Այրարատ

178. ԱՐԱԾ

  Ըստ անձկութեան երկրին ` միով եւեթ դոյզն գետակաւ օժանդակաւ սահմանեալ, որպէս համարեցաք Վետեայ, ճահագոյնս ՚ի նախնեաց կոչեցաւ Արածոյ կողմն, եւ ոչ գաւառ. գետակն այն կամ ձոր ` յերից կողմանց ` ՚ի Հս. ՚ի Հր. եւ յԵլ. պարսպեալ բարձր բարձր լերամբք ` բղխէ յարեւելեայցն, եւ խաղալով յարեւմուտս խառնի ընդ Վետեայ առ Դաշլը գիւղիւ, որպէս նշանակեցաք վերագոյն, եւ կոչի Չափան-չայ. թերեւս ՚ի հնումն, ըստ մեծի օժանդակին իւրոյ Ուրծաձորոյ ` կոչիւր եւ սա Արածոյձոր կամ գետ, եթէ արդարեւ այս իցէ Արած, Նուազագոյն եւս է յիշատակ կողմանս Արածոյ առ նախնիս, ոչ իշխանք յիշին սորա եւ ոչ տոհմն ՚ի բարձս Հայոց, քանզի եւ միակ յիշեցեալ աւան նորին Արած ` Այրարատ գաւառի վերագրի. բայց եթէ զանուն տոհմի միոյ Աւածացի գրելոյ ՚ի ցուցակի ազգային զօրաբաժնին ` ՚ի դէպ իցէ ընթեռնուլ Արածացի, ( զի Աւած անուն ոչ ուրեք բնաւ այլ լսի ): Ոչ ընդ կարի յետնագոյնս ՚ի տոհմից համարելի է նա, զի երկերիւր  արք նշանակին զօրաբաժնի նորա, մինչ են եւ այլք որոց հարիւր կամ յիսուն միայն է. եւ դարձեալ զի եթէ ոչ գաւառ առանձինն ` այլ մասն մի մեծ գաւառի եւ կողմն ուրոյն ծանուցեալէ նորա, որպէս էին անշուշտ եւ այլոց գաւառաց մասունք, յորըս թուին յիշատակեալքն `  ՚ի հին պատմչաց մերոց ` տեարք Կողմանց կողմանց: - Միակ յիշեալ տեղի ՚ի նախնեաց եւ այժմ անծանոթ, որպէս արդ իսկ ասացաք, է Արած գեօղ կամ աւան, սրբազանեալ յեկեղեցական  պատմութեան մերում քան ՚ի քաղաքականի, հայրենիք գոլով սրբոց նահատակացն  Սամուելի երիցու եւ Աբրահամայ Սարկաւագի, ընկերաց  Ղեւոնդեանց  եւ յառաջացելոց քան զնոսին ՚ի պսակումն, զի սոքա աներկիւղ հաւատովք աւերեցին զատրուշանն Արտաշատայ ` յաւուրըս հայածանաց Յազկերտի ( յայսմանէ եւս երեւի Կողմանս Արածոյ ` մերձ լինել յՈստանն Հայոց ): Ուրացողն Վասակ կալաւ եւ վարեաց զնոսա ՚ի Պարսս, եւ անտի ընդ արքունի բանակին վարեցան մինչեւ ՚ի սահմանս  Քուշանաց, ՚ի Վատէգս ( Պատկիզ ) կոչեցեալ գաւառ. ուր եւ կատարեցան սրով, առաջին զոհք վրիժուց Յազկերտի, յորժամ կորակոր յաղթահարեալ դարձաւ յարշաւանացն ՚ի կողմանց Քուշանաց, զքաջաբան պատասխանիս նոցա առ Միհրներսեհ  Վզրուկ ` յիշէ Ղազար Փարպեցի, եւ զապիկար զայրոյթ  նորա, որ յառաջ քան զգլուխ ` ետ հատանել զաջս նոցա եւ դնել ՚ի ձախս իրերաց վասն ձգելոյ նոցա ձեռն յատրուշանն, յիշատակ տօնի նոցա սահմանեցաւ յեօթն Հրոտից ամսոյ: - Յաւագաց կամ յազատաց Արածայ ` յիշի Սահակ որդի Համազասպայ յելս Զ դարու. եւ հուսկ յիշատակ տեղւոյս յամի 832, յորում Դաւիթ Բ կաթողիկոս  ՚ի մեռանելն ` անէծ ընդ յափշտակողս  կալուածոց կաթողիկոսարանին եւ զԱպուջափր Արածացի, յորոյ վերայ յետոյ հասին անէծքն ` ըստ պատմչին, զի տիկտեսակ ուռուցմամբ  մորթոյն սպանաւ ` ՚ի Պարտաւ: Այս եւս նշանակ մերձաւորութեան Արածոյ ՚ի Դուին, ուր էր յայնժամ կաթողիկոսարանն: Յայժմուս ծանօթ գեօղք եւ տեղիք կողմանս են սկսեալ յարեւելից ՚ի գլխոյ գետակին ` ուր է Գարակեօլ լճակն  առ նմին  Գարախաչ  գեօղ, յաջմէ ` որ է ՚ի Հս. ջրոյն ` նոյնքան, իբր բնամղոն մի, հեռի ՚ի  Մ. Հս. լճակին փոքրիկ գիւղ կամ հանգրուանն Գատիլի: Ի ձախմէ եւ հուպ գետակին մղոնաւ կամ սուղ աւելի հեռի ՚ի Գարախաչէ ` Փիրալի գիւղ: Ն սմանէ կիսով փարսախաւ ՚ի Մտ. Հր. կայ մեծագոյն գիւղ Զինճիրլի, առ որով նշանակին եւ աւերակք  քարաշէն տանց եւ եկեղեցւոյ եւ մենաստանի յանուն Յովհաննու Մկրտչի: - Ի միջավայրս ձորահովտին յաջմէն ` փարսախաւ ՚ի հարաւոյ Թոման գեղջ Վետեաց կայ Շաղապլու գեօղ կամ գուցէ Շահապլու, նշանակ հնութեան եւ հայութեան, այլ այժմ թէ ոչ ամայի ` գէթ սակաւաշէն: Յայս անուն կոչի եւ բարձր լեառն մի յարեւելեան հիւսիսային պարու անջրպետաց  Չափանայ եւ հարաւային ձորակի օժանդակի Վետեայ, որ կոչի արդ եւ Տաղնա. եւ է իբրեւ 7850 բարձր յերեսաց ծովու: Յարեւմտեան հարաւային լանջս նորին ` յերի Գարակէօլ լըճակի կայ փոքր գիւղն Ագ-գիլիսե ( Սպիտակ եկեղեցի ) զի են ՚ի նմա աւերակք հին եկեղեցւոյ եւ գերեզմանք: Զատ ՚ի սոցանէ ոչ նշանակի եւ յընդարձակ  աշխարհացոյցս այլ շինատեղի  ՚ի կողմանս անձուկ գաւառակիս:

Բայց ՚ի դէպ է մասն համարել Արածոյ եւ զփոքրիկ ձորն որ ՚ի հարաւոյ արեւելից նորին ՚ի թիկունս  Սարայպուլագ լերին, յորմէ իջանէ Գաշպուլագ  ջուր եւ խաղայ ՚ի դաշտ եւ անդէն սպառի գետնասոյզ, գուն ուրեք ՚ի յորդութեանն ժամանեալ յԵրասխ, կոչի եւ Ասնի յանուն միակ գեղջ որ կայ ՚ի ձորամիջին, եւ բնակեալ է ՚ի Թաթարաց: Մերձ ՚ի դաշտաբերանն կան գիւղք կամ հանգըրուանք  Գութանի անուանեալք: - Յիշին դարձեալ  ամայի գեօղք ՚ի գաւառին Վէտիպասարայ,  որոց եւ ոչ գիրք նշանակին ՚ի տախտակս Սարայ, Թալասաւան. Շօր սու. Ճաֆարլու. Որդուկ, Քեշաղլու, Ապպասապատ. Մուրատապատ. Ալիապատ. Ալի Գզըլ. Ալիգրաղը, եւ Կիւնլիւք: