւ քարավէժս թանձրատարափ ՚ի վերուստ շինուածոցն ՚ի խոնարհ զմարդկաւն ցնդէին ». այլ ՚ի հասանել անդր Ս. Գրիգորի նշանաւ խաչի ` ամենայն շինուածք մեհենին ՚ի հիմանց դղրդեալ տապալեցան, « եւ լուցեալ յանկարծօրէն փայտակերտն հրդեհեցաւ ՚ի տէրունական խաչին զօրութենէ, եւ ծուխն ծառացեալ մինչեւ յամպս հասանէր »… Իսկ մարդկան հասելոցն անդէն քանդեալ զհիմունս մնացեալս աւերէին. եւ զգանձս մթերեալս աղքատաց տառապելոց եւ չքաւորաց մասն հանէին, եւ զդաստակերտն զսպասաւորն ` քրմովքն հանդերձ եւ նոցին գետնովք ՚ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան »: Եւ թէպէտ ՚ի Վաղարշապատ հիմնեցաւ մայր եկեղեցեացն Հայոց, ուր եւ աթոռ քահանայապետին, այլ յայտ է թէ մեծ էր կաթողիկէն Արտաշատայ ըստ մեծութեան քաղաքին. որ փոքր մի նուազէր յ ' Գ դարու ` ՚ի պատել ընդարձակել Վաղարշայ զաւանն Վարդգէսի եւ շինել յիւր անուն զՆոր քաղաք, ուր նստէին յաճախ մեծ թագաւորքն, որդին նորա Խոսրով Ա եւ թոռն ` Տրդատ, եւ թէպէտ սորա որդին Բ Խոսրով ` փոխեաց զարքունիսն ՚ի Դուին, « քանզի ՚ի ժամանակին յայնմիկ Արէս ուղէկցեալ արեգական եւ օդք ջերմայինք պղտորեալք ժանտահոտութեամբ փչէին, յորմէ ոչ կարացեալ ժուժել որք յԱրտաշատ բնակեալ էին, կամաւ յանձն առին զփոփոխումն ». սակայն յայլեւայլ բանից պատմչաց մերոց ` երեւի, զի ՚ի սկզբան անդ Դուին արուարձան կամ աւան իմն էր Արտաշատայ, եւ սա եկաց մնաց դար մի եւս ոչ միայն իբրեւ քաղաք մեծ ` այլ իբրեւ մայրաքաղաք. զի ահա որպէս տեսաւ ՚ի վերոյ ` աստ նստէին եւ յաջորդք Խոսրովու ( գէթ զեղանակ մի տարւոյն ), եւ ՚ի քանդել աւերել Շապհոյ վրէժխնդրութեամբ զՀայս, յետ խաբէութեամբ  ըմբռնելոյ  զԱրշակ  Բ եւ ոչ ՚ի միոյ ՚ի մեծամեծ քաղաքաց յիշեցելոց ՚ի Բուզանդայ ` այնքան բազմութիւն մարդկան գերեցին որպէս աստի ». զի « Եկին ասէ ՚ի քաղաքն մեծ յԱրտաշատ եւ առին զնա, եւ կործանեցին զպարիսպ  նորա. առին եւ անտի զգանձս մթերեալս որ կային, եւ գերեցին  զամենայն քաղաքն. եւ խաղացուցին ՚ի յԱրտաշատ քաղաքէ  ինն հազար տուն երգ Տրեայս, զոր ածեալ էր Տիգրանայ արքայի Արշակունոյ յերկրէ Պաղեստինացւոց, եւ քառասուն հազար երգ Հայ, զոր յԱրտաշատ քաղաքէ խաղացուցին, եւ զամենայն շինուած քաղաքին հրձիգ արարին ` զփայտակերտն եւ զքարակերտն, եւ քանդեցին զպարիսպն  ըստ նմին  օրինակի, եւ զամենայն շինուած քաղաքին մինչեւ ՚ի հիմունս ապականեցին, եւ ոչ թողին մի, եւ ոչ թողին բնաւ քար ՚ի քարի վերայ, անմարդի եւ թափուր յամենայն բնակչաց իւրոց կացուցանէին »: Հրեայքդ գերեալք  աստի ` քրիստոնեայք   էին հաւատով, յաւուրց անտի Ս. Լուսաւորչին, որպէս մեկն ասեն վկայարանք  Զուիթայ, եւ որպէս ակնարկէ Խորենացի ( Գ. ԼԵ ), զՎանայ Հրեայսն  միայն ասելով մնացեալս նոյն հրէութեան օրինօք: Համօրէն  քրիստոնէից  քաղաքին երէց, մանաւանդ թէ երիցապետ  էր Զուիթ, յայտ  է զի չգոյր անդ եպիսկոպոս, յատուկ  վիճակ գոլով տեղւոյն եպիսկոպոսապետի Այրարատայ  կամ կաթողիկոսին, եւ այ յ ' անցուցանել զգերին ըստ Տափերն  կամուրջ եւ ՚ի համար առնել ՚ի մէջ շերտափակ զօրացն Պարսից, շնորհէին նմա զօրագլուխքն ազատութիւն. « եւ ոչ առնոյր զայս յանձն երէցն Զուիթն, այլ ասէր. Յոզխաչնդ տանիք ` եւ զհովիւս տարայք. եւ զայս ասացեալ եմուտ ՚ի գերութիւնն եւ խաղաց … յերկիրն Պարսից ». ուր եւ կատարեցաւ վկայական մահուամբ, մեծաւ խնդութեամբ կարկառեալ զպարանոցն, վճարէր ՚ի սուսերէն »: Եւ էր նա, ըստ Բուզանդայ ` « այր բարձր եւ անձնեայ, եւ ՚ի տիոց մանուկ. եւ հերք գլխոյն ալեւորեալ էին, այլ մորուքն դեռ տակաւին սեաւ եւս կային ». վասն այնորիկ կախարդասար ասէին զնա հեթանոսքն. իսկ նա կշտամբեալ զերգիծանս նոցա, « յիրաւունս սպիտակացեալ են, ասէր, նախ ներքս, զի բազում աւուրբք երէց են, գոնեա հնգետասան ամօք քան զմուրուս նախաբոյսք են »: - Որպէս յայլ զրոյցս եւ աստ յիշատակ աւերման Արտաշատայ ` առաւելաբանութիւն է Բուզանդայ, զի եթէ ՚ի սպառ մինչեւ ՚ի հիմունս քանդեալ էր, ( քանզի եւ խուռն յաջորդութիւն անցից եւ հարուածոց ազգիս չներէին ՚ի հիմանց քաղաք մի մեծ վերականգնել ), չէր մարթ այնպէս շէն գտանել զայն ` որպէս յաւուրս Վարդանայ եւ Վահանայ ցուցանեն պատմիչք մեր ` Եղիշէ եւ Ղազար. եւ եթէ սա գիւղաքաղաք կոչէ, միւսն տակաւին ` որպէս ՚ի վերդ գրեցաք ` մեծ քաղաք, եւ նահանգ Արտաշատու գիւղովք եւ աւանօք ցուցանէ, ուրանօր ՚ի հասանել տագնապողական հրովարտակի Յազկերտի, ազգային եկեղեցական ժողով մեծ գումարեաց « ՚ի թագաւորանիստ տեղին յԱրտաշատ », Յովսէփ կաթողիկոս կամ տեղակալ աթոռոյն, որ Այրարատայ եպիսկոպոս ստորագրէ զինքն, իբրեւ քան եպիսկոպոսաց եւ բազում քորեպիսկոպոսաց եւ երիցանց, հանդերձ մեծամեծ նախարարօք, « եւ ամենայն բազմութեամբ աշխարհին ». զոր ` եւ խուն մի յետոյ քաջն Վարդան թափեաց ՚ի Պարսից, եւ ՚ի պատրաստութեան մեծի պատերազմին ` « հրաման տուեալ ամենայն զորացն ժողովել յԱրտաշատ քաղաք … զի դեռ եւս ինքն ունէր զամենայն աշխարհն ». ուր եւ քաջահաւատ երիցունքն ` հոգեկիրք Զուիթայ ` գուցէ եւ յաջորդք, Սամուէլ եւ Աբրահամ քանդեցին զԱտրուշանն կանգնեալ ՚ի Վասակայ նահատակեցան յառաջ քան ցՂեւոնդեանս: Իսկ մատնիչ Սիւնի `  ընդ այլոց արքունի ձմերոցաց եւ զօրանստաց աւերեաց եւ զԱրտաշատ եւ զնահանգ նորին, « զամենայն գեօղս եւ զաւանս որ շուրջ զնովաւ էին ` առեալ, աւերեալ եւ հրձիգ արարեալ ». բայց զի եւ այս բան. թէպէտ եւ ստոյգ, ՚ի գուժկանի բերանոյ ասացեալ է, յայտ է թէ ոչ բնաջինջ աւեր էր, այլ աւար ասպատակօրէն, քանզի որ կարեւորագոյն տեղին  էր եւ նախ քանդելին ` ամրոցն  կամ Բերդ, յիշատակի չէն գոլ յաւուրս Վահանայ, ուր յապստամբել նորա ` Ատրորմիզդ մարզպանն Պարսիկ փախուցեալ անկաւ:  որոց ոչ կարացեալ « հասանել նախարարքն Հայոց … երթեալ պաշարէին զբերդն Արտաշատու, իսկ մարզպանն եւ հազարապետն գաղտ ՚ի գիշերի ելեալ ՚ի բերդէն ` փախստեայ գնային ՚ի կողմանս Ատրպատականի »: Յետ ամաց եւ Զառմիհր զօրավար եկեալ բընակեցաւ որ մի յԱրտաշատ: Բայց յելս Ե դարու թուի  եւս քան զեւս նուազեալ Արտաշատու  եւ տեղի տուեալ իսպառ Դունայ, եւ թէպէտ պատմիչն Վարդան ասէ վասն Վահանայ յաւուրս մարզպանութեանն « շինեալ զեկեղեցիսն Արտաշատու » զաւերեալսն ՚ի Պարսից, բայց ժամանակակիցն Ղազար  զայս ոչ յիշէ այլ յաւէտ ցուցանէ զԴուին սովորական  կայանս  նորա, եւ ՚ի սորա եկեղեցիս յաճախեալ զփառատրութիւնն Աստուծոյ ՚ի փրկանսն եւ ՚ի յաղթանակս, եւ ոչ եւս լսի համբաւ բերդի նորա, յիշեալն յաճախ յաւուրս Տրդատայ, եւ առանձինն դղեակ ՚ի բերդին: Այլ քանզի զայս տեղի ցուցանեն բանքն եւ յետագայից հաւատք լինել բացագոյն ՚ի հարաւ ` ՚ի տեղւոջ այժմու Խոր վիրապին, անդանոր եւ լիցին բանք զայնմանէ: - Իսկ աստէն մինչչեւ  յաւերակսըն միւեալ ` յուշ արասցուք միայն եւ զոր մարթ է ինքնին իմաստասիրել,  եթէ 6 եւ 700 ամաց քաղաքամայրն  այն Հայոց, որպէս չքոյ, գինու եւ կրօնական պաշտամանց ակնագիտակ հանդիսարան  էր երբեմն ՚ի Հայս, նոյն եւ շահ-երակ իմն էր առիեւտրի կամ վաճառականութեան աշխարհին, նա եւ բազմաց մերձաւոր աշխարհաց. որպէս զի կայսերք Հոռոմոց ՚ի սկիզբն Ե դարու ( յամի 410) յորժամ ինքեանց սեփակաեցաւ մասն մի Հայոց, ընդ Մծբնայ եւ Կալինիկոսի ( Ռակկա ) զԱրտաշատ յիշեն յարեւելս շահաստան, եւ օրէնս վճռեն ` մի անդր քան զայնս երթալ ՚ի վաճառականութիւն եւ տուրեւառ առնել ընդ Պարսից: Յայտ է ընդ նմին թէ քանին մեծ երթեւեկ էր անդ կարաւանաց արեւելից  եւ արեւմտից եւ որքան գանձուց ելեւմուտ, եւ գործք եւ խաղք բաղդի, որում եւ բազմութիւն բնակչացն Հրէից ` ոչ սակաւ  սատար լինէր: Ի դէպ է գուշակել եւ զպերճանս եւ զշռայլութիւն բարուց. որում վկայէ անդստին գրեաթէ  ՚ի ժամանակի շինութեանն  յԱրտաշիսէ  ՚ի վերջ  կոյս Ա դարու բանաստեղծն հռովմայեցի ` Յոբնաղ, տողիւ միով Երգիծաբանութեանցն `  ( Բ 170) մեղկազգեստ կամ լպիրշ ասելով զբարս քաղաքին, որպէս իմանան մեկնիչք,