Այրարատ

169. ԱՒԵՐԱԿՔ. ԱՅԺՄՈՒ ՎԻՃԱԿ

Այլ ե՞րբ իսպառ աւերեցաւ եւ ամայացաւ այսպիսի մեծ քաղաք եւ դաստակերտ, ոչ ոք յիշէ, որպէս եւ ոչ զԴունայն, ընդ որում զուգաբաղդ է, եւ նմին թուի չարի պատահեալ յաշխարհաւեր արշաւանս Թաթարաց, կամ յերկրադղորդ սասանութենէ մեծէ, որպէս համարի եւ Անի, այլ ոչ լսի ՚ի գրոց: Զլռութիւն սոցա լուծին յետ երկար դարուց բազմաշրջիկ  հետախոյզ  Եւրոպէացիք, որոց ` որպէս ՚ի սկզբանն ասացաք ` ծանօթ էր Արտաշատ ` յընթերցուածս դասական գրոց Հռովմայեցւոց. եւ նախ քան զայլս Դաւէռնիէ  փռանկ յառաջ քան զկէս ԺԷ դարու յիշէ « զաւերակս հնոյն Արտաշատու, նստոցի թագաւորացն Հայոց, որք եւ վկայեն թէ քաղաք մի մեծ էր, եւ կան տակաւին մնացուածք ինչ մեծի պալատան »: - Շարտէն ` որ ոչ բազում ամօք զկնի էանց ընդ այն կողմանս, ոչ ՚ի տեսոյ այլ ՚ի լրոյ ` ասէ լինել յաւերակսն եւ զԱպարանս Տրդատայ, որոյ  երեսք մի տակաւին կիսականգուն  էին չորիւք կարգօք սեւագոյն կճեայ սեանց, ինն առ մի կարգ, եւ ՚ի միջի մեծ կոյտ կճեայ քանդակազարդ շինուածոյ, եւ սեանցն թանձրութիւն երեք գրկաչափ ՚ի շրջապատ: Թուեցաւ  ոմանց եթէ շփոթիցէ նա զՀովանոցն Գառնոյ ընդ Արտաշատայ, զոր ցարդ իսկ գիտեմք  Թաղտ Տրդատայ կոչիլ. սակայն եւ Մորիէ որ զերկոսին եւս ետես ` զԳառնի եւ զԱրտաշատ ( զոր Արտաշդ կոչէ ) ՚ի սկզբան դարուս, վկայէ զի եւ զբարձրակոյտ դերբուկ մի սորա աւերակացն այսպէս Թաղտ Տրդատայ կոչէին տեղացիքն. իսկ տեղի քաղաքին կամ մասն մի նորին գեօղացեալ եւ ցարդ բնակեալ ` կոչի Արտաշիր կամ Արտաշար, այլ ՚ի բովանդակ պարսպապատ միջոցի աւերակին կայ եւ այլ գեօղ յարեւմտից հիւսիսոյ, եւ խոպան վայրք ընդարձակ. զի իբրեւ մղոն եւ կէս ձգի երկայնւթիւնն եւ սուղ պակաս լայնութիւնն. իսկ շրջապատն իբրեւ 7000 քայլ ըստ Տիւպուայ, որ եւ ասէ. « Ընդ որ եւ յածին աչք ` յանդիման լինին հետք ժամանակաց  անցելոց. ոչ մի սիւն, ոչ ձեղուան յարկի, եւ ոչ որմն տան եւ անգամ կիսակործան ` չկան յոտին, առ ՚ի ցոյց մնացուածոյ իրիք, կամ կործանման եղելոց յամր եւ տակաւ. այլ ամենայն ինչ սպառեալ, բոլոր թաղեալ ընդ հողակուտովք, ամենեւիմք գերեզմանացեալ  է տեղին, ոչ բընակչացն միայն, այլ եւ տանց եւ ապարանից եւ տաճառաց, ՚ի մահահանգոյն տապանի տապաստ դնի բնաւ: ՅԱնի կալով կային զինեւ հոյակապ յիշատակարանք հայկական մեծութեան յԱրտաշատ ` ՚ի գերեզմանս նորին դեգերեցայ: Ոչ ուրեք յեղափոխութիւն ժամանակի, համառօտութիւն կենցաղոյս, ունայն  ամբարտաւանութիւն մարդկային մտաց ` այնպէս ազդողագոյն հարկանեն զսիր » տ, որպէս ՚ի միում ուրեք յայսպիսեաց աստի ` անկենդանեաց եւ անշարժորէն լռեցելոյ  քաղաքաց »: - Հիմունք կամ յատակք պարըսպացն երեւին մեծամեծ արեւաչոր աղիւսով եւ շաղախով զանգեալ. աղիւսքն անկորուստ պահեն զնախկին գոյն եւ զձեւ, զի ճարտար արուեստիւ թրծեալ են, նոյնպէս եւ որմունք, յորոց սակաւ միայն մասունք յոտին կան, ստուարք եւ հաստաբեստք. սուղ ինչ եւ բնակարանաց երեւին հետք ՚ի հարաւոյ կողմանէ ձգեալ ընդ ամրոցն կոյս. ամենայն ուրեք աղիւս եւ կղմինդր, եւ ոչ ուրեք բնաւ քար կոփածոյ: - Կրկին երեւին պարսիպք եւ աշտարակք խիտ առ խիտ, որպէս թէ հազիւ 20' հեռիք ՚ի միմեանց, որոց փլածովք ամբարձան հողաբլուրք դերբակայ: Ի հիւսիսային արեւելեան կողման ամբառնայ հողաբլրակ, իբրեւ հարիւր ոտնաչափ բարձր, եւ է բերդ կամ դղեակն ( ոչ Խորվիրապին ), աղեղնաձեւ իմն դրիւք, զլար աղեղանն յարտաքին կողմն քաղաքին ունելով ընդ հիւսիս, եւ շրջաբերութիւն նորա 1350 քայլ. կրկին են եւ սորա պարիսպք ` յիսուն ոտնաչափ զատուցեալք յիրերաց, արտաքինն բարձր հնգետասան ոտիւք քան զներքինն. յերկոցուն եւս վերայ ամբառնային աշտակարք մերձ առ մերձ բոլորշի ձեւով, եւ խրամ լայն պատէր զդղեկաւն. յարեւելեան կողման ` որ զառ ՚ի վեր ամբառնայ ՚ի գետնոյ ` կանգուն կայ բարձրածայր մասն ինչ պատուարացն, խրամով զատուցեալ ՚ի քաղաքէն ըստ հարաւային կողման, յարեւմտից դիտելով դաշտ տափարակ: Ի հարաւոյ քաղաքին առ պատուարօքն տեսան տասնիւ չափ հողաբլուրկք դամբանականք, 15 - 20' բարձունք, կուտակեալ բեկորովք սափորոց եւ այրեցեալ ոսկերօք. յօրինուած սափորացն նորանշան ցուցաւ, քանզի ՚ի կաւոյ բրտի զանգեալ ` եւ ՚ի կանաչ ներկեալ եւ քաջ ապիկեալ է. ապա քերեալ ՚ի նմա ազգս ազգս խորաքանդակ նկարուց եւ լցուցեալ է զքերածսն դեղին կամ կանաչ թանձր ապակաբռով, որով աննկար մասունքն ուռուցեալ մնան քան զնկարէնսն. գտանին եւ անապիկի սափորք, այլ ըստ առաջնոցն քանդակեալք. չէ անհաւատալի եւ մնացորդս հեթանոսութեան ժամանակաց կարծել զսոսա: Ոչ այլ ուրեք հնագոյն քան զԱրտաշատայն գտան նկարէն ապակէբուռ խեցեղէնք, ըստ Տիւպուայ, ոչ ՚ի Յունաստան եւ ոչ ՚ի Պանտիկապէ Տաւրիոյ: Միոյ միայնոյ եկեղեցւոյ երեւին հետք յարեւակս Արտաշատայ: - Բնակիչքն մեծաւ մասամբ գաղթեալք ՚ի Սալմասայ ( որք թուին աւելի քան զ '120 տուն ), գործեն զերկիր սահմանաց քաղաքին: - Են եւ այլ երկու թաղք իբրեւ առանձնակ գեօղք յաւերակամիջին, նոյնպէս Արտաշար կոչեցեալ, բնակեալք ՚ի Քրդաց: Բայց որպէս երեւի յուրուագիծ նշմարէ յատակաձեւին Արտաշատայ, ոչ է դա ըստ արժանւոյն խնամով եւ քննեալ. խոստովանի ինքնին եւ Տիւպուա, զի հարեւանցի իմն եւ ոչ իսկ ճչգրիտ գծագրեալ է արեւմտեան հարաւային կողմն միջոցին, զի եւ ոչ իսկ կրկտեալ: Նոյնպէս դուզնաքեայ ինչ է եւ յատակաձեւն ընծայեալ ՚ի Քէր Բարդըրէ, որ երկիցս յայց ել աւերակացն ( յամս 1817 եւ 1819):