181.
ՍԱՏԱՐԱԿ
Ցուցաւ
սա
՚ի
վեր
անդր
`
հիւսիսային
մասն
լինել
ընդարձակ
դաշտի
հնոյն
Շարուրայ.
ըստ
նորոցս
`
միջասահման
է
Վետեայ
եւ
Շարուրայ,
եւ
ըստ
վարչութեան
`
առաջնոյն
յատկագոյն.
բաց
՚ի
դաշտէն
ունի
եւ
մասն
մի
զլեռնակողմանն,
զձորահովիտն
Չանախճը
գետոյ,
որ
եւ
թուի
ինձ
ծանուցեալ
եւ
հին
անուամբ
նշանակեալ
՚ի
հին
աշխարհագրէն
այսպէս.
«
Շարուր
դաշտի,
ընդ
որ
հոսի
գետն
Արտօնկն,
առ
Մարւնայ
քաղաքաւ
»:
-
Երկու
կարեւոր
անուանք
եւ
տեղիք.
գետն
`
թուի
նոյն
ընդ
այժմուս
Չանախճը
կոչեցելում,
այլ
անուանքն
փոքր
՚ի
շատէ
երկբայականք,
այսինքն
աղաւաղեալ
թուին.
առաջինն
թերեւս
էր
Արտաւանական
կամ
նմանագոյն
ինչ.
իսկ
երկրորդն
զարաբացի
Մրուան
անուն
յիշեցուցանէ,
այլ
քաւ
՚ի
Մրուանայ
ոստիկանէ
որ
աշխարհաւեր
եւ
Աւարանշան
մակակոչի.
թող
զի
եւ
յաւելուած
աշխարհագրութեանն
երիցագոյն
քան
զնորա
ժամանակն
թուի.
էր
՚ի
Հայս
եւ
մերձանուն
տոհմ
մի
Մրուունեաց.
այլ
ոչ
գիտեմ
յայսմ
թէ
յայլում
կողման
բնակեալ:
Որ
զինչ
եւ
է
անունն,
քանզի
եւ
քաղաքատեղի
այլ
չերեւի
՚ի
գաւառիս,
մարթ
է
կարծել
զայն
զնոյն
ինքն
զՍատարակ,
առ
որով
կամ
ընդ
որ
անցանէ
գետն
Չանախճի,
եւ
ըստ
աշխարհագրին
բանի
`
«
անցանելով
՚ի
հարաւ
`
խառնի
յԵրասխ
»,
եթէ
ոչ
խորասոյզ
լիցի
՚ի
դաշտին:
Թէպէտ
եւ
հայկական
հնչէ
անուն
աւանիդ
`
բայց
առ
նախնիս
ոչ
լսի.
այլ
առ
յետին
պատմչի
Զաքարիայ.
թերեւս
եւ
՚ի
Պարսից
լեզուէ
առեալ
իցէ
կոչումն,
նշանակելով
գեղեցիկ
իմն
(
սիտերու
),
կամ
Դուռն
ըստ
այլում,
որպէս
եւ
Շարուրն.
որոց
որպէս
վերագոյնդ
տեսաւ,
առանձին
կողմնակալ
խան
նստէր
անդ,
ընդ
այլոց
մերձակայ
նահանգապետաց
յիշեալ
՚ի
Զաքարիայ
պատմչէ
ընդ
ժողովեալսն
յԵրեւան
՚ի
խուրհուրդ
շինութեան
երկրին,
յետ
մեծի
ժաժին
(1679):
Սակաւ
ամօք
յառաջ
քան
զայն
(1673
՚ի
10
ապրիլի
)
էանց
ընդ
այն
Շարտէն
ուղերոր,
եւ
կոչէ
Սատարէկ
աւան
մեծ,
եւ
իբր
մայրաքաղաք
գաւառի
միոյ
Հայոց
Շարուր
կոչեցելոյ,
յորում
բնակէ
սուլտան
երկրին:
Մորիէ
անգղիացի
՚ի
սկիզբն
կոյս
դարուս
՚ի
մերձենալն
՚ի
Սատարակ
(
զոր
Sadrak
գրէ
),
տեսանէր
վրանս
սպիտակս
եւ
զարմանայր.
եւ
հասեալ
ծանեաւ
զի
կտաւեղէն
առագաստք
ննջարանաց
էին
՚ի
վերայ
տանեաց
՚ի
զգուշութիւն
խայթուածոյ
մոծակաց,
զորս
կոտորէին
անդ
եւ
արագիլք
բունեալք
՚ի
բարձունսն:
Այլազգ
իմն
դիպաւ
Քէր
Բորդըրի
յետ
սակաւ
ամաց
`
յանցանելն
ընդ
այն
(23
հոկտ.
1819).
որք
երկու
սպանանէին
իժ
մի
մեծ
`
(
Չափ
մի
)
կանաչագոյն
սեւապիստակ,
որոյ
այն
ինչ
կլեալ
էր
կաքաւ
մի
ողջ,
զոր
եւ
քարշեալ
հանին
ընդ
բերանն:
Գեղեցիկ
կոչէ
նա
զգեօղաւանն
՚ի
ստորոտս
բլրոց,
որպէս
եւ
է
իսկ
հուպ
՚ի
դաշտաբերանն,
եւ
՚ի
վերայ
արքունի
պողոտային
`
ուր
եւ
իջեւան
սուրհանդակաց,
գրեաթէ
միջասահման
Երեւանայ
եւ
Նախճաւանայ,
յերկոցուն
եւս
հաւասար
հեռի
գոլով
հանգոյցս
չորս:
Բնակիչքն
մահմէտականք
են.
՚ի
սկզբան
նուաճմանն
՚ի
Ռուսաց
140
տունք
էին,
այժմ
թուի
թէ
չիցեն
նուազ
քան
զ
400:
Շուրջ
զաւանաւն
ունին
ընդարձակ
արտորայս
եւ
պարտէզս,
ոռոգեալս
՚ի
գետոյն
եւ
յերկուց
աղբերաց
`
որք
՚ի
լեռնոտանէն
իջանեն
յելից
հիւսիսոյ
աւանին:
Սակաւ
շէնք
նշանակին
՚ի
հովտի
գետոյն.
որպէս
փարսախաւ
՚ի
Հս.
Ել.
Սատարակայ
՚ի
մուտս
դաշտին
`
Անի
հանգրուան
կամ
գեօղիկ.
՚ի
վերնակողմն
ձորոյն
կայ
միակ
մեծագոյն
գեօղ
հայաբնակ
`
Չանախճի
Նոր,
յորմէ
եւ
գետն
կոչեցաւ.
-
՚ի
հիւսիսակողմն
`
փոքրագոյն
գեօղ
կամ
հանգրուան
համանուն
(
Հին
)
որ
եւ
Ղօրդուն
կոչի.
եւ
գրեաթէ
կից
է
՚ի
մեծ
հայաբնակ
գեօղն
Քաշխա,
յայնկոյս
ջրոյն,
այսինքն
յարեւմտակողմն,
յորում
կողման
մղոնաւ
բացագոյն
Քեշիշ-վերան,
նոյնպէս
հայաբնակ,
հանդերձ
եկեղեցեաւ,
եւ
՚ի
սորին
արեւմտից
`
Պուրալի
կամ
Պիրալի
փոքր
գիւղ
Հայոց
առ
Խաչ
լերամբ,
ուր
եւ
աւերակք
հին
եկեղեցեաց:
Ի
ստորեւ
սոցա
երկու
մղոնօք
կամ
աւելի
յեզր
ձորոյն
`
Պարալեդլի
աւերաւ
գեօղք
երկու
յորոց
յելից
հարաւոյ
`
Տեմիրճի
կամ
Ճաֆարլու.
Ի
դաշտին
ոչ
սակաւ
գեօղք
են
մանունք,
մանաւանդ
թէ
հանգրուանք,
մերձ
յԵրասխ,
սկսեալ
՚ի
հիւսիսոյ՚ի
սահմանաց
անտի
Վեդեայ
ցԿապան
h
Շարուրայ
ընդ
հարաւ.
Ալի
Աղայ,
Սիմի,
Շամի,
Չարլի,
Ֆախլի
Մահմետ,
Պօրօլար,
Հաճի
Պեհրամ,
Հաճի
Տամիր,
Մամքանի,
Նատր
Աղա,
Միրզա
Սեյիտլի,
Նամի
Աղայ,
Խասքի,
Միրզա
Աղա:
Ի
սպառուաց
լեռնագօտուց
Կապանին
Շարուրայ
յարեւմտակողմն
սակաւ
ինչ
միջոց
է
ազատ
ցգետն
Երասխ,
եւ
է
՚ի
նմին
հուն
անցի
ճանապարհի
որ
կոչի
յանուն
Ստրեզլու
հանգրուանի
եւ
ամրոցի,
որոյ
հանդէպ
սուղ
ինչ
՚ի
վերայ
յայնմ
կողմանէ
Երասխայ
(
յաջմէն
)
կայ
այլ
ամրոց
յանուն
Գարասու
գետակի
որ
իջեալ
՚ի
Պուրոլան
բարձանց
յԵլ.
Հս.
Մասեաց
եւ
յԵլ.
Հր
դաշտին
Վեդեայ
մինչեւ
յամրոցն
յիշեալ
`
զուգահեռական
մեծի
գետոյն
ընթանայ,
հազիւ
երկու
մղոնաւ
տարանջատ,
կղզի
իմն
երկայնաձեւ
ճախճախուտ
գործելով
ընդ
նմին,
որ
եւ
մասն
համարի
Սատարակայ
դաշտին.
յորում
գիւղիկք
կամ
հանգրուանք
ըստ
ընթացից
գետոյն
`
են,
նախ
Պուրօլան
կամ
Պուրալան,
Փենճ-Խարապա
(
Հինգ
աւերակք
)
Թուրունքենտ,
եւ
Թուրուն
ամրոց,
Ապիզին
կամ
Ազիզ,
Պելեսիւրկիւն
ամրոց,
եւ
այլք
եւս:
-
Այսոցիկ
ամենեցուն
անուանք
ինքնին
յայտ
առնեն
`
եթէ
բովանդակ
յայլազգեաց
շինեալ
եւ
բնակեալ
են,
յաւուրց
տիրապետութեան
ոչ
յետնոց
Պարսից
միայն
եւ
Թուրքաց,
այլ
եւ
՚ի
ժամանակէ
անտի
Սէլչիեւկեանց
եւ
որ
յետ
նոցին
խոյանուն
Թուրքմանաց: