Այրարատ

172. ՇԱՀԱՍՏԱՆ ՎԱՃԱՌՈՒՑ. ԱՅԺՄՈՒ ՎԻՃԱԿ

Այսպիսի քաջանշան ազգին յիշատակաւ ` որպիսեաւ սկսաւն ( յաղթանակաւ Տրդատայ ՚ի վերայ Հիւսիսայնոց ) կնքի պատմութիւն մեծի քաղաքիս, իբր դարս չորս կամ հինգ եղելոյ բնական ոստան Հայոց. քանզի յետ այնր ոչ եւս գտանեմ առ պատմիչս զանուն նորին. եւ որ զարմանալի է ` ՚ի գալ յետ սակաւ ամաց հրոսին Թաթարաց եւ յապականել զաշխարհն մեր, մի ըստ միոջէ յիշատակին աղէտք եւ աւերք ամենայն նշանաւոր քաղաքաց ժամանակին, եւ սորայս միայն լռէ եւ լռէ իսպառ, զի ոչ ոք գիտաց կամ ծանոյց մեզ ` զիարդ եղեւ վախճանն լքումն, աւեր եւ ամայութիւնն, թշնամեաց ձեռամբ եթէ երկրի սասանութեամբ եւ փլուզմամբ, յարաթունդ սրտին այնորիկ Հայաստանեայց, խառնամբոխ հրապարակի վաճառականաց եւ աշխարհամուտ դրան եկաց յաշխարհաց հեռաւորաց: Զայս յայտ առնէ եւ հին համառօտ, այլ կարեւոր ցանկ մի Մղոնաչափութեանց, որ ըսկսեալ ՚ի Դունայ ` իբրեւ ՚ի մեծէ արձակարանէ կամ կենդրոնէ աշխարհիս ` ձգի ՚ի զանազանքաղաքս եւ աշխարհս, նշանակելով զհեռաւորութիւն նոցին անտի ` թուով մղոնից: Չէ դժուարին գուշակել զի ցուցանեն չափքդ զճանապարհս եւ զմեծ հանգրուանս  կարաւանաց  եւ վաճառականութեան, որոց կենդրոն էր Դուին եւ շահաստան, ոչ լոկ սեփականի իւրում աշխարհի, այլ եւ շուրջակայ աշխարհացն, եւ մրցող ընդ վեհագունից շահաստանաց ժամանակին յոր եւ աշխարհս: Պռոկոպիոս  որ ՚ի կէս Զ դարու գրէր հմտութեամբ, յետ յիշելոյ ըզխիտ առ խիտ եւ զմարդաշատ գեօղս կամ  աւանս Դըւնայ, վկայէ արժանակշիռ բանիւք, զի բազում գործատունք էին ՚ի նոսին եւ գործակատարք, բնակեալք վաճառականութեան աղագաւ. « զի աստ ՚ի Հնդկաց եւ ՚ի մերձաւոր Վրաց, եւ գրեաթէ յամենայն ազգաց Պարսից, այլ եւ ՚ի Հոռոմոց գան վաճառաբերք եւ փոխանակեն վաճառս ». որ է ասել երկոքին ծագք վաճառականութեան աշխարհի ընդ արեւելս եւ արեւմուտս. զի զարեւելեանն նշանակեն եկք Հնդկաց, որք բերէին եւ զՃենացն պատուականագոյն վաճառս, զՄետաքս. իսկ զարեւմտեանն նշանակեն Հոռոմք, որոց մայր քաղաքաց Բիւզանդիոն ` շահաստան եւ շտեմարան էր բերոց արեւմտագոյն աշխարհաց Եւրոպիոյ: Մղոնագիր մեր հնգեակ գիծս կամ ուղղութիւնս ճանապարհաց ՚ի Դունայ ցուցանէ. Ա, ընդ արեւմուտս, որ ձգեալ ընդ Կարնոյ քաղաք (200 մղոն տարակաց ), անտի ընդ մէջ սահմանաց Մեծաց եւ Փոքուն Հայոց, ընդ Կողոնիա ( Գարահիսար ), Նիսկեսարիա, Ամասիա եւ այլն, յանդէր ՚ի Կ. Պօլիս, յորմէ ` որպէս յայտ է եւ որպէս նշանակէ, երթք յԻտալիա եւ յայլ կողմանս Եւրոպիոյ: - Բ, ընդ հարաւ-արեւմտից ` նախ ՚ի Խլաթ առ եզերբ ծովուն Բզնունեաց (170 մղոն ), անտի ընդ Քղիմար ( յԱղձնիս ), յՈւռհա, Եմեսիա ( Հեմս ) ՚ի Դամասկոս, յորմէ եւ յԵրուսաղէմ, յԱղեքսանդրիա Եգիպտոսի, եւ ՚ի ծանօթ քաղաքս Ափրիկեայ: - Գ, ընդ արեւելս կոյս, ՚ի Բերդկունս (60 մղոն ) որ թուի ՚ի Սիւնիս կամ յԱրցախ, եւ անտի ընդ Պարտաւ մայրաքաղաք Աղուանից ` ՚ի Կասպից ծով, որ նաւուք տանէր յեզերս Թուրքաստանի եւ Սկիւթաց: - Դ, ընդ հարաւ-արեւելից, ՚ի Նախճուան (60 կամ 70 մղոն ), անտի ընդ Դաւրէժ, Տիզբոն ( մայրաքաղաք Պարսից ), Ակողա ( Քուֆա ), Պասրա, ՚ի Պորսկային ծով, յորմէ նաւք տանէին ՚ի Հնդիկս: Ի Դավրէժ ( Գանձակ Շահաստան կոչեցելոյ ) զատանէր եւ այլ գիծ տանելով ՚ի Նինուէ, ՚ի Մծբին, յՈւռհա եւ այլն: Դարձեալ եւ ՚ի Նախճաւանէ միւս այլ գիծ տանէր յԱրտաւիլ, ՚ի Վարդանակերտ, Փայտակարան եւ հանէր ՚ի ծով Կազբից: - Ե, ընդ հիւսիս, ՚ի Կողբ (50 մղ. ). յայտ է թէ ոչ Ճակատուց գաւառին այլ Կողբոփորոյ Գուգարաց, յորմէ երթայր ընդ Կոտա գիւղ, Տփղիս մայրաքաղաք Վրաց, Հունարակերտ ( Կոտրած կամուրջն ), եւ յանգէր ՚ի Պարտաւ, ուր միանայր ընդ Գ գծին: - Ոչ է տեղւոյս առաւել եւս յերկարել զիրացս. շատ լիցի ասացեալս ՚ի գուշակութիւն մեծի շարժման եւ խառնիճաղանճ Դունայ, ՚ի սակս շահաստան լինելոյ, զատ ՚ի գլխաւորութենէն ըստ քաղաքային եւ եկեղեցական վարչութեան, եւ այս յաւէտ ՚ի Ե = Ը դարս. եւ ՚ի նշանակ հանճարոյ եւ ոգւոյ ազգիս ` որ զայնպիսի խոր եւ անծանօթ վայր ` արար կենդրոն մի աշխարհախումբ. ուր հարկ է թէ եւ ՚ի սահմանեալ եղանակս տօնավաճառաց ` բիւրք բիւրուց գային ՚ի չորից ծագաց, եւ մեծամեծ իջեւանք էին: Վկայեն եւ արաբացի աշխարհագիրք զբազմութիւն բնակչաց Դունայ, քրիստոնէից եւ Հրէից, զեկեղեցեաց եւ զմզկթաց, որոց գլխաւորքն մերձ էին յիրար: Տակաւին յելս ԺԶ դարու պատմիչն Քրդաց Շէրէֆէտտին ` յիշէ զբազմութիւն քրիստոնեայ բնակչաց, ( անշուշտ զբանս նախնեաց կրկնելով ), եւ զձեռագործ նոցա ` Կապերտս աննման գեղեցկութեամբ, եւ զվաճառ ընտիր Որդան կարմրոյ:

Իսկ արդ զի՞նչ յայնքան աշխարհաժողով տեղւոյ մնացէ: - Երկու կէտք ստուերակերպք. նախայիշեալ գեօղքն Հայ եւ Ասորի Դուին. յետինս ՚ի հիւսիսակողմն կայ եւ ոչ հեռի յԱզատ գետոյ, ՚ի միջի առուաց նորին բաժանելոց. բնակիչքն իբր 45 տուն, ոչ գիտեմ սերունդք իցեն Ասորւոց բնակելոց անդ ՚ի ժամանակի բարգաւաճանաց Դունայ, եթէ եկք յետին դարուց. շատք այգեգործք են յարուեստէ, սակաւապէտք եւ աղքատք, եկեղեցին յանուն Ս. Յակոբայ: Ի կէս Զ դարու ` յաւուրս ժողովոյն Դունայ, յիշէ Ներսէս Բ կաթողիկոս ՚ի Թուղթս իւր եւ զԽուժիկս Նեստորականս, « որք եկեալ բնակեցան, ասէ, յաշխարհիս մերում, պատճառաւ վաճառապահութեան. եւ այժմ չարահնար պղծալից անիծաբեր արուեստիւ իւրեանց ` յոգիս մեր ազդեցին. մինչեւ իւրեանց պղծութեան հաւատոյ առաջնորդ  չեպիսկոպոս ածեալ »: Եւ յայլում գրի. « Յեօթեւտասաներորդի  ամի Խոսրովու արքայից արքայի (547 - 8 ամ Փրկչին ) ՚ի մարզպանութեան Նիհորական, արարին իմն շինուած յանուն Մահաձրհի Ռաժկի, որ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս եւ մըկրտեալ անուանեցաւ Գրիգոր, եւ սպանաւ վասն նորին հաւատոց. եւ ապա անուանեցին զնա տեղի ժողովոյ պղծութեան իւրեանց, ( յոր հրապուրեալ որսային եւ զոմանս ՚ի Հայոց )… Զայս աղէտ հոգեւոր տեսանելով ` հասաք, թէպէտեւ անագան, ՚ի վերայ պատճառող ստութեան նոցա … Իսկ մեր ոչ կարացեալ համբերել այսպիսի չար գործոց նոցա … քանդեալ աւերեցաք զտեղի ապաւինի անօրէնութեան նոցա, եւ բարձաք ՚ի մէնջ զգիշերային զայն խաւար »: - Իսկ Դուին Հայոց կամ Քրդաց, զի եւ Քուրդ-քենտ կոչի, հուպ յԱրտաշատ ` ունի աւելի կամ պակաս 100 երգս Հայոց, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ,  եւ 10 Պարսից կամ Քրդաց տունս. որք ըստ սովորական  ոճոյ այսց գիւղորայից ` կէս գետնափորք են, թէ եւ բնակքն փոքր ինչ բարեկեցիկք իցեն քան զԱսորիս: Չերեւին աստանոր հետք անգամ հնութեանց. իսկ ՚ի Վերին Դուին յայտնի է բարձրաւանդակ մի, անշուշտ Բլուրն  յորմէ այնպէս կոչեցաւ  քաղաքն. եւ երեւին անդ կուտակութիւնք աղիւսոց, հետք տանց եւ եկեղեցեաց. այլ չէ ուրուք խնամով քննեալ զտեղին, որպէս արժանն պահանջէր. բազմախոյզն  Տիւպուտ որ քննեաց զվայրքս յամի 1834 ( մարտ 21 - 2), խնդրէր տեսանել եւ խուզել, այլ առաջնորդքն  ՚ի Ստորինն Դուին ածին զնա, ուր չեգիտ ինչ: Հարիւր վաթսուն ամաւ յառաջ քան զնա ` Շարտէն հռչակաւոր ճանապարհորդ  ագաւ աստանոր ( յ '8 ապրիլի 1673) եւ գեօղ կարի մեծ եւ յոյժ գեղեցիկ կոչէ: - Յիշատակի գիւղս Դուին եւ ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու յԱռաքէլ պատմչէ, ՚ի վարս առաքինակրօն Պողոսի վարդապետի Մոկացւոյ, որ ագաւ անդ գիշեր մի, ՚ի վարիլ իւրում յԵրեւան, եւ բժշկեաց ասէ անդ զգօսացեալ ձեռն մանկան միոյ: - Գրեաթէ առ նովին ժամանակաւ գրելով աշխարհագիրն Օսմանեանց ( Հաճի Գալֆա ), վկայէ ՚ի հնումն ամուր եւ ընդարձակ պարիսպս ունել Դունայ քան  յԱրտաւիլայն, եւ տեղիս եկեղեցեաց եւ մզկթաց, եւ զբնակիչսն քաջ այգեգործս, եւ դարմանողս Որդան կարմրոյ:

Յաճիւնացեալ եւ յանծանօթացեալ մայրաքաղաքէս  ընծայեցաւ վսեմագոյն հանճար կամ բանահիւս եւ հոգերգու եկեղեցւոյս Հայոց Ստեփանոս, յետ կիսոյ Է դարու, որդի աւագ երիցու քաղաքին, եւ կոչեցաւ Սիւնեցի վասն եպիսկոպոս այնր աշխարհի կարգելոյ: Ի սկիզբն այնր դարու աստի էր եւ Եպիփան հայր վանից Գլակայ, եւ յԸ դարու ` Ստեփանոս կաթողիկոս որ կալաւ զաթոռըն  ամ մի (787) եւ խոտեալ եղեւ իբրեւ կաշառակուրծ: Ընդ երեւելի վարդապետս ՚ի  սկիզբն ԺԳ դարու դասի Գրիգոր Դունեցի, որ գտաւ ՚ի ժողովի Լօռուայ. Դունեցւոյ ուրումն Քուրդի Էութ կամ Էլիւպ կոչեցելոյ ` որդւոյ Շատեայ ՚ի Ռաւատիէ տոհմէ Հատանիէ ցեղի ` որդի էր Սալահէտտին, մեծ աշխարհակալն Թուրքաց յ՚ԺԲ դարու, առողն Երուսաղեմի ՚ի ձեռաց Խաչակրաց, թէպէտ ինքն ծնաւ ՚ի Տեգրիտ , իսկ հայր իւր աստ. եւ յատկագոյն եւս յԱժդանակի. որ էր աւան կամ արուարձան մի Դունայ, ըստ արաբացի, պատմչի ( Իպն Խալիլ ): Յոյժ կարեւոր յիշատակ տեղւոյ, զոր միայն եօթն կամ ութ դարուք յառաջ ՚ի Խորենացւոյ լսէաք եւ ոչ գիտէաք այսքան մերձ  յՈստանն Հայոց լինել. եւ գրէ զայն ( Ա. Լ ) լինել ՚ի գլուխ դաշտին Երասխայ, յորմէ մինչեւ ցՆախճաւան ` Հայկազնն Տիգրան սահմանեաց տեղի բնակութեան Մարաց գերելոյ յետ սպանմանն Աժդահակայ: Արաբացի պատմիչն ` Էճոտանեքան գրէ զանունն: