Այրարատ

176. ՈՒՐԾ ԵՒ ԱՐԱԾ

ՍԱՀՄԱՆԱԿԻՑ յարեւմտից կուսէ Ոստանին Հայոց եւ Մազազունեաց գաւառի, եւ յատկագոյն եւս` Քեղայ Ձորոյն, կայ մի յանծանօթագոյն մասանց եւ գաւառաց Այրարատեան աշխարհի, որոյ եւ դուն ուրեք լսի անուն. եւ ՚ի բազում օրինակս աշխարհագրութեան Խորենացւոյն նշանակի իսկ ոչ ընդ քսանեսին գաւառս աշխարհին. այլ յընդարձակեալ օրինակի` ոչ միայն իբրեւ մի ՚ի գաւառաց նորին դասի ՈՒՐԾ, այլ եւ առաւել ինչ ունի. այսինքն է, յարեալ ՚ի նոյն միւս եւս գաւառակ` ԱՐԱԾ անուն, որ եւ զբնութիւն առաջնոյն ձորավայր լինել, եւ զերկրորդին փոքրութիւն եւ զերկոցուն եւս սահմանս` ճշգրտէ համառօտ բովանդակութեամբս. «Յելից կուսէ Դունայ` են գաւառք Ուրծաձոր եւ Արածոյ-կողմն, ընդ մէջ կալով Վայոցձոցոյ եւ Շարուր դաշտի». միւս եւս օրինակ գրէ, «Դուին քաղաքավայրքն, Արածայ կողմն, մինչեւ յայնկոյս դաշտին Շարուրայ»: Առ այս չմնայ մեզ յաւելուլ ՚ի սահմանադրել, բայց զի յարեւելից կուսէ ունի դրակից զարեւմտեան հարաւային մասն Գեղաքունեաց, անջրպետեալ ՚ի նմանէ բարձրաբերձ լերամբք պարատափի ծովուն Գեղամայ, որպիսիք են Արխաշան, Իքիճլէր, եւ դառնալով ընդ հարաւ` Տիտաւան, Երերունս, Զիինճիրլի կամ Սէրայ-պուլագ, անջրպետք Չափան եւ Չանախճի գետակաց եւ գաւառիս` ՚ի վերնակողմանց Շարուրայ եւ Վայոյձորոյ: Ի հիւսիսոյ եւ յարեւմտից անջրպետեն լերինք Քեղայոյ, Եըլանլը եւ Ագտաղ, յորում Պօզպուռուն կատար մերձ ՚ի դաշտակողմն 4410' բարձր. իսկ արեւմտեան հարաւակողմն մասն է դաշտագետոյն Ոստանայ ընդ մէջ Դունայ եւ Շարուրայ:

Երկիրն ձորավայր գոլով` կոչի եւ Ուրծաձոր, եւ ոչ մի ձոր միայն, այլ երկուք ըստ երկոցուն վիճակացն: Ուրծ եւ Արած. որոց առաջնոյն եւ գլխաւոր գետ` այժմ եւ անդըստին ՚ի միջին դարուց կոչէր եւ կոչի Վեդի կամ Վետե, յորմէ եւ գաւառակն  կոչի արդ Վետի պասար, հանդերձ միւսով եւս մասամբ` որ ՚ի հարաւոյ կողմանէ կայ, եւ գետ ունի զՉափան: Մերձ ՚ի գլխաւոր աւան գաւառիս ՚ի Մեծն Վետի` յիրար խառնին գետքն, եւ իջեալ ՚ի դաշտն ուղղակի խաղան ընդ հարաւ յԵրասխ, եւ երբեմն ոչ ժամանեն  ՚ի նոյն, սպառեալք յառուս եւ յաւազախիր դաշտին: Ի շուրջակայ լերանց` մանաւանդ ՚ի հիւսիսայնոցն եւ յարեւելեայց  ընդունի Վետի վտակս եւ գետակս յոլովս. որպէս՚ի հարաւոյ կամ յահեկէ, զՃիղին-Ճերմանիս, յաջմէն` ՚ի հիւսիսոյ` զԳարապաղլար, Գաշպուլագ, Ագսու կամ Հասանսու: Սոքոք ամենեքումբք  երկիրն հերձոտեալ ՚ի ձորակս` ափաձեւ իմն տարածանի, իբրեւ 15 մղոն ընդ լայնն ՚ի Հս, ընդ Հր. եւ 25 կամ աւելի ընդ երկայնն յարեւելից ընդ Մ, - Մեծագոյն մասն երկրին, թերեւս երիր մասնն` լեռնային է որպէս զԳառնի, եւ քառորդն իսպառ դաշտային որպէս զնահանգն Արտաշատու եւ զՇարուր: Լեռնավայրք  աջակողմեան  Վետեայ, այն է հիւսիսակողմն` այգեւէտք են եւ բարեբերք, այլ եւ պուրակուտ, թերեւս ՚ի տնկածոց անտի Խոսրովայ որդւոյն Տրդատայ, զի ցարդ Խոսրովայ անտառ կոչի, եւ ՚ի դէպ է լինել մասն եւ գլուխ Տիկնունի մայրեաց (332) հարկ է թէ եւ գեղեցիկ յոյժ իցեն վայրքըն տեսարանօք եւ զբօսանօք  ջուրց բազմախուռն  վտակացն, ուր եւ լճակք երկու Գարակէօլ կոչեցեալք, մին ՚ի ստորոտս Արխաշան լերինն, միւս առ աղբերակամբք Չանախճը գետոյ. հարկ է դարձեալ եւ ճոխազգեստ լինել վայրենի ծաղկամբք եւ բուսովք, արժանաւոր քննութեան բուսաբանից այլ եւ երկրաբանից. զի գտանին անդ եւ հանքաղբերք: Բայց այդ ամենայն աղբերք եւ վտակք որք զուարճալի յարդարեն զգարուն, ոչ բաւեն ամարանի արբուցանել զդաշտավայրն եւ առատապէս արգասաբեր, որպէս խոստանայ երկիրն, սակայն ՚ի հնումն ոչ այնքան կարօտեալ թուի ջուրց, զի բազում ջրաղացք ցամաքեալք եւ լքեալք երեւին յամայի գիւղորայս, եւ ՚ի դէպ է թէ առաւել խնամով հատանէին առուս. կամ թէ ըստ կարծեաց ոմանց ՚ի բնակչացն` Աղրի կամ Այրի չայ որ յԱրխաշանայ բղխեալ անկանի ՚ի Գեղամայ ծով, յառաջն հնարիւք դարձուցեալ լնոյր զպէտս գաւառին. գէթ յայս կամս էր յետին պարսիկ կուսակալ Երեւանայ Հիւսէին սէրտար, եւ ոչ բաւեաց նմա բաղդն: Աստի բազում անգամ վնաս մեծ գործի մշակութեան. արգասաբեր անդաստանք բամբակի եւ այգիք անգամ եւ այլ եւս արմտիք` խամրեալ արուգանան, եւ մշակք թողեալ գնան յայլ վիճակս. եւ թէպէտ յամի 1867-8 հանին առու յԵրեւանայ` յՈվայից ցՏէրվէլու գիւղ, այլ սակաւ ինչ մասն երկրին օգտեցաւ. իսկ յետ այնր ոչ գիտեմ որպիսի եղեւ դարման:

Ըստ քաղաքական եւ պատմական տեսութեան` սակաւածանօթս այս երկիր. չիք երկբայել թէ որպէս նախադրեալ գաւառն Մաղաղ եւ այլք մերձաւորք` սեփական էր արքունեաց եւ մասն բնիկն Այրարատոյ, եւ ըստ նոցին ՚ի բառնալ թագաւորութեան Հայոց` զատուցաւ յառանձնակ գաւառս, յՈւրծ կամ յՈւրծաձոր եւ յԱրած կամ Արածոյ  կողմ. այլ զի հազիւ երկու կամ երեք չէնք յիշին ՚ի նախնեաց  յերկոսին վիճակքս.  եւ զի արդ եւ ոչ մի այնու անուամբք ճանաչի, եւ դարձեալ, զի պատմիչք ոչ միշտ ըստ դրիցն յիշեն զգաւառսն` այլ խառն, եւ ոչ միշտ նովին անուամբ դժուարանայ մեզ որոշել զերկոցուն եւս սահմանս եւ գիրս. զի ահա որպէս ընթերցաք ՚ի վերայ` օրինակ մի աշխարհագրին` զերկոսին եւս յիշէր, եւ սկսեալ ՚ի Գունայ` երթալով ՚ի Վայոց ձոր` նախ յՈւրծաձոր, թուի ուրեմն սա բուն ձորն Վետի գետոյ, որոյ հարկ է ՚ի հնումն Ուրծ ըոչիլ, իսկ միւս օրինակն ոչ յիշէ զՈւրծ, այլ միայն զԱրածոյկողմն: Իսկ Օրպելեանն ՚ի պատմութեան տոհմին իւրոյ` թուի զանազանել զՈւրծ եւ զՎետի, զի ասէ վասն Լիպարիտի հրամանաւ Թաթարաց ժառանգել զՈրոտն, «Եղեգիս, զամենայն գաւառն Վայոյձորոյ, զՓողահանսն, զՈւրծ եւ զՎեդի իւր ձորովն, մինչեւ յԵրերունս եւ ՚ի Կոտայս եւ ՚ի Գեղաքունի». բայց մարթ է եւ զնոյն մի գաւառ յերկուս վիճակս կամ մասունս համարել նմա: Յետ նորա ոչ գտանեմ առ պատմիչս զյիշատակ գաւառիս, մինչեւ ցպատմիչս Արաքէլ եւ Զաքարիա Սարկաւագ, որք ընդ այլոց մերձակայ վիճակաց` ընդ Գառնիձորոյ եւ Ծաղկուցձորոյ` յիշեն եւ զՈւրծաձոր. յետինն ուրեք միայն զՎեթի, եւ այլուր զԴաշտն Վէթւոյ: Սիմէոն Ջուղայեցի թեմ Խորվիրապայ կարգէ նախ զՎէթի իբրեւ գիւղ, եւ զայլս ըստ նմանէ, եւ հուսկ յետոյ «զՈւրծաձորն բոլոր». որով զՎէթի եւ զայլ գեօղեանն կամ զմեծագոյն մասնն համարի ՚ի նոյն Ուրծաձոր: Ըստ այսմ եւ ես համարիմ զնոսին մի եւ նոյն. այսինքն զբուն հովիտն Վետեայ` Ուրծաձոր, իսկ Արած` որ ոչ եւս ՚ի հազար ամաց հետէ, զհովիտն Չափանայ օժանդակի Վետեայ, որում ՚ի դէպ գայ եւ վասն փոքրութեանն կոչիլ միայն կողմն Արածոյ, յանուն առաջնոյն (Ուրծայ-Վետեայ) գրելով եւ զամենայն դաշտակողմն, որպէս եւ կոչի իսկ այժմ Վետի պասար: