Այրարատ

170. ԴՈՒԻՆ ՔԱՂԱՔ

ԴՈՒԻՆ. զուգափառ յաջորդ է Արտաշատայ, որպէս ՚ի վերդ նշանակեցաք ` գրեաթէ եւ շարայար նորին կամ արուարձան մի. որպէս եւ այժմ իսկ աւերակք երկոցուն փոքու իւիք խորոցաւ զատուցեալ են, նորոյն յԵլից հիւսիսոյ կալով հնոյ քաղաքին, այլ եւ ինքն Դուին յերկուս տրոհեալ է գիւղս, գրեաթէ կիսով փարսախաւ բացակայս յիրերաց: Ստորինն եւ մերձագոյն յԱրտաշատ ` կոչի Հայ-Դուին. Վերինն եւ մերձագոյն յԱզատ գետ ` ՚ի հիւսիսոյ ստորնոյն ` Ասորի-Դուին: - Յիշեցաք ՚ի վեր անդր զժամանակ շինութեան Դունայ, ՚ի Խոսրովայ որդւոյ Մեծին Տրդատայ, որ « եւ զարքունիսն փոխէ վերոյ անտառին ( զոր տիկեաց զԱզատ գետով ) յոստ մի, ապարանս հովանաւորս շինեալ, որ ըստ պարսկական լեզուին Դուին կոչի, որ թարգմանի բլուր »: Տեսաւ եւ պատճառն ` այլաբանեալ իմն ՚ի քերդողէն, իբրու վասն ջերմային օդոց անժուժելի լեալ բնակութեան Արտաշատայ. սակայն ոչ եթէ յաւուրս Խոսրովու զօրանայր տօթն առաւել քան յառաջն երբեմն, այլ հարկ էր ասել եթէ Երասխայ ոչ սակաւ հեռացեալ ՚ի քաղաքէն մեծէ, ոչ միայն ոչ զովացուցանէր զայն, այլ եւ ճախճախուտ գործեալ զառաջին հունն ` ժանտացուցանէր զօդս: Այլ որպէս եւ բան շինութեանն ազդէ, եթէ քաջ միտ դիցի, ոչ նոր քաղաք շինեաց Խոսրով, այլ ապարանս զԴուին, եւ փոխադրեալքն անդ էին դրանիկք իւր եւ ոչ հասարակ բազմութիւն բնակչացն: Եւ զի կայր եւ յառաջ քան զԽոսրով ` շէն կամ աւան, եւ բլուրն նովին անուամբ ճանաչիւր, ցուցանեն երիցագոյն պատմիչք, թէ եւ յետոյ թարգմանեալք ՚ի հայ. որպէս, Բուզանդ ասէ վասն Տաճար-Մայրի անտառին տնկելոյ ՚ի նմանէ ` հասանել ՚ի Գառնոյ մինչեւ ՚ի դաշտն Մեծամօրի, ՚ի բլուրն ` որ անուանեալ կոչի Դուին, որ կայ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ քաղաքին մեծի Արտաշատու: Եւ Զենոբ ասէ վասն Մեծին Տրդատայ. « Վաթսուն հազար արս ( ՚ի հիւսիսայնոց ) ՚ի գերութիւն իջուցեալ ՚ի Դուին ». եւ յառաջ կամ ՚ի նոյն ժամանակս ` Ս. Գրիգոր զԱղեքսանդրացին Դիմառիոս կամ Դկլառիոս ` « Դունայ դաշտին եպիսկոպոս ձեռնադրեաց »: Արդարեւ բանքդ ` բլուր եւ դաշտ ` վիճակ կամ գաւառակ իմն ցուցանեն զկոչեցեալն Դուին, այլ ՚ի դէպ է յանուն շինի այնպէս կոչիլ տեղեացն ` քան վարկպարազի փոքրիկ բլրոյ միոյ, մանաւանդ եթէ եւ զբնակութիւն   ՚ի շէնս իմասցուք: Այլ այս զիարդ եւ է ` յայտ է եթէ շինութեամբք  Բ Խոսրովու  ընդարձակեցաւ եւ պայծառացաւ տեղին. եւ թերեւս այն դաստակերտ ապարանք են զոր Տիկնունի անուանէ Բուզանդ, եւ ցուցանէ ՚ի հարաւոյ կողմանէ Դունայ լինել, ուր արդ Հայ գիւղըն  է. բայց անճահ է ասացուած պատմչին Սիւնեաց, եթէ Բարդողիմեայ առաքելոյ եկեալ իցէ ՚ի Դուին մայրաքաղաք  Հայոց. շփոթեալ թերեւս յաւանդութենէ որ ՚ի Յայսմաւուրս, եթէ Բարդողիմէ եւ Յուդա առաքեալք հանդիպին իրերաց ՚ի Բլուրն Արտաշատու եւ կանգնեն  զՕթեաց Խաչ. զի եթէ ստոյգ եւս իցէ հանդիպումն, ոչ աստ ` այլ ՚ի ստորին Հայս ՚ի կողմանս Աղբակայ եղեալ է: - Ստոյգ աճումն եւ պայծառութիւն Դունայ, որպէս տեսաք ՚ի տեղագրին  Արտաշատու, յետ իսպառ նուազութեան սորին եղեւ, յելս կոյս Ե դարու, յաւերանաց Վասակեանց. զի ցայն վայր եւ թագաւորք եւ որ զհետ նոցա տեղապահք եւ մարզպանք ` նստէին յԱրտաշատ, կամ անդ զմեծամեծ հանդէսսն կատարէին, եւ ՚ի խոսրովակերտ  ապարանսն  հանգչէին. իսկ յայնմ հետէ Դուին եղեւ եւ կոչեցաւ Ոստան  եւ Բուն Ոստան Հայոց. այլ յայն միջոյ ժամանակի, ( երբեմն եւ յետ այնր իսկ ) շփոթին անուանք երկոցուն քաղաքացն եւ մին փոխանակ միւսոյ լսի, նա եւ մի եւ նոյն պատմիչ եւ ՚ի միում բանի ` զերկոսին անուանսն խառն վարէ, օրինակ իմն, Թովմա Արծրունի ասէ վասն Շաւասպայ Արծրունոյ ուրացելոյ ` ՚ի հալածանս Յազկերտի, բերեալ մարզպան ցՎնդոյ մոգպետ. « եւ հասեալ յԱրտաշատ հանդերձ մարզպանաւն շինեն ՚ի դուռն քաղաքին զՈրմզդական մեհեան, եւ զկրակապաշտութեան մոլութիւն բորբոքեն ՚ի նմա ». որում իրազեկ լեալ քաջին Վարդանայ ` ելանէ յառանձնոցէն ( ՚ի Զռղայլ բերդէ ), եւ օգնութեամբ իշխանացն Ռշտունեաց եւ Անձեւացեաց հազար երկերիւր արամբք. յանկարծօրէն յեղակարծ երագութեամբ հասին ՚ի վերայ Շաւասպայ եւ մազրպանին Վնդոյի. եւ քանզի էին բանակեալ ՚ի խորհուրդս Երասխայ եւ Մօրին-Մեծի, պատահի յառաջ Շաւասպ Արծրունի … ( զոր Վարդան ) երագութեամբ ձեռին ՚ի վերայ ձգեալ զմիողնին յերկուս կարէ … ( եւ նիզակակիցքն ) զմարզպանն եւ եւ զորդի նորա զՇիրոյ ձերբակալ արարեալ ` ածեն ՚ի Դուին, եւ զհուր կրակարանին բորբոքեալ ածխակէզ արարին զնա յՈրմզդական մեհենին, եւ զՇիրոյ կախեն զփայտէ ՚ի վերայ կրակարանին. եւ զայլս գետավէժս եւ սրախողխող արարեալ ` վատնեն », եւ այլն: - Նոյնպէս եւ հետեւող կամ շարայար պատմութեան նորին հեղինակի ` ասէ ուրեմն. « Ի դուռն Դվնոյ, յեզր գետոյն Երասխայ, հանդէպ Վիրապին սրբոյ »:

Ստէպ յիշի Դուին յաւուրս Վահանայ Մամիկոնոյ ` իբրեւ միակ եւ բուն Ոստան Հայոց, ուր դիմէին, յաղթանակօք ՚ի փառաւորութիւն, եւ Պարսք ՚ի բռնակալութին. ՚ի միում նուագի « հասեալք մօտ ՚ի քաղաքն Դուին ` յօրինէր Հազարաւուխտ ( զօրավար Պարսից ) զճակատն ըստ օրինի գործոյ պատերազմին, կարգեալ զռազմն ՚ի միջոցէ մայրւոյն ` որում Խոսրովակերտն ասեն, անցուցանէր ՚ի վերայ դաստակերտին, մինչեւ ՚ի լեռնակողմն զոր Ջրվէժն կոչեն: Եւ տեսեալ սպարապետին Հայոց Վահանայ … ծովացեալ գնդաւն Պարսից զդաշտն առ հասարակ … եւ առեալ քաջասրտաբար մասն ՚ի գնդէն Պարսից ` բազում արս ընտիրս դիաթաւալ յերկիր կործանէին. եւ իւրեանց դարձուցեալ զերասանակս երիվարացն ` գնացին ՚ի բաց քաջաբար. վասն զի եւ քաջաբար փախուստ առն հզօրի ` սաստիկ ահ երկիւղի գուշակէ առ միւսանգամ գործ թշնամեացն գնդի »: Պանծագոյն քան զամենայն մուտս Վահանայ եղեւ երկրորդ դարձն ՚ի Պարսից յետ բազմամեայ պատերազմաց, արութեանց եւ յաղթանակաց տանուտիրութեամբ տոհմին իւրոյ եւ սպարապետութեամբ ազգին Հայոց, հաճութեամբ Վաղարշու Սասանեանց թագաւորի. այլ եւս պանծագոյն անդ ընդունելն զհրովարտակ արքունի մարզպանութեան իւրոյ. զոր առեալ ` « խնդրէր վաղվաղակի անդրուվար ` երթալ ՚ի տունն Աստուծոյ, եւ լուեալ զայս մարդկանն որ ՚ի քաղաքին ` գրոհ տուեալ առ հասարակ ամենայն մարդոյ ` նախարարաց եւ ազատաց, ոստանկաց եւ ռամկաց, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց … դիմեալ ընթանային յեկեղեցին. եւ ոչ բաւեալ ընդունել զամենեսեան ` տանն Աստուծոյ ` լնուին արտաքոյ սրահք եկեղեցւոյն եւ փողոցք եւ ամենայն տեղիք հրապարակացն շուրջանակի. եւ էր այն որ անյագ խնդութիւն եւ անսպառ ուրախութիւն աստուածասէր բարեսիրացն եւ ողջախուրհուրդ մտաց լաւահայեաց, եւ սուգ թախանձալից եւ տրտմութիւն անմխիթար ` խօթամտացն եւ խարդախաց: Եւ սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Յովհաննու ( Մանդակունոյ )… բերկրեալ ցնծալից սրտիւ ` տայր սաղմոսել ՚ի ժամուն, Յեկեղեցիս օրհնեցէք զԱստուած, եւ զՏէր յաղբերացն Իսրայելի. եւ եկեալ ինքն ՚ի տեղի լսողութեանն աստիճանին, եւ տուեալ զխաղաղութիւն ողջոյնն, եւ ասէր « բանս գոհացողականս Աստուծոյ եւ յորդորականս առ հօտ իւր, ըստ արժան իրացն, որովք կնքէ եւ ճարտար պատմիչն Ղազար ` զբանս պատմութեան իւրոյ: - Եկեղեցին ` անշուշտ կաթողիկէն է ` յիշեալ ՚ի պատմչէն, յորմէ զատրուշանն եւ դաւեր նորին յիշեցաք ՚ի վեր անդր. « Քանդեն աւերեն զմեհեանն, եւ յատակեալ զտեղին ` շինեն նորին քարամբք զմեծ եկեղեցին զՍուրբն Գրիգոր ՚ի բլուրն տեղւոջ. եւ փոխեն անդ զկաթողիկոսն Հայոց զԳիւտ. եւ շինեն նախարարքն Հայոց իւրաքանչիւր պալատս արքունականս եւ դաստակերտս ականաւորս, եւ զքաղաքն որմափակօք պարսպեն »: Զփոխադրութիւն աթոռոյն ՚ի Վաղարշապատէ այսր ՚ի Դուին ` յիշեն եւ այլ պատմիչք, որպէս եւ կաթողիկոսն Յովհաննէս. եւ Մեծին Վարդանայ ասեն հաստատեալ զայս, եւ զԳիւտ յաթոռն. եւ թէպէտ Գիւտ յետ նահատակութեան նորա եւ Ղեւոնդեանց համարի ՚ի կարգ կաթողիկոսաց, այլ ասեն ոմանք եւ առ կենդանեաւ Ս. Յովսեփայ ` եւ նորին հրամանաւ ( զի ինքն չեւ եւս էր ձեռնադրեալ եպիսկոպոս ), կարգեալ յաթոռն իբրեւ տեղակալ: Իսկ եկեղեցին այն վարդանաշէն ( որպէս եւ այլքն նշանաւորք ` քակեալք ՚ի Պարսից ) վերստին նորոգեցաւ յարժանաւոր ժառանգէ նորին Վահանայ, որպէս վկայէ Սեբիոս պատմիչ. « Շինեաց զեկեղեցիս մեծամեծս ` զորս աւերեալ էր Պարսից ` ՚ի Վաղարշապատ քաղաք եւ ՚ի Դուին եւ ՚ի Մզրայս եւ ՚ի բազում տեղիս աշխարհիս Հայոց »: Այլ ոչ նոր ՚ի նորոյ շինեալ, զի եւ յելս Զ դարու ` շինածն այն ընծայի Վարդանայ ` փայտաշէն եւ աղիւսակերտ. եւ յայնժամ Սմբատ Վրկան մարզպան ` առաջին յետ Վարդանայ եւ Վահանայ ՚ի Հայս այր քաջ, մեծապատիւ եւ մեծագործ, « արկանէ հիմն եկեղեցւոյն սրբոյ ` կոփածոյ քարամբք, գերեղցկագիր շինուածով, կրով ձուլեալ ՚ի մի »:

Ի Դուին նստէին եւ մարզպանք Պարսիկք, կէսք խնամարկուք աշխարհին եւ ազգին, այլք ոխակալք եւ նեղիչք. առ որովք ՚ի կէս Զ դարու (553) եղեւ նահատակութիւն Ս. Յիզտիբուղտի, որ էր ազգաւ Պարսիկ ` Մախոշ անուամբ. « եւ եկեալ յԱյրարատ գաւառ ` բնակէր յՈստանին Հայոց ՚ի Դուին, յարեալ ՚ի մոգս ուրումն Հայոց համակարի ` որում անուն էր Խոսրով Պերոզ եւ արհամարհանօք զմոգութիւնն անցուցանէր: Դէպ եղեւ երբեմն ՚ի զոհագործութիւն նոցա յատրուշանին յապարանս համակարին, բարձրացեալ բոցն ՚ի ճարպոյն ` հասանէր ՚ի դարաւանդակ տանն եւ բորբոքէր … փութացան ( մոգքն ) շիջուցանել եւ ոչ կարացին ». կոչեցան սպասաւորք եկեղեցւոյն Հայոց, եւ հասեալ նշանաւ սրբոց խաչին. անդէն ցածուցին զհուրն, զոր տեսեալ Մախոչի, « զուռըն ` որովք հրամայէր ` ջարդեալ ՚ի բաց ընկենոյր նոյնպէս եւ զբերանակապն. եւ մատուցեալ առնոյր զբուրվառն ՚ի ձեռաց սարկաւագին եւ արկանէր խունկըս առաջի սրբոյ խաչին, եւ յայտնէր զհաւատսն  զոր ունէր ՚ի Քրիստոս. վասն որոյ եւ արկաւ ՚ի բանտ եւ արգելաւ զամս երիս, ուր եւ մկրտեալ կոչեցաւ Իզիտ-Բուզիտ, որ է յԱստուծոյ փրկեալ կամ Աստուածատուր. եւ յետ այլ եւս արգելանաց եւ բազում տանջանաց `  պրկեալ ՚ի փայտի եւ նետահարեալ ` վկայեաց ՚ի Քրիստոս: « Եւ բարձեալ զսուրբ մարմինն  սրբոյ մարտիրոսին ` մեծի հայրապետին Ներսիսի , բովանդակ եպիսկոպոսոք  եւ գղերիւք եկեղեցւոյ եդին մերձ ՚ի սուրբ եկեղեցին  կաթողիկոսարանի, յարեւելից կողմանէ շինեալ ՚ի վերայ վկայարան սուրբ ` կոփածոյ քարամբք »:

Յիշեալդ Ներսէս Բ կաթողիկոս ՚ի նմին ամի կամ յերկրորդումն (554) արար ՚ի քաղաքի աստ ժողով մեծ բազում եպիսկոպոսօք, յորոց քսան յիշին յանուանէ եւ իշխանօք, յորոց իբրեւ քառասուն յանուանէ, վասն խընդրոյ Խուժկաց եւ Ասորւոց նեստորականաց, զորս հերքեցին, որպէս գրի ՚ի գիրս Թղթոց, թէպէտ եւ այլք այլազգ ասեն: Նովին դիտմամբ ցուցանեն յիշեալ գիրքդ ( յորում պահին պատճէնք ժողովոյն ) արար կիսով դարու յառաջ յամի (506) եւ Բաբգէն կաթողիկոս 32 եպիսկոպոսոք յորոց քսանիւ չափ յիշին յանուանէ: Եղեն յետոյ եւ այլ ժողովք եկեղեցականք ` որ ըստ կարգի Ա Բ եւ այլն, ժողովք  Դունայ կոչին. այլ Բ Ներսիսին  հռչակեալ է քան զբնաւս, եւ հռչակելի եւս վասն այլ ինչ իրաց որ միանգամայն եկեղեցական է եւ քաղաքական եւ ուսումնական, եւ գլխովին ազգային, այն ինքն է Նորոգութիւն տօմարին եւ հաստատութիւն Թուականիս Հայոց, սկզբնաւորելոյ ՚ի 11 յուեայ 552 ամին Քրիստոսի: - Ի քսան ամի նորոյ թուականին  այն է յամի 572 յ՚ 3 փեբրուար ամսոյ: Վարդան Մամիկոնէից իշխան ` որդի Վասակայ ` պայազատ մեծացն Վարդանայ եւ Վահանայ, ոչ եւս հանդուժեալ զզուելի գործոց մարզպանաց Պարսից ՚ի բաց եկաց ՚ի ծառայութենէ թագաւորութեան Պարսից, հանդերձ միաբանութեամբ ամենայն Հայաստանեօք, սպանեալ զՍուրէն մարզպան յանկարծօրէն ՚ի Դվին քաղաքի. առին աւար բազում եւ գնացին ՚ի ծառայութիւն Յունաց. Եւ նոցա առեալ զզօրն ( կայսերական ) դիմեցին ՚ի վերայ քաղաքին Դունայ, եւ պաշարեալ կործանեցին ՚ի վերուստ մինչեւ ՚ի վայր, եւ հալածեցին զզօրն Պարսից որ ՚ի նմա կային. բայց եհաս ՚ի վերայ նոցին յանկարծակի խռովութիւն մեծ. զի զեկեղեցին Սրբոյն Գրիգորի որ շինեալ էր մերձ ՚ի քաղաքն ` էին արարեալ համբարանոցս ` Պարսիկքն, հարին հուր եւ այրեցին. վասն որոյ եղեւ նոցա խռովութիւն մեծ: Գայ ապա ՚ի վերայ նորա Միհրանն Միհրաւանդակ քսան հազարաւ զօրու, եւ փղօք բազմօք, եւ եղեւ պատերազմն մեծ ՚ի Դաշտին Խաղամխեաց, եւ հարեալ զզօրսն Պարսից անհնարին հարուածովք ` մաշէին ՚ի սուր սուսերաց, զփիղն զամենայն թափէին, եւ Մեհրաբեանքն սակաւուք պրծեալ գնային յերկիրն իւրեանց ». Յետ նորա եկն զորապետ Հայ ՚ի ծառայութեան Պարսից Փիլիպպոս Սիւնեաց տէր, արար կռիւ մի ընդ Քաղաք եւ ընդ Խաղամախիս, եւ կռիւ մի ՚ի Վանանդ  ՚ի յՈւթմըսաւ գիւղ, եւ յերկոսեան պարտեցաւ … եւ գնաց » - Յիշեցաք զայսոսիկ եւ վասն Խաղամախեցան տեղւոյ, որ չյիշի այլուր, եւ թուի ՚ի սահմանս Դունայ լինել, ընդ մէջ նորա եւ Վաղարշապատու, զի զայն կարծեմ պարզապէս Քաղաք կոչեցեալ ` որ սովորաբար  յայն ժամանակս կոչէր Նոր Քաղաք: Յետ սակաւուց ՚ի վերայ հասանել շըփոթից  աշխարհին Պարսից, սպանման  Որմզդայ եւ բռնակալութեան Վահրամայ, « Յովհան Պատրիկ եւ զօրք Յունաց պատեալ պաշարեալ պահէին զքաղաքն Դըւնայ, մարտուցեալ ընդ նմա մեենքենայիւք ` մերձ էին ՚ի կործանել զպարիսպն ». այլ լուեալ զշփոթսն ` դիմեցին ասպատակել ՚ի սահմանս Պարսից: - Թէպէտ բազում գործս քաջութեան ցուցին Հայք յայս դէպքս, այլ եւ յոլով աղիտից խռովութեանց եւ հերձմանց եղեն պատճառք զի բաժանումն երկրին եւ ազգին ընդ Յոյնս եւ ընդ Պարսս ` չարաչար եւս ընդարձակեցաւ. ընդ Վարդանայ ` փախստական գնաց Մովսէս կաթողիկոս ` ՚ի Կ. Պոլիս եւ առանձին առաջնորդ եկաց Հայոց բաժնին Յունաց, որոց աթոռ յետոյ եդաւ մերթ յԱւան գեօղ (283) մերթ ՚ի Կարնոյ քաղաք, ուր փոխադրեցան  եւ սպասք եկեղեցւոյ Ս. Գրիգորի Դունայ, իսկ Պարսից մասին կային տեղապահք, Վրթանէս եւ այլք, եւ աւելի քան զերեսուն ամ տեւեաց հերձուածն, յորում  ժամանակի անբաւ արեանց հեղութիւնք եղեն ՚ի Հայս, ՚ի մարտս պատերազմաց երկոցուն աշխարհակալ աղանց, եւ Դուին մերթ միոյ եւ մերթ միւսոյ պատուանդան կամ գահ լինէր որոց բազում անգամ զօրավարքն եւ գործավարք  ազգաւ Հայք էին. որպէս ՚ի վերջ կոյս դարուն ( Զ ) ՚ի Յունաց կողմանէն էր Սորմէն ստրատելատ, որ կշտամբանօք գրեալ առ Վրթանէս վարդապետ եւ Քերդողն նորին օգնական հաւատոց, մեղադրէր եւս զի նստին ՚ի Դունայ աւերածին. իսկ նոքա զմեղադրանսն ՚ի Վարդան հանէին. զի եթէ « Ի Դունայ չյայրեցեալ ՚ի յաւերակ եկեղեցւոջ  ( կան չարեացապարտ ) գնա պարտ է ասել ` որ ազգի միոյ ապըստամբութեան եղեալ պատճառ, եւ զարս ՚ի կանանց վարատելոյ եւ զկանայս ՚ի յարանց,  յորոց բազումք թափառական կենօք ՚ի տար աշխարհ վախճանեցան … եւ ( ինքն ) սրանալով է փախուցեալ ». եւ վասն աւերածոյ եկեղեցւոյ Ս. Գրիգորի ` ասեն, եթէ ցաւէ ձեզ ` զընծայ այրեցմանս այսորիկ եւ աւերածի ` դուք մատուցէք նմա »: Այլ եթէ Սորմէն ոչ ` Բազմայաղթն  Սմբատ ` որպէս ՚ի վերդ յիշեցաւ ` ՚ի հիմանց քարակերտ վերականգնեաց ( յամի 606) զվարդանաշէն եկեղեցին, հրամանաւ արքային Պարսից. « Ժողովեաց ճարտարապետս քարի եւ կացոյց ՚ի վերայ նոցա հաւատարիմ   գործակալըս, եւ հրաման ետ փութանակի հասուցանել ՚ի կատարումն: Եւ գրեալ ամբաստանութիւն բերդակալին  եւ մարզպանին առ արքայ, եթէ կարի մերձ է առ բերդըն վնասակար է ՚ի թշնամին, եւ հրաման  հասեալ յարքայէ ` եթէ բերդն քակեսցի, եկեղեցին  անդրէն ՚ի նմին տեղւոջ շինեսցի »: Ընչ շինութեան եկեղեցւոյն եւ զմիութիւն ազգին հոգացաւ նա, ժողով երկուց կողմանց եպիսկոպոսացն արարեալ, եւ կաթողիկոս յետ երկարամեայ պարապոյն կարգեալ զԱբրահամ ՚ի դուին. եւ թագաւորն Պարսից ՚ի տալն առ Մօրիկ կայսր վասն երախտեացն ` զմեծ մասն Հայոց, միայն զՈստան այն պահեալ էր ինքեան ` սակաւ գաւառօք մերձաւորօք: Յետ քսան ամաց նոյն թագաւոր զորդին Սմատայ զՎարազտիրոց ` ( որ մեծի պատուոյ անուամբ Ջաւիտեան կոչէր ), առաքեաց մարզպան ՚ի Դուին, « զի զաշխարհն ՚ի շինութեան պահեսցէ, եւ իբրեւ եկն նա ՚ի Հայս ` խնդութեամբ ընկալաւ զնա ամենայն աշխարհն Հայաստանեայց »: Այլ մախացեալ ընդ նմա ոմանց ` գրգռեցին զկողմնակալն Ատրպատականի, որ առաքեաց զեղբայր իւր ձմերել ՚ի Դուին եւ դաւել զնա. այլ զի Վարազտիրոց սիրելի էր Պարսից ` զգաց ՚ի նոցանէ զդաւն, եւ խոյս տուեալ գնաց ՚ի Յոյնս: - Սակաւ ամօք յառաջ (622 - 3) ՚ի մեծի արշաւանի իւրում ՚ի Պարսս ` Հերակլ կայսր եկեալ ՚ի Դուին աւերեալ էր զայն, այլ որպէս թուի ` ոչ շատ: