Այրարատ

ԴՈՒՌՆ ՀԱՅՈՑ  ԱՐՔՈՒՆԵԱՅ

173. ԴՈՒՌՆ ՀԱՅՈՑ

Մինչչեւ  հեռացեալ ՚ի Դրանէ ` եւ յՈստանէն Հայոց, ՚ի վերջոյ  անտի գերափառ իշխանական կայանից  նոցին,  քանզի ոչ կարեմ թափ անցանել ընդ բնական դերբուկս դաստակերտացն արքունականաց, հրապուրիմ գոնեայ գամ մի մտաց աչօք անցեալ ընդ նշխարս դպրութեանց մերոց, յուզել կանգնել փոքր ՚ի շատէ զյիշատակ եւ ըզպատկեր  Դրան: Տաճարի եւ Հրապարակի  արքունեացն Հայոց, որ յետ Արմուայ ` հաստատեալ ՚ի նսեմացեալս  յայսոսիկ  վայրքս, դարս ողջոյն շքեղացան, եւ երեւեցուցին ընդ աշխարհավարս ազգաց ` զազգ Հայոց, միագլխապետաւ եւ պաշտօնէիւք,  իշխանօք եւ իշխեցելովք, զորոք եւ զօրավարուք, դասակարգութեամբ բազմաթիւ ազնուական եւ սեպհականա գլխոյ տոհմից եւ տանց, որոց թիւ եւ կարգ երիցութեան եւ կրսերութեան սահմանեալ եւ կանոնեալ էր անշփոթ պայմանաւ յարքունական Դիւանս, յօրէնս եւ ՚ի գիտութիւն հասարակաց, այլ ՚ի յետին մթազգեաց դարս հազիւ ընդ աղոտ նշմարին, եւ զորս ոչ է դիւրին թուել գումարել եւ միաբանել, թող թէ բովանդակեալ զամենայն որպիսի ինչ էին յաւուրս Տիգրանաց, Արտաշիսից  եւ Տրդատաց. առ որովք յաշխարհախումբ ազգային հանդիսից 400 այլ եւ 900 բարձք եւ բազմականք կարգէին իշխանաց, ազնուաց եւ պաշտօնէից ՚ի Դրան եւ ՚ի տաճարի նոցին. եւ միահամուռ զօրախումբ թագաւորական սեփական գնդին ( չորից բիւրուց ) եւ միոյ միոյ ՚ի գլխաւոր եւ մեծագոյն տոհմից 120 կամ 124, 000 արանց ` վառելոյ ՚ի զէն եւ ՚ի զարդ. որոց զուգաթիւ համեմատութեամբ յիշին 120 զինապետութիւն կամ բաժինք զինուորականք ընդ  բովանդակ Հայս, իսկ քաղաքավարական բաժինք աւելի քան զ՚ 2000 ղ եւ ըստ մանր եւս տրոհման 620 գաւառք կամ վիճակք: - Ամենեցուն գլխաւորաց կամ պետաց սոցին ` օրէնք եւ ազգային իրաւունք էին ` ՚ի սահմանեալ աւուրս տօնից տարեկանաց  որպէս յԱմանորն նաւասարդի, ժողովել  գալ յիւրաքանչիւր մարզից եւ կողմանց, յանդիման լինել, հանդիսանալ եւ բազմել ՚ի Հրապարակ, ՚ի Բանակ, ՚ի Դուռն եւ ՚ի Տաճար թագաւորին, եւ աշխարհօրէն կատարել զնուիրական կրօնս, զինաշարժ կրթանս եւ քաղաքական հրահանգս. իւրաքանչիւր ըստ չափու աւագութեան եւ կրսերութեան ` մատուցանելով առ արքայ եւ ընդունելով յարքայէ ` պատիւ. կամ հաստատելով ՚ի նոյն կամ ՚ի գահ նոր միանգամայն իբրեւ զմի այր հսկայակերպ ` երեւեցուցանելով զհամօրէն հայութիւն, թագաւորական  միագլխապետաւն  եւ պատշաճեալ պերճանդամ քաղաքական  մարմնով. սկսեալ ՚ի բազմելոյն յերկրորդականն գահի առընթեր արքայի ` մինչեւ ցյետին դաս ռամիկն, որ եւ սա ` թէպէտ ակն ՚ի վեր ուղղելով ՚ի նախակարգեան դասս ` ստորին յոյժ գտանիւր, եւ ՚ի միջի բազմաստիճան ազատացն ` անազատ կոչիւր, բայց ոչ էր անարգ եւ ըստրուկ, որպէս առ այլս ոմանս ագինս. այլ համօրէն Հայութիւն ` ազնիւ եւ Մեծ համարեալ էր. եւ որքան եւ վեհ եւ հզորք երեւեցան ոմանք ՚ի թագաւորացն Հայոց, այլ ոչ բնաւ ամենիշխան եւ ամենակալ տէր, որպէս նախնի սահմանակիցք  իւրեանց: Ասորեստանեայց եւ Բաբելացիք, այլ համազգային օրինօք եւ դաշամբք չափաւորեալք, առաւել իսկ քան զՄարս, Պարսիկս եւ Պարթեւս. այսպէս իմն պահանջէր եւ բնութիւն կամ կազմուած երկրին, ՚ի յոլովից  մանունց աշխարհաց, գաւառաց, ձորոց եւ փորոց զատուցեալ եւ միաւորեալ, եւ ՚ի բազմահոյլ տոհմից, ցեղից եւ եղերական բարբառոց, բնկաց եւ եկաց, յերկար ժամանակօք ընտելացելոյ ՚ի վարչութիւն եւ ՚ի վերապատուութիւն Այրարատեան թագաւորին եւ լեզուի նորին: Բայց յայտ է եւ այս, զի ըստ բարուց եւ ուժոյ սորին ` ընդարձակէր եւ բռնութիւն կամ թուլութիւն ձեռինն. եւ մերթ իբրեւ միահեծան տէր կամ բռնաւոր ` հրամայէր եւ գործէր, եւ մերթ ՚ի մերձաւորաց տաճարին իւրոյ եւ ՚ի նախարարաց  գըլխաւոր  աշխարհացն ` պատկառեալ նկուն լինէր, եւ ՚ի չափու իւրում եւ ՚ի ստորեւ եւս զիջեալ հանդարտէր: Սակայն եւ ՚ի յետին նուազութեանն իսկ, որպէս յաւուրս վերջնոյ Արտաշիսի կամ Արտաշրի, տակաւին վեհ ոմն ՚ի միջի վեհից երեւէր արքայն Հայոց, ցորչափ բոլորումն Հայաստան  աշխարհի ճանաչիւր տէր եւ իշխեցող:

Զշուք եւ զմեծութիւն միապետական գլխոյ Հայոց եւ զԴրան նորին ` մարթ է գուշակել եւ յաղօտացեալ պատկերէ կամ ՚ի նուազեալ  եւ մասնական արքունեաց յետին հարստութեանց Հայոց ՚ի ԺեւԺԲ դարս: - Բագրատունեացն ` ասեմ, Արծրունեաց եւ Սիւնեաց, եւ որ առ նոքոք յայլ ինչ կողմանս, եւ որ յետ նոցին ` ՚ի Կիլիկիայս: Ի մօտոյ ականատես նոցին եւ ապա վրիպեալ ՚ի տեսութենէ ` ոմն ՚ի պատմչաց մերոց ` գորովելով  գրէր. « Թագաւորն ` յառաւօտինսն յորժամ ՚ի քաղաքէն ելանէր, զօրէն փեսայի որ ելանէ յառագաստէ իւրմէ, կամ որպէս տունջենային արուսեակն ` որ ՚ի գլխոյն արարածոց բարձրանալովն ` զամենայն տեսանելիս յինքն ձգէ. այսպէս եւ նա պարպաջէր փաղփուն հանդերձիւք եւ մարգարտախուռն թաղիւն, եւ զամենայն մարդ ՚ի տեսութիւն եւ ՚ի զարմանս ցուցանէր. որ եւ սպիտակամազ նժոյգ ոսկէզօծ զարդիւք առաջի ընթանալով, ՚ի ճառագայթից արեգականն որ զնովաւ հարկանէր ` շլացուցանէր զտեսողացն տեսանելիս: Իսկ զօրացն բազմութիւն խուռն առաջի ընթանալով ` զորէն ծովային ալեացն զմիմեամբք կուտակելով: … Աշխարհ ` որ երբեմն ժամանակաւ իբրեւ զդրախտ անկախիտ առաջի իւր, կանաչագեղ, տերեւալից, պտղաբեր, գեղեցկաշուք եւ երջանիկ անցաւորացն ցուցանիւր. քանզի իշխանք նստէին յիշխանական գահու զուարթահայաեաց դիմօք, եւ զգրնանաբեր ծաղկանոցաց բերեալ զնմանութիւն ` վառ ՚ի վառ գունովք առաջի կացեալք, ուրախական երգոց եւ բանից միայն լինէին հանդէսք. ուր եւ ձայնք փողոցն եւ ծնծղայիցն եւ այլ երգեցողական արուեստիցն ` զլսողացն անձինս լի առնէին ուրախական բերկրանօք: Անդանօր եւ ծերք նստէին ՚ի հրապարակս հարկեւոր եւ պատուական ալեօք բարգաւաճեալ, այլ եւ մարք զմանկունս ՚ի գիրկս ընկալեալ եւ մայրենի գթովքն աղէխարշեալ, վասն առատ ուրախութեանցն ( հանդիսականաց ) մոռանային զտխրական ժամանակս երկանց, զօրէն աղաւնեաց զնորափետուր ձագօքն միշտ թռթռելով », եւ այլն:

Հանգոյն սմին այլ ոմն վիպագիր հնագոյն եւ աներկբայ ականատես գործոց եւ փառաց դիւցազինն իւրոյ, ( Գագկայ Արծրունւոյ ). « Թող ՚ի գլուխ նորա, ասէ, զուտ ոսկի բազմարուեստ յօրինմամբ, հիւսեալ մարգարտովք եւ մեծագնի ակամբք պատուականօք, զոր այլ ոչ բաւեմ պատմել, եւ զգեցեալ ոսկէզարդ պատմուճան, միանգամայն եւ գօտի սուսերաւ հանդերձ ոսկէհուռն փայլեալ զարդուք, որ ՚ի վեր քան զմիտս եւ զբան անցանէ պատմողաց. եւ հեծեալ յերիվարն քաջակազմ, ոսկէհրաշ սարուցն փայլէր իբրեւ զարեգակն ՚ի մէջ աստեղաց. եւ բազմութիւնք զօրացն սպառազինեալ յաջէ եւ յահեկէ, թնդմունք ճայթմանց եւ փայլատակմունք սուսերաց, գոչմունք փողոց եւ հնչմունք եղջերաց, վանգիւնք սրընգաց եւ հեշտալուր քնարաց, տաւիւք, հանդերձ դրօշիւք նշանաց ` առաջի եւ զկնի, եւ ՚ի ձայնն ահեղ դղրդեալ բանակն արքունական զօրուն »: Նոյն այլուր կրկնէր վասն տօնական աւուրց. « Իբրեւ զփեսայ յառագաստէ ծագէր, ըստ նմանութեան արուեսկի. ուստի եւ ՚ի գունագոյն ականցն հիւսելոյ մարգարտախառն զարդուց ` ՚ի գլուխս եւ ՚ի լանջս եւ ՚ի զաւակս երիվարին խրոխտացելոյ, ճաճանչք լուսոյ ճառագայթէին, այլ եւ ՚ի հոսանս հրաձգութեանց առաջի նորա, եւ ՚ի կայթմունս թնդականացն, եւ ՚ի հնչմունս փողոցն », այլովքն հանդերձ:

Որքան ինչ ցուցանեն վիպագրացդ բանք ` այդ ամենայն իբրեւ սեւագեղ կերպարանեալ առ բազմերանգ նկարակերտ պատկերի ` համարելի է, առ եղելովքն առ Տրդատաւ եւ առ առաջնովք Արշակունեօք. զհարստութիւն թագաւորական զգեստուցն ` մարթ է գուշակել ` յակէհիւս ` մանաւանդ թէ յոսկէձոյլ պատմուճանէ սորա, զոր ինքնին պարգեւեաց Լուսաւորչի աշխարհին իւրոյ Գրիգորի, եւ որ պահեալ ՚ի գանձատան կաթողիկոսին ց՚Ժ դար, որպէս տարր հաստատուն կանգուն կայր, այնքան խուռն եւ խիտ էր հիւսուած ոսկւոյն ընդելուզելոյ պատուական ակամբք եւ մարգարտովք: Ըստ այսմ իմանալի է զայլ ամենայն օրէնս հանդերձիցն, ՚ի խուրէ գագաթանն մինչեւ ՚ի կարմրակուռ կոշիկս ոտիցն: Քանդակք ինքնակալ թագաւորաց Նինուէի ` որք յաւուրս մեր ՚ի վեր ելին ՚ի հազարամեայ թաղմանէ ` յանդիման առնեն զաներկբայելի ճոխահարուստ ընդելուզուած զգեստուց նոցին, զոր առաւել եւս շքեղացուցին պայազատք նոցին եւ Բաբելացւոց ` Մարք. եւ սոցա հետեւողք գտան բազում մասամբ ` Հայք, դոյզն ինչ զանազանեալ տարազուք: Վկայեն բազումք ՚ի վիպագրաց Յունաց, որպէս, Ստրաբոն, Պոլլիւքս ( Է, Գ ), Դիոն ( ՀԶ. ԼԵ ), զի սեփական գոյն հանդերձից թագաւորին Հայոց ( որ եւ ազգային ), սպիտակն էր, համակեալ ոսկեղէն հիւսիւք եւ յեռմամբ շողշողեալ ականց եւ խուռն մարգարտով, արդարեւ արեգակնակերպ իմն կամեցեալ երեւել: Կրկին էին պատմուճանքն. մին երկարագոյն ՚ի վերայ լայնաչափ մովկին, զոր աւարտէին սռնապանքն ` ՚ի ծունկս եւ ՚ի կրկունս զսպեալք զանկապանօք. միւսն ` թեզանաւոր սպիտակափայլ ` իբրեւ կրկնոց վերարկեալ, զոր երբեմն ՚ի բաց դնէին, իբրու առ ՚ի չափաւորել զցոյց շքոյն, որպէս արար, ասեն, Տիգրան ` ՚ի մտանելն առ Պամպէոս. - գօտի լայն ականակուռ հանգրիճէր զմէջսն, կրելով զզէնն արքունի ` նրան կամ սուսեր. - վեհագոյն ամենայն օրինի զգեստուցն, որպէս եւ արժան էր լինել, թագն կամ խոյրն հայկական, տիա ' րա կոչեցեալ առ Յոյնս Լատինս, կամ Պի ' լոս. խոյակիր էին եւ մեծամեծ իշխանք Հայոց, ոչ համանման արքայականին. զի սորայս ուղղաբերձ էր, սակաւ ինչ նեղագոյն ՚ի վերնակողմանն, ուր եւ ճառագայթաձեւ կամ սրատերեւ տրոհեալ, ՚ի միջակին ունելով նշան աստեղաց կամ արծուեաց, եւ երկուստեք ՚ի ստորեւ երկար վերջաւորս առկախեալ զականջօք, եւ երիզակ կամ պսակ շուրջ բոլորեալ զբերանով խուրին, եւ ՚ի թիկանց կուսէ կապեալ, որ կոչէր աշխարհաւանդ հանգոյց. եւ էր ՚ի գոյն կապուտակ սպիտականիշ, որպէս եւ խոյրն համակ բեհեզեայ, ընդելուզեալ ոսկւով եւ ակամբք եւ մանաւանդ մարգարտօք, որովք գրեաթէ ամենայն մասունք հանդերձիցն ընդելուզանէին, մինչեւ ցկոշիկսն շիկիկարմիրս, թուի թէ եւ քղամիդն ծիրանի ` որ շուրջ պատէր բովանդակէր զամենայն. եւ այսոքիկ թագաւորին միայն սեփականք. այսպէս եւ գինդքն քայսամանեակ զուլամբ եւ դաստակօք, ապարանջանք եւ մատանիք եւ լանջափառ ապիզակք, զանազանէին եւ գերազանցէին զայլովք յայլոց կրելովք, ձեւով կամ գունով կամ փոխութեամբ. որպիսիս ոչ էր օրէն ումեք կրել. բայց եթէ ինքնին թագաւորն շնորհէր ումեք ` գերազանցիկ իմն կամելով առնել, ՚ի ցոյց մեծի հաճութեան. որպէս երբեմն Արտաշէս Բ ` նախագահի ամենայն իշխանաց Հայոց եւ իւրումն երկրորդի ` շնորհեաց, զատ յայլոց ինչ, ագանել եւ կարմիր կոշիկ, այլ միոյ ոտին միայն. զոր օրինակ եւ այլում շնորհեալ լինէր կրել գինդ ` միոյ եւեթ ունկան:

Աւելորդ համարիմ յիշեցուցանել աստանօր, զի որպէս հանդերձքն ` նոյնպէս սեփական եւ որիշ էին պէսպէս Նշանք եւ նշանակք թագաւորին, վառք եւ դրօշք, կազմածք երիվարաց եւ կառաց. տարազ զգեստու եւ զինու զարդու դրանկաց իւրոց, անձնապահից եւ սպասաւորաց. զանազանէին սոքա եւ յայլեւայլ աշխարհս Հայոց յոստանս կամ յապարանս իւրաքանչիւր նախարարաց եւ նահապետաց ` յինչ ինչ, յաւէտ ըստ երանգոց զգեստուցն եւ նշանաց. որպէս զի եւ յակն արկանել ուրուք ՚ի բազմութեան հանդիսի ` կարո լինէր ճանաչել որո ' յ տոհմի եւ իշխանութեան էին. քանզի եւ նոցայն օրինօք եւ հայրենի աւանդութեամբք սահմանեալ էր, եւ միայն թագաւորն կարէր յաւելուլ ինչ կամ բառնալ, եւ փոփոխել զդասակարգ աւանդութեան բարձից նոցին. եւ այն բազում զգուշութեամբ, եւ ՚ի կարեւոր հարկի մեծարելոյ զյայտնի երախտաւոր ոք կամ զյանցաւոր. զի մարթ էր երբեմն ՚ի տեղափոխել միոյն ` դղրդել եւ այլոց յիւրաքանչիւր կայից եւ գահուց. նոյնպէս առնէին եւ թագաւորք Պարսից ` ՚ի նուաճելն զՀայս, ՚ի տկարանալ Արշակունեաց սոցին. հասարակօրէն փոփոխութիւն եւ վերահաստատութիւն գահուցն լինէր ՚ի յաջորդութեան թագաւորաց յաթոռ պետութեան: Այնքան մեծ եւ պատկառելի էր այս սահման, զի յայլայլել երբեմն մերոյս Խոսրովայ Գ ի զդասակարգ նախարարացն, Շապուհ Գ արքայ Պարսից ցասուցեալ մերժեաց զնա ՚ի թագաւորութենէ եւ կացոյց փոխանակ նորա թագաւոր զեղբայր նորին Վռամշապուհ, թէպէտ եւ ինքն որ զայս ուղղութիւն արար, « ոչ զոք ՚ի նախարարացն կարգելոցն Խոսրովայ ` եթող, այլ վրդովեաց ՚ի պատուոյ իւրաքանչիւր », ( Խորեն. Գ. Ծ ): Այսպիսի վրդովք եղեն եւ  յետ մահուան Վռամշապհոյ, եւ առաւել եւս ՚ի զրկման Արտաշիսի որդւոյ նորա եւ ՚ի բարձման թագաւորութեան Հայոց, մինչեւ հարկ լինել մեծին Ս. Սահակայ կրկին անգամ երթալ ՚ի Պարս ՚ի դուռն Արեաց, եւ վերակարգել արքունի հրովարտակաւ եւ կնքով զպատճէն դասակարգութեան նախարարացն ` որ կոչի Գահնամակ, եւ ըստ Թոմայի Արծրունւոյ ` Բարձրաբերձութիւն, ( Դ, Զ ):

Ըստ բաղդի ` գտաւ ՚ի հնագիր մագաղաթի սկիզբն Սահակեան Գահնամակիս, ( զի այսպէս սիրեմ կոչել ` վասն նորին ձեռամբ ընծայութեան, եւս եւ Վռամական ` յանուն հաստատողին Վռամայ Պարսից արքայի ). մի եւեթ թուղթ է զերծեալ ՚ի ցանկալի պատճենէդ, յորում 70 միայն գահք իշխանաց նշանակին յանուանէ տոհմիցն, որպէս տեսանի ՚ի ճշգրտատիպ օրինակիդ եւ ՚ի պարզագիր եւս ընդօրինակութենէ. զորոց զամենեցուն անուանս եւ զկարգ ` խառնեալ ընդ յիշեցելոցն ՚ի նախ եղեալ Գահնամակս, որ յանուն Տրդատայ կոչի ՚ի պատմըչաց մերոց ( Թովմայէ, Մեսրովպայ  եւ այլն ) եւս եւ յանուն Ներսիսի մեծի, զի զնոյն սա ետ վերահաստատեալ Բ Արշակայ  Թագաւորի, - միահամուռ չարակարգեսցուք  փոքր մի յետոյ, զոմանս ըստ կարգի աւանդութեան, եւ զայլս ` անծանոթս կամ սակաւածանօթս ` ըստ այբուբենական կարգի անուանց, ՚ի զբօսանս կամ ՚ի զկծանս ապաժաման սերնդոցս նոցին եւ որ ըստ նոցին յետագայ հարստութեանց  Հայկազնեայց:

Բայց յառաջ քան զդոսին օրէն է մեզ զգերագոյն ոք քան զդոսա եւ զանընդմէջ  յետ արքայի, այլ եւ արքայակից , գամ մի յանդիման  կացուցանել  պատկառանօք, զԹագուհի Հայոց, որ ոչ միայն կենակից  թագաւորին ` այլ եւ նովաւ եւ զոյգ նմին նուիրական եւ համարեալ անձն. զի որպէս առ քրիստոնէութեամբ ` սովորական  մակդիր կոչման արքայի էր Սուրբ, հարկ է թէ եւ առ հեթանոսութեամբ  աստուածապարկ ոմն եւ երկրպագելի էր թագաւոր եւ թագուհի, մանաւանդ ` Տիկնաց տիկինն ` եթէ բազում էին կանայք եւ հարճք արքայի, որ եւ միայն յատուկ կոչէր Թագուհի, եւ եթէ չէր ծննդեամբ  ՚ի թագակիր զարմէ, թագաւորն ` օրնապէս  նախ ազնուացուցանէր  զնա եւ ապա հաղորդ թագին եւ գահոյիցն առնէր. որպէս եւ պատմի վասն մեծին Տրդատայ յ ' ածելն ՚ի հարսնութիւն  յԱշխէն ` դուստիր Աշխադարայ ( զորմէ չասի որպիսի ոք իշխան լինել ), հրամայէ « գրել զնա Արշակունի եւ զգեցուցանել Ծիրանիս եւ Թագ կապել, զի հարսնասցի արքայի ». յորմէ եւ յայտ լինի զի ոչ էր օրէն այլոց տիկնայց ծիրանիս զգենուլ, իսկ թագ ` կրել կրէին, որպէս եւ աւագագոյնք յիշխանաց, այլ ոչ ըստ դշխոյիցն սարասի, որ ունէր զճառագայթաձեւ կատարսն, բայց ոչ եւ զաշխարհաւանդն  հանգոյց. իսկ այլ ամենայ h սարօք եւ զարդուք հանդերձից ` ոչ ինչ նուազեալ ՚ի շքոյ արքայի ` ըստ պատշաճի իւրումն սեռի, եւ ըստ նմին յաւելուածով.  եւ թէպէտ ՚ի հնումն ( որպէս եւ ՚ի բիւզանդական պատկերս եւ տեսանել ) սակաւ իւիք արտաքուստ զանազանէին տարազք զգեստուց, այլ եւ ապարանջանաց, քայռից եւ գնդից թագաւորի եւ թագուհւոյ, բայց սա յատուկ ունէր զՔօղն կամ Տես պատուադիր, կապուտակ գունով, որպէս կարծեմ, անդըստին առ Հայկազամբք երազեալ յԱժդահակայ ՚ի գագաթան արարատանման լերինն տեսանելով զկինն դիւցազնածին, « Ծիրանազգեստ, երկնագոյն ունելով զիւրեաւ տես » ( Խորեն Ա. ԻԶ ) աներկբայապէս համակեալ մարգարտով, որպէս եւ այլ ամենայն օրէն զգեստուց նորին եւ պաճուճանաց. այն զի ` որպէս օրինօք իմն ` ոսկի հողածին նուիրեալ էր թագաւորի, անձեռագործ ուլունքն այնոքիկ ` ծովածին մարգարիտք ` սեփական էին թագուհւոյ, եւ որպէս ՚ի հանդիսի հարսանեաց Արտաշիսի Բ եւ Սաթինկան, տեղ ոսկի տեղայր զնովաւ, տեղայր մարգարիտ զսովաւ ( Խոր Բ ): Օրինագիրք մեր յետինք ( Մխիթար Գոշ եւ Սմբատ ) զգանձ գտեալ եւ զաւար ոսկւոյ թագաւորի վերընծայեն  եւ զԱրծաթ ` թագուհւոյն  եւ այլք ՚ի պատմչաց յաճախ ՚ի յիշելն զպաճուճանս կանանց ազատաց ` արծաթեղինօք  երեւեցուցանէ պըճնեալս, նովին անգամ նիւթով նազեցուցանել զմանրաքայլ գարշապարսն: Այլ գերագոյն քան զշուք զգեստու եւ զդարու եւ քան զթանգն իսկ ` պատիւ թագուհւոյ ընծայէ առաջինն ՚ի պատմագրաց   մերոց. զոյգ թագաւորին մեծի Տրդատայ ձեռն արկանել ՚ի Թուղթսն ինչ ` զոր գրէր յօգուտ աշխարհին իւրոյ … հադորդ այդմ շնորհի առնելով եւ զքոյր իւր Խոսրովիդուխտ, զոր եւ տեսուք աննման եւ մենափառ ոմն լինել յօրիորդս Հայոց, ՚ի պատմութեան մերում. եւ յաշխարհախումբն առնել ` նոյն ինքն արքայ ` հանդերձ միաբանութեամբ կնաւ իւրով Աշխէն տիկնաւ եւ քերբ Խոսրովդխտոյ, հրաման ետ ՚ի  ժողով կոչել, միաբանութեամբ ամենայն զօրաց իւրոց »:

Այլ մեզ աստանօր ոչ է օրէն ընդ երկար դեգերել ՚ի դրունս թագուհւոյ, նա եւ ոչ արքայի իսկ, քանզի եւ ոչ հրահանգաց եւ զհանգամանաց արքունի պալատան կա ' մ էր ճառել, այլ միայն զհանդիսական երեւման նոցին յընդունելութիւն կամ ՚ի միջի Ազատաց եւ Աւագաց  ազգին, ՚ի Դրան իւրում կամ ՚ի Տաճարի եւ ՚ի Բանակի եւ յորպիսի եւ է յազգային աշխարհանդիսի, այսինքն գումարման կամ երեսփոխանութեան ժողովրդեան: - Սա, որպէս յայտ է, յամենայ h ժամանակի եւ առ ամենայն ազինս ` աստիճանեալ էր, եթէ իրաւամբ  եւ եթէ յանիրաւի, ՚ի բարձր եւ ՚ի խոնարհ, յաւագ եւ ՚ի կրսեր կարգս, այլ եւ ՚ի դասս դասս զանազանեալ, թէպէտ եւ ոչ առ ամենեսին նովին թուով կարգաց եւ դասուց, եւ ոչ նովին պատճառօք զանազանեալ. զորս ` մի ոմն ՚ի պատմչաց մերոց ( Թովմաս Արծր. Գ. Ժ ), թերեւս ըստ վարկի ազգայնոցն, համարի լինել, « կամ ՚ի Ծնողաց, կամ ՚ի Տեղւոյ, ՚ի Գաւառէ, յԱզգէ, յԱրիութենէ եւ ՚ի Պատահմանէ ». յետնովս ՚ի դէպ է իմանալ զազնուացեալսն ընտրութեամբ կամ շնորհիւ արքայի, որում վայել իսկ էր պսակել եւ վարձատրել զարիացեալս ՚ի մարտս պատերազմաց, եւ որ յայլ ինչ մեծ օգուտ աշխարհին, կամ զեկս մեծատոհմս: Սկիզբն Ազատաց եւ Ազատութեանց, որ բազում անգամ յիշին առ հնագոյն պատմիչս մեր, երեւի վասն այսպիսեաց ինչ երախտաւոր արանց եղեալ, եւ առ փոքր փոքր ընտանեաց եւ ազգի եւ վիճակի կամ գաւառի նոցին սեփականեալ, մինչեւ երբեմն ոչ լինի օրէն այլոց բնակել կամ հաստատել տուն ՚ի տեղիս տեղիս, բայց միայն ազնուացն եւ ծննդոց նոցին. օրինակ իմն, գաւառքն Հաշտենից, Աղիովիտ եւ Առբերանի ` սեփական բնակութիւնք էին արքայորդւոց. եւ շինավայրք ճոխից եւ ընդեղաց ` քաղաք անուանեալք, յորմէ եւ բնակքն Քաղաքացիք առ պատուականս համարէին քան զգեղջուկս եւ զհողագործս: Եւ  զայս ` օրինօք իսկ ասէ պատմիչ մեր ( Խորեն. Բ. Է. Թ ) հրամայեալ Վաղարշակայ, « Քաղաքացեաց մարդկան արգոյ եւ ՚ի պատուի լինել քան զգեղջկացն. Գեղջկաց պատուել զՔաղաքացիս, եւ քաղաքացեաց ` մի ' կարի առ գեղջկօքն պերճանալ, այլ եղբայրաբար վարիլ »: Սմին Վաղարշակայ ընծայի հաստատութիւն ամենայն դասակարգութեան ժողովրդեան Հայոց, սկսեալ յարքունականացն եւ ՚ի պաշտօնէից ` մինչեւ ՚ի սպառ, ընդ ամենայն աշխարհս եւ մարդս տէրութեանն Հայոց:

Առաջին եւ վեհագոյն ամենայն աւագորերոյ ` որպէս եւ առ բազում միապետական վարչութիւնս, էր եւ առ մերոն ` Երկրորդն արքայի կամ Թագաւորութեան, որպէս Վզրուկն մեծ առ Սասանեանս, եւ Իշխանաց Իշխանն առ Բագրատունեօք եւ Ռուբինեամբք. յայս գահ գերակայ ամբարձ Վաղարշակ զնահապետ Մուրացան տոհմի, զսերեալն « ՚ի զաւակէ Աժդահակայ ` Մարաց եղելոյ թագաւորի », գերութեամբ բերելոյ ՚ի Հայս ` յերուանդեանն Տիգրանայ. որում եւ ետ ՚ի բնակութիւն ազատօրէն յեզերս Երասխայ, յԱժդանականէ մինչեւ ՚ի Գողթն. ( Խոր. Ա. Լ ). իսկ համանուն իւր Արշակունին Տիգրան ` « զԳահն երկրորդական հանեալ էր ՚ի նոցանէ, եւ տուեալ էր իւրում քեռառն Միհրդատայ. իսկ յետ մահուան Միհրդատայ ` ոչ լինէր ումեք տուեալ, մինչեւ Երուանդայ դարձուցանել զնա առ Արգամ … տանուտէր ազգին Մուրացան ` որ ՚ի ծննդոցն Աժդահակայ ». ( Ն. Բ. ԽԴ, ԽԷ ): Արտաշէս Բ. նորոգող բազում կարգաց եւ հաստատող նահապետութեանց, ոչ միայն պահեաց զԱրգամ ՚ի բարձր գահուն, այլ եւ յաւել նմա պատիւ անզուգական, « Պսակ յանընթակապ, եւ Գինդ յերկոսին ականջսն, եւ կարմիր զգեստ միոյ ոտինն. Տարգալ ունել ոսկի եւ պատառաքաղ, եւ ոսկեղինօք ըմպել նուագօք »: Բայց յետ սակաւուց հրապուրեալ թագաւորին յամբարհաւաճ որդւոյ իւրմէ Արտաւազդայ, թոյլ ետ սմա ընկենուլ զծերունին Արգամ յաթոռոյն եւ ինքեան ունել. եւ զի յետ սակաւուց սպան եւս սա զծերն եւ զորդիս նորա, նուազեցաւ տոհմն Մարաց, մինչ զի ՚ի մնացորդի Վռամական Գահնամակին ` զվերջընթեր տեղին ունի Մուրացան տէրն. նոյնպէս եւ ՚ի զօրաբաժնին ` յարեւմտեան բանակին հուսկ բնաւից քսան եւ երկուց գնդիցն կարգեալ է:

Յառաջ քան զԱրտաշէս եւ զԵրուանդ ` առ Սանատրկաւ յիշի ( ՚ի Վկայաբանութեան Ս. Թադէի ). « Նախարար ոմն … այր մեծ, կարգեալ ՚ի վերայ ամենայն գնդիցն, եւ Հրամանատար ամենայն տանն արքունի. նա էր Երկրորդ տէրութեանն Հայոց ». որով բանիւ երեւի նոյն մի առն լինել եւ Հրամանատար արքունի տան եւ բանակին, իբրեւ գլուխ ամենայն զինուորական դասուց, եւ հաւասար իմն Միհրներսեհի աւագութեան, զոր յիշեցաքս ՚ի ծանօթութեան: Բայց Խորենացի ( Բ. ԽԷ ) ՚ի նոյն ՚ի միում ժամանակի որիշ ցուցանէ, զԱրգամ ` Երկրորդ արքայի, եւ զԱյրաքաջն Սմբատ ` Սպարապետ, ունելով ընդ իշխանութեամբ « զամենայն զօրս Հայոց, եւ զբոլոր աշխարհիս զգործակալս, եւ զհամօրէն տունն արքունի ». սակաւուք եւեթ նուազ եւ ստորեւ գոլով ՚ի շքոյ պայազատին Աժդահակայ, այսինքն ` բաց « յերկուց գընդաց եւ ՚ի կարմիր կոշկէ »: Ի բանից երկոցուն պատմչացդ կամ պատմութեանց ` յայտ լինի, զի գերագոյնն ՚ի գործակալութիւնս ` Հրամանատարութիւն տանն արքունի ` հաւատացեալ յԵրկրորդն արքայի ` երբեմն տուեալ լինէր այլում աւագի առն եւ երախտաւորի: Բայց հարկ է խոստովանել եւ զայս, զի որպէս յետ այնքան դարուց դադարման եւ պակասութեան գրաւոր յիշատակարանաց ` ոչ է մեզ դիւրին քաջիկ ՚ի վերայ հասանել ամենայն կարգաց եւ օրինաց քաղաքավարութեան Հայոց, եւ ոչ մնացեալ պատմիչք մեր պարզ եւ մեկին ծանուցանեն զայսոսիկ, այլ թուին շփոթել զպաշտամունս, շփոթեցուցանել  եւ զմեզ: Ըմտ այսմ դժուարանամք հաստատել ` եթէ նոյն էր Հրամանատարն եւ Հազարապետն Հայոց, թէ եւ հաւանիմք ` նոյն ոք էր Հազարապետն եւ Իշխանն Հայոց. եւ յետինս  այս միշտ նոյն ընդ Մաղխազի, եթէ որիչ. եւ դարձեալ սա եւ Մարդպետն նոյն մի այր եւ պաշտօնեայ ` եթէ զանազանեալք. զի ըստ այլեւայլ յիշատակաց  ՚ի պատմութեան ` մեթ նոյն եւ մերթ որիչք երեւին: Արդ մեր նոյն համարեալ զՀրամանատարն  եւ զՀազարապետ, ոչ երկբայիմք ընդ գերիշխանութիւն նորին. եւ այսպէս վկայէ Բուզանդ ( Դ Բ ) վերահաստատեալ յԱրշակայ Բ ( ըստ Տրդատական կամ Ներսիսեան Գահնամակի ). Սկիզբն գործակալութեանն Հազարապետութեանն ` աշխարհատեսն խնամակալութեան, աշխարհաշէն աշխարհատած դեկանութեան, շինականաշէն  ազգն Գընունեաց, Հազարապետն ամենայն երկրին »: Խուռն կրկնութիւն բառից Բիւզանդացւոյդ ` գէթ օժանդակէ ՚ի պարզել մեզ զինչութիւն  պաշտամանն, այլ նշանաւոր եւս է յայտնութիւն փոխանցութեան գերագունին այնմ պատուոյ ` ՚ի տոհմն Գնունեաց, ոչ գիտեմ առ ի՞նչ սոցին երախտեաց: - Աւագութեան Հազարապետին վըկայէ նոյն պատմիչ ( Գ ԺԲ ) ՚ի կարգելն զնա առաջին ամենայն իշխանաց ուղէկցաց Յուսկան ՚ի Կեսարիա: - Յաւուրս վերջնոց թագաւորաց յիշի Հազարապետ ` Առաւան ոմն իշխան, առ որում մտեալ կայր Ս.  Մեսրովպ իբրեւ դպիր արքունական դիւանաց, որով եւ տէր իւր յայտնի գոլ վերատեսուչ եւ համակալ ամենայն  մտից եւ ելից տանն արքունի եւ պաշտօնէից  նորին: - Յետ բառնալոյ թագաւորութեանն `  թէպէտ ոչ եւս էր արքունի տուն, այլ բովանդակութիւն ազգին համարէր նոյն, մանաւանդ թէ առաւել եւս կարօտէր  Հազարապետութեան. եւ ահաւադիկ տեսանի Վահանն Ամատունի ` յառաջ քան զպատերազմ  Վարդանանց  գլուխ կացեալ Հազարապետութեան, հրամանաւ արքային Պարսից, եւ յազգային ժողովի Շահապիվանայ ` յետ մարզպանին Վասակայ ` ՚ի գլուխ բազմեալ նախարարակոյտ ակըմբին: - Յառաջ քան զսոսա  դարու միոյ, առ Բ Տիրանաւ ` Հազարապետն Հայոց եւ Մարդպետ նոյն էր. այր չար ըստ Թովմայի Արծրունւոյ ( Ա. ԺԴ ' ՚ի նմին դարու ( Դ ) բազում անգամ  յիշէ Բուզանդ զՄարզպետն  Հայր կոչմաբ վկայելով երբեմն եւ չարութեանն, զի գերագոյն ունելով իշխանութիւն ` չարաչար  զեղծանէին: Բայց հայրական կոչումն յայտ առնէ հոմանիշ գոլ եւ անուամբ եւ պաշտամամբ ` կոչեցելումն յետոյ առ Արաբացիս եւ Թուրքս, ապա եւ առ Վիրս ` Աթաբէկ իշխանի, իբրու Թագաւորահայր  եւ խնամակալ, որպէս եւ կոչէն իսկ Մեսրովպ պատմիչ. « Հայր իշխանն Մարզպետութեան,  որ Թագաւորահայրն կոչեն »: Հաւաստէ զայս եւ յայն բնագիր Ագաթանգեղեայ, որ զՄարդպետութեան իշխանութիւն Հայոցն ` գրէ Պատրկութիւն եւ յայտ է զի պատրիկն եւ յոյն եւ ՚ի լատին լեզուս ` հոր անուան ածանց է: Հայրագրի թագաւորին ` չէր անդէպ լինել եւ թագուհւոյն, այլ զի դժուարամուտք են դրունք դշխոյի, թուեցաւ, եւ չէ օտար, նրբացուցանել զայնպիսին: Ներքինի եւ Ներքնապետ առնելով, առ համարձակ կալ ՚ի տեսչութիւն տան թագուհւոյն, եւ բազումք զայս իսկ սեփական պաշտօն համարին Մարդպետութեան. այլ թէպէտ եւ ներքինապետ  էր մարդպետն եւ կոչիւր, բայց ոչ միշտ եւ ներքինի եղեալ համարիմ յընթեռնուլն եւս դրան հեղինակի զօրահամարին Հայոց, որ յետ արքունի ոստանիկ գնդին դասէ. « եւ Մարդպետական  ( գունդ ) որ է Ներքինի, եւ պահապան ՚ի վերայ թագուհւոյն եւ գանձուցն »: Գերակայութիւն մարդպետին յիշխանս ` վկայի եւ ՚ի թուակարգութեան նոցին, որպէս եւ Հազարապետին, ( եթէ նոյն եւ թէ որիչ ՚ի սմանէ ) յուղեկցութեան հայրապետաց մերոց ՚ի Կեսարիա ( Շահակայ եւ Ներսիսի ): Նոյնպէս եւ զկնի մահուան յետնոյս, յետ Մուշեղի սպարապետի ` որ դիւցազն էր ժամանակին, նախակարգի Մարդպետն: Իսկ ՚ի բարձման թագաւորութեան Հայոց ` եթէ հարկ էր մնալ Հազարապետի, այլ ոչ եւս Մարդպետի, ըստ սեփական պաշտամանն, եւ ահա չերեւի իսկ ՚ի Սահակեան կամ ՚ի վռամական Գահնամակի, եւ վրիպակս սպրդեալ  կարծեմ ի պատմութեան Ղազարու զյաւելուածն `  « Տէրն Արծրունեայ եւ Մարդպետն  Միհրշապուհ ». զի ոչ միայն ոչ յիշէ  զայդ Եղիշէ, այլ եւ ոչ ինքն Ղազար այլուր. եւ երկոքին եւս բազում անգամ յիշեն զՏէրն Արծրունեաց ` Ներշապուհ եւ ոչ Միհրշապուհ  զօրավար եւ օգնական Ս. Վարդանայ, ՚ի մեծի պատերազմին: Բայց եւ այս առանց երկբայութեան է, զի եթէ բարձաւ պաշտօն մարդպետութեան, այլ կայր մնայր տոհմն եւ սեպհական գունդ նորին որ եւ յատկապէս Մարդպետական գունդ կոչի, ՚ի նմին իսկ ժամանակի մեծի մարտին, եւ ոչ վարկպարազի ջոկ զորաց, այլ « Գունդք այրուձիոյ ` փոյթք ՚ի գործ պատերազմին առաքինութեան », որպէս գրէ Ղազար: - Յանուանէ յիշի յաւուրս Վահանայ եղբորորդւոյն Վարդանայ ` « Պաճոկ ՚ի Մարդպետական գնդէն », զոր ընդ այլոց ոմանց աւագաց ` պատգամաւոր առաքեաց նա առ Նիխոր սպարապետ Պարսից: - Յատուկ էր տոհմիս Սեպհական կոչումն, որպէս գնդի զօրուն, նոյն եւ երկրին ` Կողմն Սեպհական գնդին, այլ եւ եկեղեցական պետին ` Սեպհական գնդին եպիսկոպոս. որո եւ բարձրագահութիւն նշանակի ՚ի դասս եպիսկոպոսաց ` որպէս Մարզպետին յիշխանս, վիճակ իւր ունելով եւ աթոռ զՈստանն Նախճաւանի. զի ամենայն ուրեք ՚ի Հայս, որպէս եւ յայլ աշխարհս, քաղաքական եւ եկեղեցական վիճակք զուգապատիւք էին, բարձրագոյնք կամ Խոնարհագոյնք ` ըստ մեծութեան գաւառին կամ կողմանն կամ աշխարհին ` որում ՚ի գլուխ կային. եւ հարկ էր թէ ըստ աշխարհայնոցն կայր եւ սրբազան իմն Գահնամակ ՚ի դիւանս կաթողիկոսին, նշանակեալ զկարգ զաստիճան աթոռոցն ` ՚ի ժողովս եւ ՚ի հանդէսս. եւ նորին ինքեան մեծին Գրիգորի Լուսաւորչի ասի զայս այսպէս առնել, եւ ՚ի բազմութեան 400 եպիսկոպոսաց ` վերակարգեալ ՚ի գահոյս զ 30 կամ 36 նախապատիւս, աթոռընկալս եւ աթոռակիցս անուանելով. յորս Բ կարգեալ էր Մարդպետականն եպիսկոպոս, որ է ասել յետ առաջնոյն ( Բասենացւոյն ) բնաւից առաջին, եւ այսպէս տեսանի ՚ի տասնիւ չափ ժողովս Զ-Ը դարուց, հնգիցս բնաւ իսկ առաջին կարգեալ համօրէն եպիսկոպոսական դասուն, հնգիցս եւս երկրորդ. իսկ որ յառաջ քան զայս յիշին գումարեալ եպիսկոպոսունք, որպէս յԵղիշեայ ` յամի 450, ոչ ճշդիւ ըստ սահմանեալ օրինի են դասեալք: Յայտնագոյն եւս ցուցաւ բարձրագահութիւն Մարդպետականին յելս Զ դարու, յորժամ հրապուրեցան Հայք հռչակել զինքնագլխութիւն եկեղեցական նուիրապետութեան իւրեանց, իբրեւ պատրիարքի, առ որ հարկ անհրաժեշտ համարեալ կարգել ընդ ձեռամբ երիս մետրապօլիտս, մի յերից կացուցին զՄարդպետականն, հաւասարապատիւ Վրաց առաջնորդին. բայց յետոյ վասն յառաւել ինչ յաւակնելոյ նորին ` բարձաւ ՚ի նմանէ պատիւն եւ տուաւ Սիւնեաց եպիսկոպոսին: - Այլ մեզ շատ լիցի աստանօր որ ինչ գիտելի է վասն գլխաւորութեան Մարդպետական իշխանութեան, զի աւելին քան զայս պատշաճի տեղագրութեան այնր երկրի:

Իշխանն Հայոց եւ Մաղխազն. Ի պարշտօնեայս կարգեալս ՚ի Վաղարշակայ ` ոչ յիշի յատուկ ոմն Իշխան Հայոց, իբրեւ երեսփոխան ազգի կամ ժողովրդեան Հայկազանց ` առաջի պետութեանն, որ յօտար ազգէ ( Արշակունեաց ) կարգեցաւ, որպէս եւ հարկ եւ պատշաճ էր լինել այսպիսւոյ ումեք. թերեւս Երկրորդն արքայի կամ Հազարապետ ` ստուերացուցանէր զնա յայնժամ. այլ ՚ի բառնալ անդ թագաւորութեանն ` տեսանեմք ՚ի գլուխ վռամական Գահակալաց զԻշխանն Հայոց եւ անորիշ յարեալ ՚ի նոյն եւ Մաղխազն, մի անձն ցուցանելով երկոքումբք կոչմամբ. յորոց յետինդ ստորոտի իմն լսի, եւ պէսպէս գրի, Մախազ, Մաղխազ, Մալխազ. գտանին եւ զարդիս Մալխասեան տունք: Ոմանց սեմական թուեցաւ ծագումն անուանդ. իսկ ըստ Խորենացւոյ ( Բ. Ե ) Վաղարշակ կարգեաց « Թիկնապահս իւր ` զինու հանդերձ ` ՚ի զաւակացն Խոռայ Հայկազնոյ, արս ընտիրս եւ քաջս, նիզակաւորս եւ սուսերաւորս. եւ գլուխ նահապետ նոցա զՄաղխազ ոմն, բայց անուն ազգին զնախնականն պահէ », այսինքն Մաղխազունի կոչէ, ըստ Սամուէլի Անեցւոյ. այլ լաւ եւս էր ասել Խորխոռունիս ` ՚ի Խոռայ, որպէս կոչին յետոյ առ պատմիչս: Թերեւս յանուն սոցին կոչեցաւ Մալխազանն աւան ՚ի կողմանս Հերայ ( Խոյի ): Ի վկայութենէ պատմիչդ եւ յայլոց ` ստուգի պաշտօն Մաղխազութեան լինել թիկնապահութիւն թագաւորի, եւ գլխաւորի նոցին ` Անձնապահապետ գոլ նմին, որ չէ արդարեւ փոքր պատիւ, այլ երկրորդ իմն թագաւորահայրութիւն: Անունն ալխազուր ( զոր եւ ոմանք յայնմ տոհմէ կրեն իբրեւ յստակ անուն անձանց ) առանց այլայլութեան նոյնաձայն գրի նախ ՚ի յոյն բնագրի Ագաթանգեղեայ, կամ յերկրորդում նուագի ` պակասի ՚ի յոյնն. եւ փոխանակ այնր կարծի յոմանց եդեալ ( հոլովմամբ ), զԴպրապետութեան իշխան, եւ զայս լինել պաշտօն տոհմին. սակայն յայլում ընտիր յոյն օրինակի ` երկոքին եւս որիշ կարգին, իշխանն Մալխազութեան եւ իշխանն Դպրապետութեան, որ պակասի ՚ի հայումս, ըստ մերս օրինակաց: - Թէպէտեւ  մեծապատիւ, այլ առ թագաւորոք ոչ ընդ յառաջագահ նախարարս  երեւի Մալխազն. զի ՚ի չարս 15 կամ 17 իշխանաց երկիցս եւ երիցս յիշեցելոց յԱգաթանգեղեաց  եւ ՚ի Բուզանդայ, ոչ գտանի ՚ի վերայ քան զտասներորդ  գահ. նոյնպէս եւ յեպիսկոպոսական  կարգի երեսնիցն նախաթոռոյ ` զ ' ԺԴ ունի Մալխազունեացն, նոյնգունակ եւ ՚ի ժողովս տեսանի: Ուխտանէս միտ եդեալ կարգի պատմութեան Խորենացւոյ ` համարի ստուգիւ Դ կարգեալ յիշխանս ՚ի Վաղարշակայ. բայց որպէս խան մի ՚ի վերոյ նշանակեցաք, յետ բարձման թագաւորութեան Հայոց ` վերամբառնայ իշխանն Մաղխաղ, մինչեւ յատուկ իշխան Հայոց կոչիլ, իբրու արդեօք զի հարազատ ՚ի Հայկազնոյն Խոռայ սերեալ էր. եւ կարծեմ զի յայս սակս կոչիցի սոսկապէս եւ Հայկազն իշխան, քանզի ընդ այլոց յիշի այդպիսի ոք ` Հայկազնն Հայկազնի ` առընթեր գտեալ ՚ի ժամ մահուան Մեծին Ներսիսի, եւ ՚ի Գահնամակի  սորին, ըստ Մեսրովպայ, ՚ի թիւս 160 կամ 170 Զ կարգեալ է, նոյնպէս եւ ՚ի մեծի ժողովին Արտաշատու գումարելոյ առաջնորդութեամբ Յովսեփայ կաթողիկոսի, յետ մարզպանիտն Վասակայ եւ Ներշապհոյ Արծրունեաց տեառն ` առաջին այլոց ամենեցուն իշխանաց կարգեալ է Վրիւ Մալխազ, այսպէս յանուն պաշտամանն նշանակեալ եւ ոչ Տէր կամ Իշխան կոչեալ ` որպէս այլքն:

- Եւ զի՞նչ յայնժամ էր պաշտոն նորին, զի ոչ եւս կայր անձնապահապետ արքայի: Եթէ թագաւորի ոչ ` մարթ է բովանդակ ազգին ասել զնա պահան, քանզի Խաղաղապետ  էր, եւ Խաղաղութեան կոչէր պաշտօնն, որպէս է ստուգել յանձն սորին իսկ Վրուայ, զոր ` մինչ Ղազար Փարպեցի ` լոկ Մաղխաղ կոչէ ` պատմիչ ժողովոյն Շահապիվանի որ սակաւ ամօք յառաջ գումարեցաւ, ըստ պաշտամանց յիշելով զաւագ նախարարս, զսա անուանէ « Վրվայր ` Խորխոռունեաց ` Խաղաղութեան », պաշտօնեայ զոր այլ օրինակ `  ըստ Ղազարայ  գրէ « Վրուայ Խոռխոռունւոյ  Մաղխաղի »: - Ընդ տոհմի Մաղխազին ( Խորխոռունի գոլոյ ) յայտնի աւադիկ եւ նոր եւ կարեւոր  պաշտօն հայկական, որ գայր եւ ՚ի Դրան թագաւորին, քանզի միայն յիշին ուրեք որիչ որիչ ( որպէս ՚ի յուղարկաւորս ձեռնադրութեան Մեծին Ներսիսի ), իշխանն Խորխոռունեաց  Հմայեակ, եւ Մաղխաղն  Մաղխազութեան տանն Վառէն կամ Առին, այլ եւ ասի ուրեք անդըստին յաւուրս Տրդատայ ` վասն հռչակելոյն Ագաթանգեղեայ, եթէ « զԽաղաղութեան պատիւ ունէր յարքայէն »: Ըստ այսմ միաբանի վերոյիշեալ  յունական  բնագրի նորին ` Դպրապետութեան պաշտօն, զի եւ ինքն Ագաթանգեղոս Դպրապետ  էր թագաւորին, որպէս ամենեցուն է յայտ: Նոր լատին թարգման  զպաշտօն խաղաղութեան իշխանին Հայոց ` համարի Proconsulatus. լաւ եւս էր գրել զհելլենօրէն կոչեցեալն Irenarca, որ ճշգրտիւ Խաղաղապետ թարգմանի, եւ այսպէս  կոչէին զմարզպանս կամ զիշխանս կարգեալս յապահովութիւն գաւառաց ` յերեսաց վնասչաց: - Ըստ այսմ հաշտարար տեսութեան ` արժան է զայս պաշտօնեայ ոչ միայն ընդ առաջինս ճանաչել, այլ եւ առաջնոց առաջին ` ՚ի պէտս ազգիս այլ, եղուկ է ասել, զի յաջորդք վերոյիշելոցդ Մալխազք, ( եթէ անուանեալ էին խաղաղաբար  եւ եթէ ոչ ), խռովարարք գտան, եւ չարաչար յոյժ ուրացողքն այն Գարջոյլ եւ Գադիշոյ, յաւուրս Վարդանայ եւ Վահանայ: Բայց որք յետ սոցա յիշատակին ՚ի մաղխազութեան ` Արտաշիր յելս Ե դարու եւ ՚ի սկիզբն Զ ին, յետ Սահակայ Կամսարականի ` դարձեալ առաջին կարգի յիշխանս, եւ Գարջոյլ ` ՚ի կէս Զ դարու ` ՚ի ժողովի Ներսիսի Աշտարակեցւոյ ` ի թիւս 36 իշխանաց ` առաջին է յետ Համազասպայ Մամիկոնենի իշխանապետի: - Շատասցի  այսչափ բան եւ վասն պաշտաման Մաղխաղութեան եւ Խաղաղաբարութեան. զտոհմից պաշտօնէիցն ճառ ` մնայ իւրաքանչիւր նոցին մարզնց պատշաճեցուցանել:

Բդեաշխքն չորեքին. Սահմանակալք. Գահերէցք տաճարին. - Ի կարգաւորելն  զտուն իւր արքունի եւ ըզտեսչութիւն  աշխարհին, Վաղարշակ  « Գունդս եւ Պահապանս  դրան արքունի պատրաստէ  զՉորսս, զմի մի իւրաքանչիւր  վառելովք, ՚ի նոյն հին զարմից Հայկայ. իսկ աստ ուրումն Պարսից թագաւորութեանն … յայլոց յարուցեալ գունդս եւ Ոստան անուանեալ … ՚ի բաց ընկեցեալ զազգն ( Հայկայ ), զայլս ՚ի տեղիս նոցա յարուցին գունդս ` անուամբ արքունի. այլ առաջինն հաստատ ( էր ) ՚ի զարմից թագաւորացն առաջնոց »: Բանս այս Խորենացւոյ ( Բ ) յայտ առնէ զհաստատութիւն չորեքկողմեան պատսպարութեան աշխարհիս մերոյ ` պահապան զորաց գնդօք, ընդ իւրաքանչիւր հրամանատարք ՚ի զարմից Հայկայ, որոց փոխանակ ` Պարսք ՚ի նուաճելն զՀայս յայլոց ցեղից կարգեցին սահմանակալս, զգունդս նորցին եւ զկայանս ` կոչելով Ոստանս արքունականս: Բայց քաջին Տրդատայ հետեւելով  օրինաց նահապետի տոհմին իւրոյ ( Վաղարշակայ `) կարգեաց նմանապէս չորիս կողմնակալս ՚ի ծագս տէրութեան իւրոյ, առնելով զնոսին Գահերէցս տաճարի իւրոյ ՚ի հանդիսական խրախճանս, եւ պատուոյ անուամբ կոչելով Բդեաշխս: Եւ էին սոքա « Առաջին սահմանակալն ՚ի Նոր Շիրական կողմանէն ( Ամիդ, Մարտին ) երկրորդ, սահմանակալն  յԱսորեստանեայց  կողմանէն ( Մծբին, Նինուէ ), եւ երրորդըն յԱրուաստան  կողմանէն ( Միջագետք կրկին Զապ գետոց ). չորրորդն ՚ի Մասքթաց կողմանէն ». յայն Ագաթանգեղն յաւելու ընդ սմին ` եւ Հոնաց, յայտ առնելով զհիւսիսային  արեւելեան  եզերս այն ժամու տէրութեան Հայոց, որոյ սահմանակալ էր նախարարն  Գուգարաց. նսկ արեւելեան  եւ արեւմտեան կողմանց ` երեւի չունել Տրդատայ պէտս եւ կասկած, զի անտի մինչեւ ՚ի Կասպիականն  ծով տարածեալ էր իշխանութիւնն եւ ՚ի վերայ Անուանից  եւ Լեռնականաց, եւ աստի ` դրացիս ունէր ըզբարեկամս  Հռովմայեցիս. վասն որոյ զոյժ զօրութեան իւրոյ հաստատէր ՚ի հիւսիսի ընդդէմ խառնիճաղանճ գրոհից Կովկասու, եւ մանաւանդ ՚ի հարաւ ` ընդդէմ Սասանեաց, յորոց հատեալ էր Հռովմայեցւոց  զհնգեսին նահանգսն Տիգրիսականս ` զառիթս վիճի իւրեանց:

Երկուք ՚ի բդեշխիցն սահմանակալաց ` ծանոթագոյնք են, Գուգարացն որ եւ Գուգարացւոց  գրի եւ Աղձնեաց ` որ եւ Մեծ բդեաշխ կոչի, Ասորեստանեաց կողմանն գոլով պահապան: Նոր Շիրականին սահմանակալ թուի իշխանն Անգեղտան, Արուաստանին ` հաւանօրէն նախարարն Կորդուաց կողման: - Այլայլեալ պատուանունդ Բդեաշխ, զոր եւ յոյնն ուրեք ըստ հայումս գրէ, եւ ուրեք կոմս կամ կոմսութիւն, այժմեան թուրք արքայական կոչումն է փատիշահ, ըստ լեզուաբանից ` ՚ի սանսկրիտ  եւ ՚ի զանգիկ լեզուաց ածանցեալ ( Բադիխշադրա, կամ Բադի-խշաեդա ) եւ ըստ ձայնին նշանակելով Պետ- Շահ, այսինքն թագաւոր, եւ արդարեւ իսկ փոքունք ոմանք թագաւորք համարէին բդեաշխքդ, մանաւանդ Կորդուացւոցն, որպէս նշմարի ՚ի պատմութեան մերում ( առ Բուզանդայ ) եւ առաւել առ  Հոռոմոս. արժան իսկ էր նոցա լինել հարկեւորս քան զայլ նախարարեանն, այլ եւ հաւատարիմս. քանզի ՚ի ծայրս սահմանաց երկրին կալով եւ գունդս զօրաց ունելով յոլովս, մարթ էր նոցա ապստամբել եւ ինքնագլուխ լինել, կամ ձեռն ՚ի թշնամիս տալ. որպէս եւ արարին իսկ երբեմն, վտանգ մեծ հասուցանելով թագաւորին եւ տէրութեան Հայոց, եւ ՚ի հակառակէն ` երախտիս մեծ առնել ` զգուշանալով դիւրավնասել եզերաց աշխարհին, յոր սակս եւ Սահմանակալք կոչէին, զորս յայնն կոչէ, եւ Գունդստապլն մեր օրինագիր ` կոչիցէ յիւրում ժամանակի ` Սինօսպան, իսկ զԳահերէցսն ` յոյնն կոչէ մեծապատիւս, որպէս եւ էին իսկ, Ըստ գործոյ պաշտամանն մարթ էր կոչել զսոսա եւ Մարզպանս, ըստ Պարսից օրինաց, եւ որպէս համարի պատմիչ մեր Թովմաս Արծրունի ( Դ. ԺԱ ) կոչեցեալ զկարգեալսն ՚ի Տրդատայ: Ի դէպ էր դարձեալ ըստ թուոյ նոցին կոչիլ եւ Չորրորդապետս, որպէս եւ յիշէ զոմն այսու կոչմամբ ` հեղինակի անուանագրութեան վանորէիցն Հայոց ՚ի Պաղեստին: - Բազում անգամ պատմիչք մեր ճոխաբար ` այլ ոչ ճշդակի գրելով ` յիշեն Կուսակալս, կողմնակալս, եւ այլն, զորս մարթ է ուրեք ` այլ ոչ միշտ ` համարել զՉորրորդապետսն եւ զԲդեաշխս:

Այս գերագոյն պատուանուն ` յետ բարձման թագաւորութեան Հայոց ` ոչ եւս լսի, թէպէտ եւ էին Գահերէցք ՚ի տաճարս Բագրատունեաց եւ Ռուբինեանց իսկ, այլ ոչ փառաւորեալք եւ հզօրք ` որպէս առ Արշակունեօք սահմանակալքն եւ զօրապետք 84 ից հազարաց հայախումբ հանդիսական բանակին. յորոց բդեշխին Անգեղ տան յոլովագոյն ունէր զորս, 24, 100 արանց ` ՚ի 21 վաշտս եւ տոհմս, իւրով հանդերձ սեփական գնդաւ 3400 արանց. Կորդուացկւոյն ` որ եւ Կադմէացի կոչի ` 22 վաշտք էին, զօրականք 21, 000, որոց առաւել քան զկէս, իւրոյ սեփական աշխարհին մարտիկքն էին, 13, 300. Գուգարացւոց բդեշխին վաշտք էին 22, զօրականք 17, 900, փոխանակ չորրորդ բդեշխին ` յետ Տրդատայ կարգեալ Տէրն Սիւնեաց ` ունէր ընդ իւրեւ վաշտս 21, զօրականս 21, 000, գրեաթէ բովանդակ յիւրոյ սեփական աշխարհէն ընծայեալք, 1600 արք միայն յայլոց հայկական տոհմից եւ գաւառաց: - Ի մարտին ` զոր մղեաց Տրդատ ՚ի կողմանս Հաշտենից եւ Տարօնոյ ` ընդդէմ հրոսակացն հիւսիսայնոց, « զԳահերէց իշխանսն ` կացոյց թիկնապահս իւր », ասէ ժամանակակիցն Զենովբ, զորս մարթ է իմանալ եւ Վերջապահս բանակին:

Զատ ՚ի չորեցուն յայսցանէ բդեշխից Գահերիցանց, այլ եւս չորք գահերէցք էին արքունի տաճարին, որոյ սեղանք թուին ՚ի չորս կամ յութ գիրս բաժանեալ, եւ գահագլուխք երկրորդ քառիցս ` նահապետք չորից մեծազօր տոհմից, այսինքն են Բագրատունիք, Արծրունիք, Սիւնիք, եւ Մամիկոնեանք, որոց յետինդ չկայր առ Վաղարշակաւ, եւ Սիւնեացն եւս ոչ յիշի մեծարեալ ՚ի նմանէ, այլ յետոյ ուրեմն յառաջադիմեալ է. եւ մերթ առ մերթ այլք յերից անտինախագլուխք երեւին, ըստ վաստակոց իւրեանց, որպէս եւ ըստ սխալանաց ` յետադասեալք:

Բագրատունեաց տոհմն ` որ ՚ի Հրէից գերութենէ ազնուացեալ ՚ի Հայս, ըստ աւանդութեան, եւ ըստ Սեբիոսի ` ՚ի նոյն իսկ ՚ի Հայկազանց, յետ բազում դարուց անիշխանութեան Հայոց, նախ առաջին բարձրացաւ  ՚ի թագաւորական գահ, եւ համարեցաւ երկրորդ հարըստութիւն Հայոց ազգիս: Անդըստին իսկ մեծարոյ եղեալ յաչս Վաղարշակայ, որ եւ շնորհս կալեալ « վասն յառաջագոյն անձնատուր ձեռնտուութեանն առ ( ինքն ) թագաւորն եւ միամտութեանն եւ քաջութեանն ( ՚ի վերայ տանուտէրական իշխանութեանն ` յաւել ) իշխել նմա թագ ՚ի գլուխ դնել թագաւորին, եւ կոչիլ Թագադիր եւ Ասպետ, եւ առանց ոսկւոյ եւ ականց ` զկրտսեր մարգարիտն երեքտակեն  վարսակալ  ածել, յորժամ յարքունիս եւ ՚ի տան թագաւորին շիջիցի ». ( Խոր Բ. Է ): Ըստ պաշտամանն կամ պատուոյն ` սովորութիւն եղեւ կոչել զտոհմն ` առանց ազգային անուան, մերթ Ասպետն եւ մերթ Թագադիրն իշխան գրելով, կամ ըստ Ագաթանգեղեայ  « Իշխանն թագակապ իշխանութեանն եւ Ասպետութեանն »: Առ յաջորդովք Վաղարշակայ ` վասն հրէական կրօնիցն ` անարգեալք ՚ի կռապարիշտ թագաւորաց մերոց ` ՚ի քրիստոնէիցն վերապատուեցան դարձեալ, եւ ՚ի Ե դարու գոգջիր ՚ի ծայր աւագութեան հասին, քանզի որպէս տեսանիդ ՚ի Վռամականն Գահնամակի ` յետ գահագլուխ տեառն Սիւնեաց, անընդմէջ կարգեալ կայ Ասպետն, եւ ապա միւս երկու Գահերէցքն: Արծրունին եւ Մամիկոնեանն, քան զորս զերկոսին բազմաթիւ է եւ զօրաբաժին իւր, 1500 արանց, մինչ նոցայն 1000 միայն: - Պատմիչն Օրպելեան որ յիշէ զքառեակ Գահերէցքս ( ԳԼ. ԼԵ ), համարի զնոսա Երկրորդս թագաւորութեան եւ Հրամանատարս ամենայն զօրաց, ուսեալ յառաջնոց պատմչաց, որպէս ասէն յԱգաթանգեղեայ  ՚ի Մեսրոջպայ եւ ՚ի Ղեւոնդեայ, որոյ գրածն ոչ է մեզ արդ յայտնի:

Եւ զի զզինուորութենէ է բանս, յիշեսցի աստանոր որքան ինչ պաշտօնեայ ճանաչի ՚ի գլխաւոր յայնմ դասու մարդկան ` յազգիս մերում. եւ նախ զի երկուք  էին գըլխապետք. մին ` յիշեցեալն այն Ասպետ, որ գերագոյն  հրամանատար էր Այրուձիոյն, եւ սա վեհագոյն մասն Հայկական բանակի, որ գիտաց քաջ սանձել եւ մարզել  զպանծալին զայն մրտիկ կենդանի, եւ դրուատեցաւ  ՚ի Հելլենաց վասն հեծելութեանն եւ երագութեան երիվարաց իւրոց: Ծանօթ է տարեւոր հարկ Հայոց առ Աքեմենեան  Պարսիկս ` երկու բիւր երիվարաց: Տիգրանայ Միջնոյ յառաջնում մարտին ընդ Հռովմայեցիս ` հինգ բիւրք էին հեծելոց, յերկրորդումն ` 35, 000: Երկրորդ մեծ զօրագլուխ էր Սպարապետն, առաջնորդ հետեւակ գնդից: Յայտնապէս  զատուցանէ զսոսա Ագաթանգեղ ՚ի յիշելն զուղէիցս Լուսաւորչին ՚ի Կեսարիա, որիչ որիչ յիշելով զԱսպետն, եւ յետ նորա զԻշխանն Սպարապետութեանն զօրավար Հայոց աշխարհին ». նոյնպէս յետոյ եւ յերթալն ՚ի Հռովմ « զԹագադիրն Ասպետ եւ զՍպարապետն մեծ »: Ի դէպ է ըստ զինուորական  հրահանգաց ` զսա համարել գերագոյն իշխան կամ առաջնորդ բանակի, զի բազմաթիւ էր հետեւակազորն քան զհեծեալն, բայց յորժամ թագաւորն ինքնին ՚ի պատերազմ մտանէր `  յայտ է թէ հրամանաց նորա անսային եւ Ասպետն եւ Սպարապետ: - Չեն մեզ ծանօթ հրահանգք եւ օրէնք զինուորական զգեստուց, զրահից եւ զանազանեալ  նշանաց նոցին եւ դրօշուց ` յաւուրս Արշակունեաց. առ Բագրատունեօք յիշի թագաւորին  Սմբատայ տալ Գագկայ Արծրունւոյ ` ըստ օրինի թագաւորացն Յունաց ` առաջի նորա Նշանակս խաչադրօշս »: Յառաջ քան զԹովմաս ` որ զայս գրէ, պատմիչն Աղուանից ( Մովսէս Կաղանկատուացի ` վասն իշխանապետի նոցին եւ սպարապետի Զուանշէի, ասէ ընկալեալ յարքայէն Պարսից ` « Ըստ զօրավարացն կարգի Նշանակս, եւ Փողս ազդեցութեան, երկու Նեզակս ոսկի, եւ երկուս  Վահանս ոսկէքանդակս, զոր միշտ առաջի շրջեցուցանէին.  Գօտի ոսկի ընդելուզեալ  մարգարտով, եւ սուսեր ոսկէսարեան »:

Առ Բագրատուն եօք եւ յաւէտ ՚ի սպասու թագաւորացն Վրաց ` սովորութիւն եղեւ Սպասալար  կոչել ըստ այն ժամու Պարսից ` զսպարապետն: Նոյնանիշ  թուի եւ Շարսաղար կոչումն  որ գտանի ՚ի թուղթս  կաթողիկոսաց  յաւուրս իշխանութեան մարզպանաց. նոյն դարձեալ եւ Գլխապետութիւնն. ( ըստ Թովմայի Արծրունւոյ ). ըստ որոյ օրինի Բուղա ոստիկան ` պատուել  կամելով զԳուրգէն Վասպուրական իշխան, ածէր նմա « Սուսեր ընդ մէջ եւ գօտի արիական պատեալ զմիջով. քուրքք խիզախողք եւ երիվար  բարձրավիզ ոտնատրոփ խրոխտալիր յարմարական առ ընթացս պատերազմականս »: - Մեծըն Տրդատ զսիրելի դայեակ իւր Արտաւազդ Մանդակունի կարգեալ էր « Միագլխապետ ամենայն Հայոց զօրավար ». յետ մահուան նորա կացոյց զօրավարս սպարապետըս, ասէ Խորենացի երկակի ( Բ ՁԵ, Գ. Զ ) իսկ որդի նորա Խոսրով վերահաստատեալ զչորորդապետութիւնն  կարգէր, « Ա. զԲագրատ Ասպետ ` զօրավար արեւմտեայ գնդին. Բ. Միհրան, առաջնորդ  Վրաց եւ բըդեաշխ Գուգարացւոց ` սպարապետ հիւսիսային զօրուն. Գ, Վահան Ամատունեաց ` զօրավար արեւելեան  գընդին, Դ. Մանաճիհր նահապետ Ռշտունեաց ` սպարապետ հարաւային զօրուն, եւ բաժանեաց ետ նոցա զիւրաքանչիւր  զօրսն »:

Ըստ վկայութեաի անծանոթ պատմչի կամ Անանիայ Շիրակունւոյ, որպէս ՚ի վեր անդր յիշեցաւ (414) սահմանեալ  թիւ զօրաց Հայոց ( զատ ՚ի ստիպողական  հարկէ պատերազմի ) յաւուրս Արշակունեաց էր 124, 000 արանց. 40, 000 էր արքունի կամ ոստանիկ գունդն. իսկ այլն  ամենայն հաւաքեալ եւ գումարեալ յութսուն եւ վեց տոհմից, ըստ իւրաքանչիւր առաւելութեան կամ նուազութեան մարդաթուին ` շատ կամ սակաւ. նուազագոյնն  մինչեւ 50  այր, յոքնագոյնն ` հազարաւոր եւ բիւրաւոր, որպէս տեսանի նշանակեալ ՚ի տախտակիդ: Զայս գտեալ Յ. Շահխաթունեան եպիսկոպոսի ՚ի հին ձեռագիր մատենի ` ձեւագրեալ է ըստ իւրում կարի ( ՚ի Ստորագրութեան Էջմիածնի Բ. 58) զորոյ ոչ ունելով զճշգրիտ օրինակ,  սակաւ ինչ այլաձեւելով եւ մերովսանն ` յանդիման առնեմք, յաւելլով ընդ հայկական տառից եւ զսովորական թուանշանս, եւ զթերակատար  ծանօթութիւնն զգրեալն ՚ի լուսանցս ` մուծանելով ՚ի դատարկ միջոցի բանակատեղւոյն: Որպէս տեսանիդ ՚ի չորս թեւս կամ խումբս բաժանեալ է բանակն, մէն 21 կամ 22 գնդովք, եւ ըստ այնմ եւ չորս  դրունս թողեալ ՚ի  նոյն բայց անուանք դրանցս ( որպէս գրեալն են ) ոչ համայն պատշաճին աշխարհագրական կողմանց խմբիցն, այլ պիտոյ թուի զԱրեւելեանի խումբն պատշաճեցուցանել Սիւնեցւայն եւ որոց ընդ իւրեւ գնդից յԱրեւմտեանն Անգեղտան իշխանին, զՀիւսիսայինն ` Գուգարացւոյն եւ զՀարաւային ` Կադէմացւոյն:

Զդասակարգ կամ զաստիճան զինուորական եւ զպաշտօնական անուանս ` ոչ է դիւրին որոշել. քանզի ազատութեամբ թուին վարեալ պատմիչք մեր ՚ի յիշելն զնոսին, սական զի բազում այդպիսի անուանք լսին ՚ի գիրըս նոցա, գուշակի եւ բազում դասուց լինել ՚ի զինուորութեան Հայչոց, որոց  վեհագոյնք  կոչէին Զօրապետք, եւ ըստ նոցանէ Զօրավարք, եւ ըստ թուոյ եւ յոլովութեան ընդ իշխանութեամբ իւրեանց եղելոյ զօրականին ` կոչեցեալք ըստ Ագաթանգեղեայ ` Հազարաւորք եւ Բիւրաւորք, այսինքն Բիւրապետք  եւ Հազարապետք յիշին եւ Հարիւրաւորք ` առ Վարդանամք, վարիչք գընդի հարիւրոց արանց, լռին եւ Գամապետք եւ լաւ եւս Գումապետք, ոչ գիտեմ որքանեաց  արանց վարիչք: Երեւի ոմանց ՚ի գլխաւորաց զօրականին ` ազգաւ իսկ ունել զպաշտօնն, որպէս Ասպետն եւ Սպարապետն, այսպէս եւ Յարդարիչք մարտի, զի ընդ գահակալ իշխանս  դասեալ  կան, ըստ սոցին օրինակի համարելի  են եւ յետագայքդ, զորոց գործ ` անուանքն ցուցանեն, եւ ոմանց ոչ յայտնապէս:

Աղեղնադրօշք, որպէս թուի Աղեղնաւորաց գլխաւորք, զնշան աղեղան ունելով ՚ի դրօշոի: - Ասպարախաղք կամ Ասպախազք, որոց դրօշ գուշակի ունել զնշան տապարի. բայց գրին եւս Սպարունիք: - Որիշ ՚ի սոցանէ կարգեալ են ՚ի Գահնամակի ` Վահանունիք, գուցէ զանազանութիւն ինչ գոլով ընդ վահան եւ ասպար, ըստ մեծութեան եւ տարազու, միոյն ` հետեւակաց, միւսոյն ` հեծելոց պատշաճեալ: - Դրօշակիրք, որպէս յամենայն զօրախումբս եւ ՚ի բանակս օրէն է լինել. բայց զի ընդ պատուեալս յարքունի տաճարի կարգին սոքա, մարթ է համարել եւ կրողս դրօշու զօրապետաց եւ իշխանազանց, - Վառնունիք, ըստ օրինակի վերնոցն թուին կրողք Վառից, զանազանելոց ՚ի դրօշու. մարթ է եւս կարծել զսոսա տոհմն ՚ի Վառենէ ումեմնէ ` որ ոչ յիշի ՚ի պատմութեան: - Ճակատամուղք, սոքա եւս դասակարգեալք են ՚ի գահս: - Նետողք, յիշին որիշ յաղեղնաւորաց, իբրու այլ ազգ ինչ զինուց եւ պատերազմական գործեաց ձգողք եւ վարողք: - Պարսպունիք կամ Պատսպարունիք, թուին քանդողքն եւ կամ պաշտպանօղք պարսպաց: - Ռազմունիք, ՚ի դէպ էր դասակցել զսոսա Յարդարչացն մարտի եւ Ճակատամարդից, բայց օրինակք ինչ գրեն Ռամլունիք, եւ ըստ այսմ տոհմային լինի անուն: - Ընդ սոցին կարգեսցին եւ անծանօթքն  ինձ անուամբք, եթէ տոհմայինք իցեն եւ եթէ պաշտօնեայք. - Զանահճիրապետք  կամ Վիհանճիրապետք. - Նախճիրն, որ ՚ի վսեմական Գահնամակին ԾԷ է կարգաւ. ըստ պարսիկ ինչ ձայնի մարթ էր կարծել զգլխաւորն որսորդաց, այլ ՚ի նմին Գահնամակի ` ԿԱ կարգեալ է Որսապետն արքունի: - Մաղպետ. սա ոչ յիշի ՚ի գահս եւ առ թագաւորօք. այլ յելս Է դարու յիշատակի Մուշեղ ոմն սպարապետ որդի Ա. Ա. Մամիկոնենի Մաղպետի: - Դաշտկարինք, Դաշտկարօնք, Դախտկարունիք, պէսպէս գրեալ ՚ի Ներսիսեան Գահնամակի. յիշին եւ տեարք տոհմին կամ գնդին ` յ ' եզականն Վարազներսեհ Դաշտկարան ՚ի սկիզբն Զ դարու, եւ Գիգ յելս այնր դարու: Իցե՞ն արդեօք պարսիկ ձայնիւք Տէշտ եւ Քերան ` Սահմանակալ նշանակելիք: - Փառաճնունիք թերեւս Փառաճանի ումեք սերունդ, այլ պաշտօնական թուի ինձ անունն: - Դրամանդք, Դրամատք, Դրամեատք, եւ յօրինակի ուրեմն փոխան սոցին օտար իմն Աշամեանք գրեալ. չէ անմարթ ՚ի Դուռն բառէ ածանցել զանունդ, այլ սիրելի է ինձ Դրամահատս համարել թագաւորաց մերոց, յորոց յայտնապէս ունիմք զՏիգրանեանց, զԱրտաւազդայ, Զահրատայ, եւ կարծեօք ` զայլոց ոմանց դրամս:

Ընդ անծանօթս ` այլ ընդ աւագագոյն  պաշտոնեայս յիշեսցուք  եւ զՍպասկապետութիւն, որոյ տէրն ուղէկից լինէր Տրդատայ յերթալն ՚ի Հռովմ, եւ կարծեցաւ յոմանց լինել տեսուչ սպասուց սեղանոյ արքայի, բայց Սպասիկք կոչին եւ այլ եւս սպասաւորք եւ պահապանք: Յոյն Ագաթանգեղոս եւ լատին թարգմանիչն ` առանց բացատրութեան հայկական անուամբն վարին, զառաջին տառն ( Ս ) միայն ՚ի բաց թողեալ մին միւսն ` Praefectus Pascapetorum գրելով:

Մատիցուք արդ ՚ի հանդէս արքունական եւ քաղաքական պաշտօնէից առաւել կամ նուազ ծանօթից: - Սենեկապետ  արքունի, ոչ դուն ուրեք յիշեալ ՚ի պատմութեան, որպէս դաւաճանն այն Տրդատայ, եւ Ս. Ներսէս երբեմն սենեկապետ Արշակայ Բ, զոր առաւելութեամբ իմն կոչէ Բուզանդ « եւ Ամենապետ, հաւատարիմ ՚ի վերայ ամենայն կենաց թագաւորին … ՚ի սնարս նորա զարքունի մատանեալ մատանին ՚ի սպասու նորա ունէր ». եւ թագաւորն հրամայեաց ՚ի բաց բառնալ ՚ի նմանէ « զՍուրն  մարգարտակապ կամարաւն, եւ զպատմուճանն զոր ունէր ՚ի թագաւորէն »: Ի դէպ էր ըստ բանիս ` Անձնապահապետ  գրել զԱմենապետն: Ընդ մատանէկրին խնդրելի  էր եւ զԳաւազանակիր  կամ Մականակիր արքայի, զոր ոչ գտի առ պատմիչս, այլ հաւանութեան է թէ գոյին եւ մերոցս թագաւորաց ` որպէս Մարաց եւ Պարսից եւ Անմահ գնդի սոցին ` Խնձորագլուխ գաւազանք: - Քաղաքապետն արքունի, ըստ վռամական Գահնամակին, Քաղաքապետք ըստ Ներսիսեանն. առաջնովն մարթ է իմանալ զվերակացու թագաւորանիստ քաղաքին, երկրորդաւ ` զայլոց գլխաւորք քաղաք: Յիշի առ Բագրատունեօք Քաղաքապետն Տփղեաց ( Սահակ ) « Սամոյր զինքեամբ արկեալ եւ Գաւազան ՚ի ձեռն առեալ »: - Գաւառապետք կամ Գաւառակալք, ըստ Ներսիսեան գահնամակի: - Նուիրապետք կամ Նուիրակապետք. եւ սոքա առ Բագրատունեօք յիշին. իբրեւ ՚ի զինուորական կարգէ, այլ թերեւս պահապանք քան մարտիկք: Յիշին ՚ի պատմութեան եւ Հրաւիրակք, այլ ոչ ՚ի գահս: - Մանկլաւիկք ոչ յիշին առ Արշակունեօք, ըստ այսմ անուան, այլ չիք երկբայել եթէ էին յապարանս նոցին դասք ազնուական պատանեաց սպասաւորաց, որպէս է գուշակել ՚ի պատմութեանց Բուզանդայ եւ Խորենացւոյ. թերեւս սոցա գլխաւորին էր պատիւն Սպասապետութեան զոր վերագոյնդ յիշեցաք. ՚ի սոսա ակնարկէ Որատիոս ՚ի տաղս իւր, յիշելով զդրացեացն Հայոց զՄարաց պատանեակս իւղագլուխս ` մատռուակս արքայի, քաջակիրթս ՚ի նետաձգութիւն սերիկեան փքնօք: Յիշատակէ Արծրունին ( Թովմաս Գ. ԺԲ ), զձեռասուն մանկունս թիկնապահս Գագկայ թագաւորի, յորս յենոյր նա ձեռօք իւրովք, եւ ՚ի նկարս տաճարին Աղթամարայ կերպարանէր զինքն « շուրջ զիւրեւ ունելով պատանեակս լուսատեսլիս, սպասաւորս ուրախութեան, ընդ նմին եւ դասս Գուսանաց », եւ այլն: - Զգեցուցանողք արքայի, կարգեալք ՚ի Վաղարշակայ, ՚ի սերընդոց Քանանացւոց, որոց անուն յեղաւ ՚ի Գնթունիս, եւ էր յայնժամ նահապետ նոցին Ձեռէս: Ոմանց թուեցաւ անուանդ նշանակել զագանելիս ձեռաց եւ զգեցուցանող նոցին զպաշտօնեայսդ: - Գահաւորք, ընդ որս զոյգ յիշին եւ Սպասարարք կարգեալք ՚ի նոյն ՚ի Վաղարշակայ, վերակացութեամբ Աբեղի, ուրուք, յորմէ տոհմն եւ գահ Աբեղենից. որում զուգանուն Գաբաղն եւ ՚ի նմանէ Գաբեղէնք կարգեալք ՚ի վերայ կուտից, կառաց եւ երիվարաց, վասն որոյ եւ Կուտապանք, եւ զի զոյգ սոցին յիշին Գահաւորք եւ Սպասաւորք, թուի ինձ յետնոցս. եւս այսպիսեաց ինչ յարդարիչս լինել եւ ոչ խահարարս, որպէս ոմանք իմանան: - Սոցա գործակիցք են եւ Շահ-Ախոռապետք, կամ Շահոռապետք. ոմանք յատուկ անուն ընթեռնուն եւ գրեն Շահ ` Խոռապետ: - Որսապետք, յիշեցաւ վերագոյնդ Ոսրապետն արքունի, յոր գործ կարգեաց Վաղարշակ զԴատ ` ՚ի զաւակէ Գառնկայ Հայկազնոյ. իսկ թոռն նորին Արտաշէս Ա ամբարձ ՚ի գահ « զՎարժ անուն պատանի, աջող յորս եղջերուաց եւ այծեմանց եւ վարազուց, դիպաձգութեամբ նետից կորովի, ՚ի վերայ որսոց արքունեաց … եւ ՚ի սմանէ ասեն լինել զտունն Վարաժնունի ». ( Խոր. Բ. Ը ): Ուրոյն ՚ի սոցանէ կարգեալ էր Վաղարշակ եւ զդժնեայք Սլաք, « սակաւ արամբք պահել զլեառնն ( Տօրոս ) եւ որսալ զքօշսն ». ՚ի սմանէ սերեցան Սլկունիք կամ Սղկունիք: - Սպանդունիք, ՚ի վերայ Զենարանաց կարգեալք, ըստ Պատմչին, ըստ որում եւ Հաւնունիք կամ Հաւենունիք ` Բազէակալք էին արքայի, ՚ի մայրիս բնակելով. ըստ այսոցիկ եւ Արծրունիք համարեցան արծուէկիրս լինել. այլ այնքանոյ մեծի ազգի Արծրունեաց անճահ է յայդպիսի դոյզն պաշտամանէ վերանալ ՚ի բարձրագոյնս գահուց. վաղու եւս քան զՎաղարշակ պատուեալ էր տոհմն այն յերկրի մերում վասն սերընդեանն ՚ի զարմէ ինքնակալ թագաւորաց Ասորեստանեայց: - Յայսմ ազգէ ասի լինել եւ Գնունին, որ առաջի թագաւորին պատրաստէր զըմպելիսն. սքանչելի իմն դիպեալ ըստ գործոյն եւ անունն … քանզի ունէր եւ կոչումն անուան Գին: Ընդ որ կարի զուարճացեալ, ասեն, Վաղարշակ ` ՚ի թիւ նախարարութեան ազգաց մեծարէ ». այս ըստ պատմչին, եթէ արժան իցէ հաւատալ: - Աղնեւունիք, այսինքն Աղաւնունիք, ընդ այլոց հաւակիր պաշտօնէից դասեալ, բայց ոչ ՚ի գահս: - Կզնունիք, թուին ըստ վերնոցն որսորդք կըզոց, եթէ ՚ի պէտս մորթոյն եւ եթէ յայլ ինչ: - Քաւպետունիք կամ Քայպետունիք, յիշեալք ՚ի Գահնամակին, այլ անծանօթք գործով: - Ձիւնականք, զորոց կարծեօք իմն ասէ Խորենացի ` պահակս ամարանոցաց եւ ձիւնակիրս լինել եւ յառաջադիմութեամբ ազատացեալս, « որպէս ընտանիք թագաւորաց »: - Գրչունիք եւ Նամակունիք, ՚ի Ներսիսեան գահնամակի յիշատակին ուրոյն ուրոյն: - Վարձառունիք կամ Վարձաւունիք, ՚ի ԻԲ գահ դասեալք ՚ի Վռամականին, յիշին ՚ի զօրաբաժնին ` 200 արս ընծայելով. ոչ է յայտ ` ՚ի պաշտամանէ՞ վարձառութեան այդպէս կոչեցեալք եթէ յանուանէ նահապետի իւրեանց: - Հիւսնականք կամ Հիւսնակականք, ոչ գիտեմ հիւսունք ատաղձագործք իցեն ` եթէ հիւսողք թելոց: - Ոսկեմանիք, եւ սոքա ՚ի ճարտարութենէ ոսկեղէն հիւսուածոց թուին ազնուացեալք. գուցէ նման նոցին եւ Մազնունիք եւ Ապէկունիք, ըստ նիւթոյ ձեռագործի իւրեանց: Հաւանօրէն այլք բազումք անյիշատակք ՚ի գրչաց, եւ կամ յինէն վրիպեալք. բայց զազնուականաց եւ գահակալաց իմա ' եւ ոչ զոր եւ է արուեստաւորաց:

Յոլովք ՚ի յիշեցելոցս ` արքունի եւ արքունեաց պաշտօնեայք են, եւ ոմանք քաղաքականք, հասարակաց հոգացողք ժողովրդեան, զորս զամենեսին ոչ է դիւրին որոշել. բայց յայտագոյն ընդ երկրորդսն դասելիք են Դատաւորք եւ Դատավճիռք. թերեւս առաջինքն իշխանաբար գործադրիչք իրաւանց, որպէս պաշտօնեայք արդարութեան առ ոմանս յարեւմտեայ պետութեանց, Justiciarii կոչեցեալք. իսկ երկրորդք ` իրաւագէտք եւ քննիչք, իբրու Jury: - Շահապք, մեծամեծ իշխանք եւ տեսուչք կողմանց եւ գաւառաց. յորոց երկուք յատուկ տեղեօք յիշին, Շահապն Շահապիվանի, զոր ընդ աւագագոյն նախարարաց իւրոց տարաւ Տրդատ ՚ի Հռովմ, եւ Շահապն Ծոփաց, որ երեւի երկրորդ իշխան լինել մեծի այնմ աշխարհի Դ Հայոց, յորում երկու ճանաչէին Ծոփք, Մեծն եւ Փոքրն որ եւ Շահապունեացն. եւ ՚ի Գահնամակս որիշ յիշին: - Բերդատէրք, Գործակալք, Պետք, Բռնաւորք, Դասապետք Շինականաց, սոքա եւ որք նման սոցին ` իբրեւ աւագորեար հանգոյն վերոյիշելոց ցուցանին, այլ ոչ յիշին ՚ի գահս. գործ նոցա գուշակի ՚ի կոչմանէն, այլ ոչ ճշգրիտ մանաւանդ յետնոցն. յորս նշանաւոր է վերջինն, եւ թուի նշանակել զԳեղջաւագս, զայժմեան Ռետ կոչեցեալս ( րեիզ ըստ Թուրքաց ) կամ Մելիքս:

Ազատանի եւ Տոհմք Հայոց: - Վեհագոյնք յազնուական  կարգի քան զվերոյիշեալքս, յետ Գահերէց իշխանացն ` էին Ոստանիկքն կամ Ոստանեաց  Տունն, այսինքն արքայազանց  սերունդք, ներքին պաշտօնեայք  պալատանն եւ խորհրդականք. որոց հաւասար եւ առաւելեալ աշխարհօրէն տեսութեամբ `  Պետք ցեղից, տոհմից եւ ազգաց Հայոց եւ նախիշխանք  Աշխարհաց եւ մեծամեծ նահանգաց եւ գաւառաց, որք ՚ի  Հայակազանց կամ յետոյ տիրացեալ եւ ժառանգեալ  էին զայլեւայլ բաժինս Հայաստան երկրին, որպիսիք 18 Աշխարհքն Հայոց Մեծաց, եւ այլք ՚ի Փոքր Հայս կամ յեզերականս, զորս իբրեւ հայրենի սեփականութիւն աւանդէին յորդւոց յորդիս, ըստ անդրանկութեան եւ կրսերութեան նոցին մասնաւորեայ. որոց բնաւից ` մեծացն եւ փոքունց տերանց ` հասարակ կոչումն պատուոյ քան զայլ մարդիկն էր ` Ազատ եւ Իշխան, բայց այլեւայլ դասք էին նոցին մի քան զմի բարձըր կամ ստորին: - Գերագոյնք  բնաւից էին Նախարարք կամ Նախագլուխք եւ Նահապետք. այսու յաւէտ զգլուխ եւ զհաւ ազգին եւ տոհմին նշանակելով, իսկ առաջնովն զներկայ իշխող երկրի այնր ազգի կամ տոհմի. քանզի բնիկ ժողովուրդ այնր երկրի ` սերեալն յառաջնոյ նահատեպէն ` Ազգ նորա կոչիւր, եւ երկիրն Աշխարհ. սա բաժանէր ՚ի Գաւառս ` ըստ վարչութեան Տոհմից ` որ տրոհումն են Ազգի: Աշխարհն կոչէր եւս Տուն, յորմէ եւ նախարարն Տանուտէր, եւ լոկ եւս Տէր, որպէս երբեմն եւ սոսկապէս Իշան ` հաւասար այլոց ստորայնոց, այլ որոշական Ն դիմաւն, որպէս, Իշխանն Սիւնեաց, Իշխանն Արծրունեաց, եւ այլն, եւ կամ Մեծ Իշխան այս կամ այն աշխարհի եւ ազգի: Գտանի ուրեք առ նախնիս մեր եւ պարսիկ բառիւ Սատրապ կոչումն նախարարի, որպէս եւ Շահապն ( նախ յիշեցեալ ) որ ՚ի յոյն Ագաթանգեղն Ազգապետ թարգմանի: - Թէպէտ ըստ ազատութեան հաւասարք էին ամենայն նախարարք, այլ ըստ պատուի եւ ըստ զօրութեան ` ոմանք Աւագ նախարարք կամ Գլխաւորք նախարարաց ճանաչէին, ( ըստ յունականին ` եւ ըստ լատինի Duces Satraporum), եւ ոմանք Կրսերագոյն, որպէս անուանէ Եղիշէ ( Ը ): Ոչ գիտեմ այսպիսի ' ինչ իմանալի իցէ եւ Կարճազատն ` զոր ընթեռնումք ՚ի Բուզանդ ( Գ. ԻԹ ):

Ակնարկեցաք ՚ի սկզբան բանիս ` զի նախարարք հարկատուք, զօրատուք եւ արգադիրք էին թագաւորին Հայոց, յայլում ամենայնի ազատք, եւ թագաւորին իշխանութիւն չափաւորեալ յոյժ ՚ի վերայ նոցին. բայց յապստամբելն ՚ի սմանէ եւ վնաս ինչ մեծ գործել պետութեան ` ՚ի Ծառայից կարգ անկանէին, որպէս անուանէ զնոսա Բուզանդ, եւ գլխաւորութիւն ազգին եւ աշխարհին այլում ումեք տուեալ լինէր, մանաւանդ եթէ ոչ ազգաւ այլ արքունուստ ստացեալ էր նորա կամ նախնոյ նորա ` զգահ իւր. քանզի էր թագաւորի իշխանութիւն կարգելոյ նոր նահապետս եւ տեարս մարզից, եւ հաստատել զպայազատս ՚ի բարձ եւ յիշխանութիւն հայրենի: - Այնքան մեծ էր պատիւ Նախարարաց ` զի եւ ընդ արքայազանց ազգ խառնէին, տալով եւ առնլով զդստերս իւրեանց. զայս նշանակեն  յետոյ եւ օրինագիրք  մեր: Մխիթար եւ Սմբատ, սա ըստ իւրում ժամանակին եւ սովորական բարբառոյ ` գրելով. « Զդստերք  ( թագաւորի ) իրաւունք է որ ՚ի նահապետութեան տուն կարգեն, որ է թագաւոր, կամ բրինձ, կամ մարգիզ, կամ այնպիսիք »: Եւ որպէս վերագոյնդ վասն բդեշխաց ասացաք, մարթ է զմէն մի ՚ի նախարարաց  յիւրում բաժնի նկատել որպէս փոքր արքայ կամ արքայիկ, ըստ չափու ընդարձակութեան երկրին եւ զօրութեան իւրոյ ` ունելով դարպաս եւ ատեան, պաշտօնեայս, գունդս զօրաց, դրան եպիսկոպոս, եւ այլն ՚ի չըքի եւ ՚ի զարդու զգեստուց եւ թագի սակաւուք զանազանեալ յայրարատեան  մեծէ եւ միագլխապետ թագաւորէն. զօրոց աւելորդ համարիմ մանր խուզելով ճառել, մանաւանդ զի եւ պատմիչք մեր ՚ի հարեւանցի եւ ոչ ոճով ինչ նշանակեն , նուազ քան զօտարազգի գրիչս, յորոց ` Պռոկոպիոս ՚ի Զ դարու, ասէ վասն հնգեցուն նախարարաց  արեւմտեան  Հայոց, առ Յուստիանոսիւ, ունել զգեստ պատուոյ քղամիդ ծիրանի, ոչ յասուէ գառանց ` այլ ՚ի ծովային պինայից  բուսեղէն  նիւթոյ, ոսկեղինօք  երիզօք եւ ականակապ ոսկեայ ճարմանդիւ, զորմէ կախէր շղթայ ոսկեղէն երիւք յակընթօքպատմուճան բեհեզեայ ` բեւեռաձեւ կամ փետրաձեւ  ճամկօք, եւ կոշիկ կարմիր մինչեւ ՚ի ծունկս: Շատ լիցի ակնարկել միանգամ եւ յոր ոչն ախորժեմք ընդ երեսս հայել, ՚ի Վասակ, ըստ նկարագրութեան քաղցրաբանն Եղիշեայ, ՚ի վերջնումն նուագի փառազդեցութեանն. հրաւիրեալ յընթրիս յարքայէն Պարսից, « Ըստ առաջին կարգի օրինացն արքունի, արկանէր զպատուական հանդերձն ` զոր ունէր ՚ի թագաւորէն. կապէր եւ զՊատուավուրն եւ զԽոյրն ոսկեղէն դնէր ՚ի վերայ, եւ զկռակակուռ ձոյլ ոսկի Կամարն ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբ պատուականօք ` ընդ մէջ իւր ածէր, եւ զԳինդսն ` յականջսն, եւ զԳումարտակն ` ՚ի պարանոցին, զՍամոյրսն զթիկամբքն. եւ զամենայն օրէնս պաիուոյն զանձամբ արկեալ … երեւելի քան զամենեսեան երեւէր բազմութեանն ». եւ որպէս յաւելու Փարպեցին, « Բաց ՚ի պատուոյ թագաւորացն ` որ նուազէր նմա, այլ ոչ ինչ ՚ի պատուոյ արքունի պիտոյ էր ` որ ոչ ունէր »: Արդարեւ մարզպան Հայոց համարեալ էր նա ՚ի ժամուն, այլ ոչ պակաս եւ իբր Սիւնեաց տէր ` կրէր նշանս պատուոյ, որպէս եւ այլք ՚ի նախարարաց. ըստ այնոցիկ եւ տիկնայք նոցին յորոց 500 իւ չափ ճանաչէր Եղիշէ յականէ յանուանէ, այլ զբազմութիւն նոցին « ընդ ամենայն աշխարհն Հայոց ` համօրէն համարել, ես ոչ կարեմ », ասէր, եւ « որ գրգեալք եւ գգուեալք էին յիւրաքանչիւր պաստեռունս եւ ՚ի գահաւորակս … ՚ի մանկութենէ իւրեանց սնեալ ուղղովք զուարակաց եւ ամճովք երէսց ». յորմէ սուղ բանէ դիւրին է իմաստասիրել զբազմապատիկ օրէնս ակնախտիղ շքոյ եւ փառաց նոցին. եւ միանգամայն գումարեալ զհարիւրաւորս եւ զհազարաւորս իշխանական եւ ազատ որերոյ ՚ի հրապարակի կամ ՚ի տաճարի, կամ ՚ի բացօթեայ ծաղկամարգ դաշտի նաւասարդացն ամանորոյ, ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի զգեցեալ եւ զինեալ, մարթ իցէ առնուլ զչափ եւ զպատկեր Դրան թագաւորին Հայոց … Զոր թողեալ ՚ի հաճոյս կամեցողաց, գուն դիցուք յիշատակել զծանօթագոյնս ՚ի նոցունց տոհմից եւ ազատութեանց:

Նշանակեցաք վերագոյն զչորեսին բարձերէց տոհմսն ` յաւուրս վերջնոց թագաւորաց մերոց Արշակունեաց, որոց մեծութիւն ըստ պատուոյ եւ ըստ բազմութեան ` ճանաչի եւ ՚ի թուոյ գահից նոցին, զի ոչ մի ` այլ երկու եւ երեք նշանակին ՚ի Գահնամակի. որպէս Արծրունեացն, որոց տէր մեծափառ զ՚Գ Գահն ունէր ՚ի բանս, այլ էր նորա եւ Երկրորդ ՚ի ԻԹ գահու կարգեալ, այլ եւ Երրորդ յ՚Լ գահու. Մամիկոնէիցն Տեառն որ զԴ ունէր գերագոյն գահ, էր եւ Երկրորդն իշխան յ՚ԼԱ գահու. նոյնպէս եւ գերագունին Սիւնեաց ` Երկրորդն ունէր  զ ' ԻԸ գահ, հաւանօրէն եւ Երրորդ ` անծանօթացեալ առ թերութեան պատճենին: Չորեքին այսոքիկ տոհմք բարձերէցք յԱրշակունի Դրան, յետ բազմապատիկ  եւս յեղափոխութեանց աւագութեան իւրեան, ամբարձան ՚ի միջին դարս յարքայական իսկ գահոյս, նախ Բագրատունիք, ապա Արծրունիք եւ Սիւնք, իսկ Մամիկոնեանք ` թէպէտ եւ ոչ թագիւ պսակեալք, այլ թերեւս ոչ ինչ ընդհատ ՚ի նոցանէ եւ առ նոքոք ` արքայակերպ  ճոխացեալք եւ տիրապետեալք ՚ի կողմանս Տարոնայ եւ Սասնոյ, իսկ յառաջն ՚ի Դ-Զ դարս ` առաջնորդութեամբ բանակաց գերազանցեալ զամենեքումք, նաեւ կոմութեան, ստրատելատութեան, պատրկութեան, եւ մարզպանութեան իսկ պատուով եւ իշխանութեամբ ( Վահանայ ):

Զհետ սոցա կարգեսցուք զազնուագոյնս քան զնոսին ` ազգաւ, այլ ոչ երեւլիս կամ ծանօթս ՚ի գործառնութեան, այսինքն են, Հայկազունք, Պարեթեւեանք եւ Պահլաւունիք, ըստ Ներսիսեան Գահնամակի, յառաջնոյն սեռէ տեսաք բանիւց տոհմից եւ իշխանաց  վերագոյն ` զԻշխանն Հայոց եւ զՄալխազ, որոյ յատուկ տոհմ էր Խորխոռունին, վասն որոյ ոչ յիշի այս անուն ՚ի Գահնամակի, այլ այլք ՚ի Հայկազանց, որպէս Վահեւունեաց Տէրն յ ' Ը գահու. Ապահունին յերկուս գահս, ' Ի ԺԱ եւ յԺԳ ՚ի Ներսիսեան յիշին ՚ի նոյն հայկաբուն  զարմից Կադմեայն կամ Կադմէացին, Բզնունին կամ Բազնունի, Մանաւազեանն, Վահեւունին եւ Վարաժնունին. իսկ Որդունին գրեաթէ բնաջինջ եղեալ էր յաւուրց անտի Բ Խոսրովու:

Ընդ աւագագոյնս նախարարեաց  գամ մի ցուցաք եւ ըզՏէրն Ծոփայ աշխարհի, որոյ մասին միոյ էր եւ այլ իշխան գահակալ, եւ յիշին երբեմն ՚ի միասին Իշխանն Մեծի Ծոփայ ( Մար Զարեհ ) եւ Իշխանն Ծոփաց Շահէի կամ Շահունի ( Ներսեհ-Վարազ ) բազում անգամ տէրն Ծոփաց կոչի յանուն գլխաւոր գաւառին ` Իշխանն  Անգեղ տան, եւ երբեմն ուրոյն յիշին Ծոփք եւ Անգեղտուն: Ի թիւս այլատոհմիկ իշխանաց ուրեք ` յԱգաթանգեղեայ առաջին դասի Անգեղտանն, այլուր Է. առ Վարդանմբք եւ յետոյ ` ոչ եւս յիշի. քանզի Յունաց մասին վիճակեալ էր աշխարհն այն, եւ ոչ եմուտ ՚ի հանդէս նահատակութեանց  արեւելեան  Հայոց:

Կամսարականք. - Յետ ցայս վայր յիշեցելոց գահերէց նախարարաց  եւ տոհմից, ՚ի Զ-Ը դարու պայծառացաւ գործովք եւ իշխանութեամբ տոհմս այս եւ գերազանցեաց  իսկ զառաջնովքն, ՚ի սպասու կալով կայսերաց Բնւզանդիոնի, մանաւանդ ՚ի դաշտս պատերազմաց  յարեւելս եւ յարեւմուտս, մինչեւ երեսփոխան կայսերաց կամ փոխարքայ կարգիլ ոմանց ՚ի տոհմէն ` յայն ժամու մայրաքաղաքն Իտալիոյ ` ՚ի Հռաւենա, եւ Հայաստան, Armenia անուամբ կնքել առ յապայն ` զծովակողմն քաղաքին, որ Classe կոչիւր, սակս դադարելոյ ՚ի նմին դասուց զօրականաց, որոց մեծ մասն մի Հայոց գունդն էր: Զծագումն եւ զյառաջադիմու թիւն Կամսարականաց  ճառեալ է մեր այլուր ( ՚ի Շիրակ ) եւ աստ յԱրշարունիս ` սակաւուք, անդ քննեսցին ՚ի կամեցողաց. ՚ի Վռամականին ԺԲ գահ կարգեալ է սոցա:

Մոկաց Տէր կամ Մեծ իշխանն Մոկաց, ընդ նմին եւ Ռշտունեաց Տէր. ըստ պատուոյ գերագոյնք  էին քան զԿամսարականսդ, մին զ ' Զ գահն ունելով, միւսն  զ ' Է եւ ընդ գլխաւորս նախարարաց  դասին միշտ յԱգաթանգեղեայ եւ յԵղիշեայ: Առ երկրորդ հարստութեամբ Հայոց ` յայտնագոյն երեւի մեծութիւն Մոկաց, իբրեւ տիրագլուխ իշխանաց երկրի իւրեանց, որ զի եւ ՚ի սահմանածայրս է պետութեան Հայոց ` պատկառելի էր եւ Արշակունեաց. նաեւ յառաջ քան զսոսա `  նշմարի հին սեպհականութիւն տոհմին, ՚ի հնագոյն պատմչաց Հելլենաց յիշեալ որպէս ազգ մի առանձինն, որոյ ծագումն անյայտ. այլ Վաղարշակայ, ըստ Խորենացւոյ ( Բ Ը ) զՄոկացին ՚ի նոյն գաւառէ ( Տաւրոսի ) գտեալ այր, որ ունէր ընդ իւրեաւ սրիկայս բազում, նախարարութիւն հաստատէ »: Արդարեւ ըստ դժուարակոխ առապար բնութեան երկրին ` եւ բարս խրթինս եւ խոշորս ունել Մոկաց ` ցուցանեն պատմիչք մեր, այլ գովանիք ՚ի քաջութեան, որպէս Ատոմն, այլ եւ մտաւոր բարգաւաճանօք, որպէս տայ գուշակել ներբող Նարեկացւոյն զԱպարանից խաչէ, յորում դրուատի եպիսկոպոս նոցին եւ վանորայքն, յիշատակին սոքա եւ ՚ի յետին դարս, ընծայելով վարդապետս ոմանս բանաստեղծս:

Ընդ յառաջադէմս յիշխանազանց հանդիսացան երբեմն եւ Ռշտունիք ` ՚ի Ռաշատայ ումեքէ սերեալք, որ ՚ի Սիսականաց անտի, ըստ Խորենացւոյ ( Բ. Ը ), եւ ՚ի Վաղարշակայ ամբարձան ՚ի գահ, ընդ պատուաւորս դասին եւ յԱգաթանգեղեայ. եւ թէպէտ ՚ի յետին դարս միոյ լոկոյ գաւառի տէր ճանաչի Տէրն Ռշտունեաց, այլ ՚ի հնումն ` ընդարձակ երկրի եւ ժողովրդեան. մեծն Տրդատ ՚ի նա յանձն արար զառաջնորդութիւն հարաւային բանակի Հայոց, եւ յաւուրս Վարդանանց ընդ առաքինի զօրավարաց նահատակեցաւ. իսկ յ ' Է դարու գերազանցք գտան քան զամենայն իշխանս ` քաջն Թէոդորոս եւ որդի նորա Վարդ Պատրիկ, պատուով եւ զօրութեամբ:

Անձեւացիք. - Մերձաւորք վերնոյն սահմանաւ եւ պատուով, ՚ի Ժ գահու Վռամականին, ըստ բնութեան անձաւաշատ երկրի իւրեանց այսպէս կոչեցեալ, որպէս առ Հէլլէնս եւ Լատինս Troglotides. Վերապատուեալք եւ սոքա ՚ի Վաղարշակայ, եւ ՚ի յաջորդաց նորին, մինչեւ միոյ ՚ի պայազատացն ( Երախնաւու ) առնուլ ՚ի կնութիւն զյունազգի կին Արտաւազդայ արքայի, եւ այլում ( Գնելոյ ) սպարապետ կարգիլ արեւելեան գնդին Հայոց ( առ Պապու ), առ Վարդանամբք ` առաքինանայր Շմաւոն իշխան նոցին, կամաւորութեամբ յետոյ կապեալ երթեալ ՚ի Պարսս. որում Զուգաշնորհ Սեպուհն  Յովհան ` նիզակակից լինէր Վահանայ Մամիկոնենի զնահապետ իւրոյ տոհմին զՍեւուկ եւ զՄոկացն ` զթուլացեալս ՚ի հաւատոց ` զինու զօրութեամբ վանելով: Հանգունակ հզօրագոյն տոհմից էր եւ Անձրեւացւոյն երկրորդ գահ, ԺԸ ՚ի Վռամկանին: Մեծարոյ էին եւ եպիսկոպոսունք  երկրին, յանուն Պատկերի, Ս. Աստուածածնի  կոչեցեալք, զի ՚ի նահանգի իւրեանց էր Հոգեաց վանքն հռչակեալ ՚ի պատմութեան մերում:

Վանանդացիք: - Թէպէտ յօտար եւ յաղխատրոյզ մարզէ հիւսիսայնոց եկամուտ, եւ ընդ երկար նովին բարուք նշաւակեալ, այլ արդեամբ եւ զօրութեամբ ոչ յետնեալ, վասն այնորիկ եւ յառաջացեալք ` ՚ի գահս, ԺԴ այլ եւ ԿԳ ՚ի մեծի ճակատամարտին Աւարայրի ` միոյ յերից թեւոց հայախումբ բանակին ` զօրագլուխ կայր Թաթուլ Վանանդացի. եւ միահամուռ զինակիր եւ խաչակիր գնդաց գերագոյն վարիչ եւ վառիչ ընծայիւր Վանանդացի երէցի Ղեւոնդ:

Ամատունի: - Եւ սա յեկաց ՚ի հրէական զարմից, ըստ Խորենացւոյ, բարձրացեալ ՚ի ԺԵ գահ, նշանաւորս ՚ի պատմութեան մերում ընծայելով արս, զսնուցողն եւ զպահապան Խոսրովիդխտոյն զՈտա կամ Օտայ, եւ զՎահան ` որ ՚ի բարձան թագաւորութեանն Արշակունեաց ` հազարապետ  Հայոց կարգեցաւ, եւ ՚ի մեծի Վարդանեան պատերազմին ` զօրավարէր, որպէս եւ տոհմակից նորա Առանձար սեպուհ ` վանիչ յառաջամուտ  գնդին Պարսից  եւ կամաւորապէս գերեալ յետոյ ընդ ազգակցացն ` Վահանայ եւ Առնակայ:

Կասպէից Տէր: - Արժանապէս  ըստ դրից աշխարհին իւրոյ ` որ ՚ի սահմանս անհաղորդական այնր ծովու բարձրացեալ  յ ' Թ գահ, եւ երբեմն  ընդվզեալ ՚ի ներքուստ ձեռին Արշակունեաց, բազմաթիւ ունելով զորս, եւ մասնաւորելով  3000 ՚ի բանակ արքունի: Երկրի իշխանութեան նորին էր Փայտակարան, մի ՚ի ԺԵ աշխարհացն Հայոց:

Տայեցին: - Այսինքն տէրն կամ իշխան Տայոց աշխարհի, որ ոչ ՚ի Հայկայ, այլ յայլմէ նահապետէ ծագումն ունի, եւ իբրեւ յատուկ ազգ յիշի ՚ի Յունաց, որ  եւ յետ բազում ժամանակաց ` յերկուսն բաժանել Հայաստանեայց `  յարեցաւ ՚ի Բիւզանդացիս. զ ' ԺԹ գահն ունէր ՚ի Վռամականին: Յերկրի անդ Տայոց հաստատել էր Վաղարշակայ իւր ամարանոցս. անդ ` յՈրջընհաղ գիւղ նահատակեցաւ եղբայր մեծին Վարդանայ ` առաքինին Հմայեակ, որոյ փափագելի է գիւտ եւ պատմութեանն եւ տեղւոյն նահատակութեան:

Գողթնացին. - Որ ՚ի յետին ժամանակս գաւառ մի Սիւնեաց համարեցաւ Գողթն, վիճակ մեծ էր ՚ի հնումն, առանձինն բարս եւ բարբառ ունելով, թէպէտեւ ՚ի հայկազեանն Սիսակայ սերեալ ըստ Խորենացւոյ. զԺԶ գահն ունէր յարքունիս. նշանաւոր եւ եկեղեցական հանդիսիւք երկրին յաւուրց քարոզութեան Առաքելոց եւ առ Ս. Մեսրովպաւ. եւ անմոռաց յիշատակաւ Վահանայ Գողթնացւոյ. ՚ի զօրաբանակին 500 այր էր բաժին Գողթնեաց:

Գարդմանացին կամ Գարդմանայ տէրն, որ յՈւտէացւոց աշխարհին, ընդ մեծաբոյ նախարարս դասի, ԻԳ ՚ի Վռամական գահս. նահապետս տոհմին էր Առան, որ եւ Աղուանից համարի. մինչեւ յայն անուն կոչել երբեմն երկրի սահմանակցութեան Հայոց եւ Աղուանից:

Դիմաքսեանն. - Թէպէտ եւ ոչ ընդ բարձրագահողի ԼԴ է ՚ի կարգին, այլ բազմացեղ եւ հզօր երեւի եղեալ, քանզի ունի եւ երկրորդական գահ առընթեր, ԼԵ, որ որիշ մականուամբ Բուխա կոչի կամ Բոխայեցի, եւ միով աթոռով անջատեալ ` միւս եւս գահ ` ԼԷ, որ Ա ' յլ Դիմաքսեան գրի. դարձեալ միւս եւս, ԿԷ, Շիրակա-Դիմաքսեան, գուցէ ՚ի Շիրակ բնակելով այսր տոհմի: Իսկ հասարակաց անուն սոցին առաւ ՚ի սուսերահար կտրելոյ մասին գլխոյ Կամսարայ ` նահապետի համանուն տոհմին, որ ՚ի պարսիկ լեզու նշանակէ Կիսագլուխ կամ Կիսադէմ, յորմէ եւ Դիմակէս ասելի էր քան Դիմաքսեան. եւ այս ընդ երկբայութեամբ արկանէ զաւանդութիւնն:

Բասենացին. - Ցուցաք զորպիսութիւն ազգին եւ երկրին ՚ի սկիզբն տեղագրութեան աշխարհիս Այրարատայ, որոյ եւ առաջին գաւառ կամ գաւառք են Բասեանք. որոց եւ ուրոյն իշխեցող ոմն Բասենոյ Դատաւոր կոչմամբ եւ նախագահութիւն եպիսկոպոսին ` պահանջէր բարձրագոյն գահ եւ ՚ի կարգի նախարարացն յարքունի տաճարին. այլ Ի գրեալ է, եւ զօրաբաժինն 600 այր, որ ընդ միջակս ՚ի բազմամարդութեան տոհմից ցուցանի. գուն ուրեք յիշի ՚ի պատմութեան Բասենացի ոք, բայց յետ բառնալոյ Արշակունեաց թագաւորութեան ՚ի սպասու կայսերաց Յունաց հանդիսացան եւ սոքա:

Սահառունի. - Սակաւ ուրեք յիշի եւ այս տոհմ, կարգեալ ՚ի ԻԵ գահու, 300 ապս մասնաւորելով ազգային բանակին, որ նուազութեան է նշանակ. այլ ՚ի կէս Է դարու ընծայեաց զզօրավարն Դաւիթ, որ իշխանապետ եկաց Հայոց, Կիւրապաղատ պատուով ՚ի դրանէ կայսեր մեծարեալ:

Որ յետ այսոցիկ ՚ի կարգ անկանին տոհմք ` ոչ մեծութեամբ եւ ոչ գործովք ծանուցեալք են ՚ի պատմութեան. Ռոփսեանք, յ՚ԼԲ գահու, սերեալք ըստ Խորենացւոյ ՚ի Ռոփեայ լատինուհւոյ ` հարսնացելոյ Տիգրանայ Բ ( կամ Գ ), որ նոյն թուի ընդ Ռափսոնեանն, յորմէ Բաբիկ եւ Յուխնան սեպուհք գերի գնացին ՚ի Պարս, նոյն եւ Առոփսունին որ ՚ի Ներսիսեան Գահնամակի:

Պաղունի, գահ ԼԸ. երկու տոհմք յիշին յայս անուն, որպէս եւ երկու գաւառք, մին ՚ի կողմանս Տարօնոյ, միւս ՚ի Վասպուրական. միոյն իշխան Արտակ ընդ գլխաւորս դասի առ Վարդանամբք, որ եւ նահատակեցաւն 157 արամբք տոհմակցօք. միւսոյն ` Վարազշապուհ ` համախոհ ուրացողին Վասակայ:

Առաւեղեան, ԼԹ գահ, որոյ ոչ է յայտ տեղի բնակութեան, այլ թուի յԱյրարատ. յիշխանաց տոհմին յիշին Վահան ` ՚ի վերջ կոյս թագաւորութեան Արշակունեաց, յետ այնր Փապակ, Վարազդեն եւ Դաղ: Զօրաբաժինն 500 այր ` ցուցանէ զչափաւոր մեծութիւն տոհմին:

Առաւենեան, ԾԲ գահ, ՚ի Հայկազանց սերեալ, եւ ՚ի Վաղարշակայ վերապատուեալ, որոյ զօրաբաժին էր 300 այր. իշխան տոհմին յաւուրս Խոսրովու Գ ի էր Ռըստոմ, որ զի ՚ի Յունաց կողմն միտեցաւ ` զրկեցաւ ՚ի ժառանգութենէն:

Զարեհաւանեան, ԽԵ գահ, ՚ի թագաշուք զարմէ Վահագնի Հայկազնոյ սերեալ. բայց ըստ անուանն թուի յաւանէ ուստեք, որ յայլեւայլ գաւառս նշանակի:

Ակէացին, ԽԴ գահ, յանուն գաւառի միոյ Վասպուրականի. պատուեալ եւ սա ՚ի Վաղարշակայ. իբրեւ ուրոյն գունդ յիշատակի ՚ի Վարդանեան բանակի:

Ընծայեցին կամ Ընծայինն, գուցէ յԸնձակայ Հայկազնոյ. առ Վարդանաւ օգնական զօրավարի երկրորդ թեւոյն էր Ասրէն ` յայսմ տոհմէ, եւ նահատակեցաւ արամբք, Արդար մականուամբ պատուեալ ՚ի պատմչէն, եւ Ցանկալի ` յերգչէն ( Շնորհալւոյ ):

Մանդակունին, ԽԷ գահ, յանուն Միանդակայ, որ անդառնալի մակակոչի, գուցէ արի եւ դիմակալ գոլով ՚ի մարտի եւ յորսի, զի ՚ի վերայ որսոց կարգեցաւ ՚ի Վաղարշակայ ՚ի լեռնավայրս. յայսմ տոհմէ էր Արտաւազդ դաստիարակ Տրդատայ, յորմէ կարգեցաւ Սպարապետ Հայոց, եւ քաջապէս մեռաւ ՚ի պատերազմին ընդդէմ Հոնաց. որ Վարդանաւ ` զորավարէր Փարսման, որ եւ ընդ Սահակայ տոհմակից իւրոյ գնաց ընդ կապեալսն ՚ի Պարս: Զանուն տոհմին փառաւորեաց կաթողիկոսն Յովհան աշակերտ եւ յաջորդ Ս. Սահակայ:

Սղկունի կամ Սլկունի, ԽԸ գահ. յանուն Սլաքայ, ըստ Խորենացւոյ, որ դժնեայ կոչէ զնա. յիշեցաք ՚ի վեր անդր զպաշտօն սորա ( որսապետութեան քօշից ). առ Տրդատաւ Սլուկ նախարար անհաւատարիմ գտեալ, սպան զերախտաւոր ծերունին Ոտայ, սպանաւ եւ ինքն ՚ի Մամկունէ, որ եւ ժառանգեաց զերկիր նորին եւ յիւր անուն փոխեաց ՚ի Մամիկոնեան, այլ զմասն ինչ ունէին տակաւին ազգակիցք նորին, յորոց յիշի Այրուկ յաւուրս Վարդանայ:

Տրունիք, ԾԳ գահ, յանուն Տուրայ, որոյ 15 ոգիք ամբարձան յաւագութիւն յԱրտաշիսէ Բ, առ որ քսու լինէր, ծանուցանելով զգործս եւ զպատրաստութիւն Երուանդայ բռնաւոր արքայի:

Քաջբերունին, ԾԷ գահ, որոյ գաւառ էր Արճէշ ՚ի Վասպուրական. ՚ի Վարդանեան մարտի զօրավար տոհմին էր Ներսեհ, նիզակակից Խորենի եւ Ընծայեցւոյն, ընդ որս եւ նահատակեցաւ եօթն ազգակցօք, Հրաշակերտ մակակոչեալ յԵղիշեայ, եւ ոչ գիտեմ ո՞րպէս վրիպեալ ՚ի Շնորհալւոյն եւ անյիշատակ մնացեալ ՚ի ծանօթ ռազմաշարժ շարականին:

Մեհնունին, ԾԸ գահ, թերեւս ՚ի պաշտամանէ Մեհենեաց, կամ ՚ի Մահեւանայ ումեմնէ սերեալ, յոր անուն յիշի տոհմն մի Սիւնեաց ` ՚ի յետին դարս. գրին եւ Մահունիք. գունդ մի արի արանց տոհմիս զերծոյց զՏրդատ ՚ի յանկարծահաս հրոսակէ հիւսիսայնոց. թուի հզօր եւ երեւելի լինել յայնժամ տոհմին, քանզի ընդ գահակալս կարգեաց զեպիսկոպոսունս նոցին ` Լուսաւորիչ մեր:

Յետ այսոցիկ ամենեցուն յիշեցելոյս ըստ գիտութեան մերում, ժամ է արդ յանդիման առնել զմնացուած պատճենի Վռամական Գահնամակին, յորում դասակարգին շատք ՚ի վերոյգրելոցս, եւ արտաքոյ նոցին այլ եւս 13, ( որք են գահք կամ տոհմք ԼԳ. Խ. ԽԱ. ԽԲ. ԽԹ. Ծ. ԾԴ. ԾԶ. ԿԲ. ԿԴ. ԿԵ. ԿԸ. Հ. ) ՚ի կարգի հին պատճենին պակասէ ԻԴ գահ, յայտ է թէ մոռացութեամբ գրչին, եթէ ոչ արքունի հրամանաւ ղրկեալ իցէ գահակալն առ ժամանակ մի ՚ի պատուոյն:

ՊԱՏՃԷՆ ՎՌԱՄԱԿԱՆ ԳԱՀՆԱՄԱԿԻՆ

…( Սա ) հակայ խնդիր արարեալ ի դրան արքունի յԱրտատաշէսի թագաւորի. զոր ի Տիսպոնն խաւսեցեալ. եթէ ես զ ( Վ ) ռամականն զնամա ( կ ) զոր Արտաշրի եւ դիւանին տեսի ի քաղոց ամսոյ ի ԺԷ: Եւ Վռամայ արքայից արքայի եւ բարերարի եւ գիր արարի ես Սահակ կաթողիկոս, թէ որպէս ձեր բարերարութիւնդ հրաման տացէ Հայոց ազատաց եւ տանուտէրանց, որպէս յառաջ առ Հայոց ազգին եւս. նոյնպէս եւ ի ձերում դիւանի շահհամա ( ր ) ին առնել. որ յայսմ հետէ Հայոց ազատաց եւ տանուտերանց գահ ի յայտ լինէր: Նոյնպէս Ներսեհ հրամանաւ արքայից արքայի, եւ ես ( Սա ) հակ Հայոց կաթողիկոս կնքեցաք զԳահնեմակին, եւ եդաք մատանի զարքայից արքայի եւ զմերս եւ է այսպէս արդար եւ ճշմարիտ.

Առաջին Իշխանն Հայոց եւ Մախղազն.

Ա  Սիւնեաց տէր

Բ   Ասպետն

Գ  Արծրունիեաց տէր

Դ  Մամիկոնէից տէր

Ե   Շահապն Ծոփաց տէր

Զ   Մոկաց տէր

Է   Ռշտունեաց տէր

Ը   Վահունեաց տէր

Թ Կասպից էր

Ժ  Անձաւացեաց տէր

ԺԱ                Ապահունեաց տէր

ԺԲ                Կամսարականն

ԺԳ                Այզ Ապահունի

ԺԴ               Վանանդացին

ԺԵ                Ամատունի տէր

ԺԶ                Գողթան տէր

ԺԷ                 Գնունեաց տէր

ԺԸ                Այզ Անձաւացի

ԺԹ Տայոց

Ի Բասենոյ Դատաւորն

ԻԱ                Գնթունեաց տէր

ԻԲ                 Վարձաւունին

ԻԳ                Գարդմանաց Տէր

ԻԵ                Սահառունին

ԻԶ                 Գաբեղէնից տէր

ԻԷ                 Աբեղէնից տէր

ԻԸ                 Սիւնեաց երկրորդն

ԻԹ               Արծրունեաց երկրորդն

Լ Արծրունեաց երրորդն

ԼԱ                 Մամիկոնէից երկրորդն

ԼԲ                  Ռոփսեանն

ԼԳ                 Գաշոցեանն

ԼԴ                 Դիմաքսեանն

ԼԵ                 Բուխա Դիմաքսեանն

ԼԶ                  Այզ Աբեղեանն

ԼԷ                  Այզ Դիմաքսեանն

ԼԸ                  Պալունին

ԼԹ                Առաւեղեանն

Խ  Աշահմարեանն

ԽԱ                Համբուժեանն

ԽԲ               Վարասպակեանն

ԽԳ                Ձիւնականն

ԽԴ                Ակէացին

ԽԵ                Զարեհաւանեանն

ԽԶ                Ընծայեցին

ԽԷ                Մանդակունին

ԽԸ                Սղկունին

ԽԹ               Տայգրեանն

Ծ  Երմանթունին

ԾԱ                Սպանդունին

ԾԲ                Առաւենեանն

ԾԳ                Տրունին

ԾԴ                Մամբերացին

ԾԵ                Հաւնունին

ԾԶ                Բժնունին

ԾԷ                 Քաջբերանին

ԾԸ                Մեհնունին

ԾԹ               Նախճերին

Կ   Քաղաքապետն արքունի

ԿԱ                Որսապետն արքունի

ԿԲ                 Արաշաշէսեանն

ԿԳ                Վանանդացին երկրորդն

ԿԴ                Ցուլն (2)

ԿԵ                 Վիժանու

ԿԶ                 Աքածոյ

ԿԷ                 Շիրակա Դիմաքսեան

ԿԸ                 Գազրիկանն

ԿԹ               Մարացգեան տէր

Հ   Վագրասպունին (3)

Իսկ որք ոչ յիշին ՚ի Վռամականս յայսմ  Գահնամակի, առ թերութեան օրինակին, այլ գտանին ՚ի Ներսիսեանն. կամ առ պատմիչս ուրեք ` դատեսցին աստէն այբբենական կարգաւ, որք եւ որպէս տեսանի, շատք յանուն գաւառաց յորջորջեալք  են, կէսք ըստ նահապետտաց տոհմիցն, եւ այլք անստոյգ ծագմամբ:

Աբրահամեանք

Ամասկոնի

Այծենական

Անձտեայք, յանուն Հանճիթ գաւառի, որոյ իշխան

Վաղարշ ` ընդ գլխաւորս յիշի ՚ի Բուզանդայ ( Գ. ԺԲ ) առ Բ Տիրանաւ:

Աշխադարեանք

Աշոցան կամ Աշոցեան, գրեալ եւս Աշտոցեան

Ասճշնեան

Ասպագունիք

Ատրպատունիք կամ Տրպատունիք

Արագածեանք

Արծկէացին

Արուճեանք կամ Արուժեանք

Արջուց Տէր, ՚ի կողմանս Տարօնայ.

Արտակունիք

Արտաշատեանք

Աւածացին

Բագուանք կամ Բագէնք

Բազնունիք, որիչ ՚ի Բզնունեաց.

Բաղասականք

Բարմեայք

Բաքան

Բոդունիք, թերեւս ՚ի Բուդ տեղւոյՄոկաց.

Գամրեանք, Կապպադովկիացիք

Գարգարացիք

Գիսոնք

Գորուղեայք կամ Գրուղվայք

Գրըզճունի

Դարբանտեանք

Դերջայինք ( ՚ի Դերջան գաւառէ ),

Եդեսեանք

Եկեղեցեանք կամ Եկեղականք

Զանդաղան

Զատեցիք

Ընտրունիք

Լեառնականք

Լեկանդեանք ՚ի Հր. Ել. կողմանց Փոքր Հայոց,

Խադունի

Խաղտեանք, ՚ի Պոնտական  մարզից.

Խաչեանք

Խնունիք, կողմն Խնուսոյ.

Խորձենիք, ՚ի Դ Հայոց.

Ծաղկունիք

Ծայթունիք կամ Սաթրունիք, Յսաթրունիք

Ծաւդէացիք կամ Ծօդէք, ազգ յարեւելան  Կովկաս.

Կամխեայք, այսինքն Կամախացիք

Կաղարջք, ՚ի համանուն գաւառէ Գուգարաց.

Կաղբք որիչ ՚ի Կազբից գրի ՚ի Ներսիսեանն.

Կամինական

Կայուշեան

Կարնացիք  ( Կարին գաւառ )

Կինան

Կղունիք, որիչ ՚ի Կղզնունեաց

Կճրունի կամ Կրճունի

Կոգովտեանք

Կողբացիք

Կոտայեցիք

Կորթեանք կամ Կարթեանք

Կռունիք

Համազգունիք, կամ Համազունիք, Համաստունեան

Հաշտեանք, գաւառ Գ Հայոց

Հարուժեանք

Հարքեանք, ՚ի Հարք գաւառէ Տուրուբերանի.

Հեճմատակք  ( Կովկասայինք )

Ձողկերտք

Ձորաբնակք

Ճիղբք ( Կովկասայինք )

Մազազացի կամ Մազնունի, Մազկենիք, Մայունիք

Մախալունիք կամ Մաշխալուինք

Մահեանք

Մարդաղեանք, յանուն գաւառի միոյ Տուրուբերանի.

Մելիտեանք, յանուն Գ Հայոց ՚ի Փոքր Հայս:

Մեհրունիք

Մղրունիք

Մուացեան կամ Մոյացեան Մսացեան

Մրուինք կամ Մրուունիք, Մրուանք

Յիւրանեանք, կամ Յիսանեանք

Յիւրիպեանք, գրեալ եւս Յովսեփեանք

Ուտէացի, յանուն միոյ ՚ի ԺԵ աշխարհաց Հայոց.

Ուրծեայք յանուն գաւառի միոյ Այրարատայ.

Պաղակունիք

Ռաճունիք, թերեւս Փառաճնունիք

Սագրատունի, որիչ ՚ի Բագրատունոյ

Սապրասանեանք

Սեբաստեանք, յանուն Բ Հայոց,

Սիսակեանք, տոհմ Սիւնեաց

Սիսանեանք կամ Սասանեանք, Սիսեանք

Սոդացի, ՚ի գաւառէ Սիւնեաց:

Սուրեանք

Սրուանձտեայք, յորոց յառաջադեմն Գարեգին երկու հազարատօք նահատակեալ ընդ Վարդանաց.

Սրուինք

Վահունիք, որիչ ՚ի Վահեւունեաց.

Վարազտակեան, Վարազարտիկեան, Վարազեան

Վարդեշեանք

Վճեանք

Վրեանք, թերեւս ՚ի Վրաց սերեալք,

Տաթեւեան

Տամբերացի, գրեալ եւ Մամբերացի

Տաշրացին, ՚ի գաւառէ Գուգարաց.

Տլքեանք, թուի յանուն Տլուք տեղւոյ Եփրատական կողմանց.

Տուրուբերանեանք, յանուն ծանօթ աշխարհին.

Տրդատունիք, ըստ օրինակաց ` Տրպատունիք

Տրուինք

Տփխունիք, յանուն նորոյ մայրաքաղաքի  Վրաց.

Ցողկեպան ?

Փերեժունիք կամ Փերեւժունիք

Փոքայունիք կամ Փովկայունիք

Քաղուեանք կամ Քաղեանք

Քառեանք

Քողեանք, որիշ ՚ի Քաղուեանց, գրեալ եւս Գոշեան:

Իցեն իցեն եւ զատ յայսցանէ յամենեցուն յիշեցելոցս ` եւ վրիպեալք կամ մոռացեալք յինէն. յորս մարթ էր յաւելուլ եւ զբազում այլ քաղաքական պաշտօնեայս եւ աւագս. որք աներկբայապէս հանդիսանային ընդ վերոյգրելոցն յաշխարհախումբ կամ ՚ի համազգային տօնս եւ ՚ի տաճար արքունի: - Հաղորդակից սոցուն էին եւ դասք քահանայութեան կամ պաշտօնեայք կրօնից, եւ ՚ի ժամանակի հեթանոսութեան եւ ՚ի քրիստոնէութեան, արքայապատիւ եւ աստուածաշուք գլխով քահանայութեան կամ Հայրապետաւն եւ խոյակիր աթոռակցօք, հարիւրաւոր եպիսկոպոսօք եւ ստորակարգեալ պաշտօնէիւք, որոց միախումբ ժողով ` մարթէր կազմել նոր իմն եւ ուրոյն տեսարանի մեծահանդէս. զոր ականատես պատմիչն ( Լաստիվ. ) կոչէ, « Հայրապետութիւն մեծ եւ նախանձելի ամենայն ազգաց ». եւ այն յետ Արշակունեաց. որում միաձայնեալ այլ ոմն յետ միոյ դարու ( Մատթ. Ուռհ. ) ասէ. « Չէր նուաստ աթոռ հայրապետութեանն քան զթագաւորութեանն Հայոց. նաեւ զարդարանք եկեղեցեացն եւ տան հայրապետութեանն ` բազում եւ անհամար, եւ հրաշալի մեծութեամբ լցեալ, զոր առաջին թագաւորացն տուեալ ( էր ) հաստատութեամբ առաջին հայրապետացն, որ գայր հասանէր մինչեւ ՚ի Տէր Պետրոս … ( այն որ ) ունէր կազմութիւն հայրենեաց տուեալ ՚ի թագաւորացն Հայոց 500 գեօղ անուանիք եւ մեծունիք եւ շահաւէտ ընտիր ընտիր. նոյնպէս եւ եպիսկոպոսք 500, փառաւորք եւ զաւառատեսուչս ՚ի վերայ 500 թեմի. հանապազ 12 եպիսկոպոս եւ չորս վարդապետ ՚ի տան հայրապետին անպակաս լինէր, եւ 60 երէց ՚ի կրօնաւորաց, եւ յաշխարհականաց 500»: Սորա ( Պետրոսի ) հրաւիրեալ երբեմն ՚ի կայսերէ Յունաց ` ՚ի Բիւզանդիոն, երթայր « իւր տանեցի ազատօքն փառաւոր արամբք, 300 վառեալ զինուք. եւ վարդապետս եւ եպիսկոպոսունս եւ երաժիշտս եւ կրօնաւոր քահանայս 120, հեծեալս ՚ի փառաւոր ջորւոջ, հրեշտակ պաշտօնեայս 200»: Միով բանիւ գլխաւորէ առաջին պատմիչն զշուք եկեղեցւոյ իւրոյ, եթէ, « Յառաջն այնպէս զարդարուն էր եւ վայելուչ, բազմածնունդ, գերերջանիկ, որ եւ զմարգարէն ՚ի հնացումն կարգեաց »:

Ո՞ ՚ի բարեմոյն մարգարէիցն էր դա … ոչ գիտեմ. այլ եւ ոչ զարմանամ ընդ զարմանս նորին, եթէ ընդ մթութիւն դարուց թափանցեալ ` յեկեղեցի Քրիստոսի ակնկառոյց լինէր. այլ զի մեր յաւէտ աստանօր զթագաւորական դրանէն է բանս, պանծալի է ինձ եւ ժամանակակցի Հայկազանց մարգարէի ( Երեմիայի ) համարձակ եւս տեսութիւն, եւ մեծարանօք հրաւէր: Այրարատեան Թագաւորութեանցն եւ Ասքանազեան գնդին ». որոց ` հաւանիմ եւ ականատես գոլ նմին եւ հոգեկցաց իւրոց Եզեկիելի եւ Դանէլի. յորժամ ընդդէմ Բաբելացւոց ` նիզակակցեալ Մարաց ` դիմէին ՚ի բարձրաւանդակաց  Երասխայ եւ Արածանւոյ ` կայտառ եւ հաստաբազուկ Հայկազունքն: Յայնց ժամանակաց մինչեւ ՚ի բարձումն Արշակունեաց ` ցամս հազար, այնքաեօք գնդօք իշխանօք եւ պետովք, զանազանեալ զարդուք եւ զինուք խռնէր կուտէր տաճար արքային Հայոց, յԱրմաւիր  եւ յԱրտաշատ, յԵրուանդաւերտ եւ ՚ի Վաղարշապատ եւ հուսկ ՚ի Դըւին, վերջին աշխարհամուտ Դուռն համախումբ Հայութեան. յոր ` ոչ ըստ մարգարէիցն եհաս մեզ յառել յառաջատես հայեցողութեամբ, եւ ոչ ներկայութեամբ ըստ առաջնոց  մերոց պատմչաց  այլ յետս ընդդէմ պշուցեալ վաղահոլով դարուց եւ դիպաց, խուզել որոնել ` որպիսիք ոմանք էին նախահարք մեր յաւուրսն առաջինս ազգաց եւ պատմութեանց. որպիսի փողք եւ տաւիղք հրաւէր կարդային նոցա, եւ ընդ որպիսե՞օք խաղային խմբէին դրօշուք եւ նշանօք. եւ որպիսի՞ բարբառ բամբռան ` զմեռեալսն անգամ կենդանի առնէր, եւ զկենդանիս ` գերերկրեայս կարծեցուցանէր, որոց ` ընդ քաջաց եւ ընդ հզօրաց էր գործ եւ մրցումն, ակնկալութիւն ` ընդ դիւցազանց եւ յաւերհահարսանց, գոգջիր, եւ ընդ խաչադրոշմն նահատակաց … Յետ խորհըրդածելոյ ` զոր ոչ ներէ բան բացատրել, արժա՞ն իցէ զաշխարհակալին մերոյ Արտաշիսի ( ՚ի տեսանելն զբլրացեալ կարկառ քարակոյտ թոահամարոյ անհամար զօրացն ) զսրտառուչն կնքել, « Աւա՜ղ փառացս անցաւորի ». եթէ մանաւանդ արդահատել յանթարշամս ինչ շառաւեղս ` կոշկոճելոյ եւ կոճոպելոյ հաստարմատ եւ աճունաձիգ երբեմն հայկական տնկոյս, զոր խարշեցին եւ գձձեցին բիւր դէպ խորշակք եւ սառնամանիք, այլ ցամաքեցուցին իսպառ ո ' չ: