Այրարատ

182. ՇԱՐՈՒՐ. ՆՈՐԱՇԷՆ ԻՒԼԵԱ.  

Հիւսիսակողմն  այժմեան  վիճակի Շարուրայ ` որ անընդմէջ ՚ի հարաւոյ կրճին կայ, սակաւ ինչ ամայի է. ՚ի ստորոտսլեռնագօտւոյն կայ Շարաշլի աւերակ  գեօղ. յոր անուն նոյնպէս եւ այլ հանգրուան աւեր յարեւելակողմն ՚ի վերայ արքունի պողոտային. եւ ՚ի վերայ քարաբլրաց պարիսպք  լքեալք մեծի այգւոյ, զոր կոչեն Շահպուտագ պաղը: Ի Հր. սոցա է գեօղն Տեմիրճի- Գուշճի: Իբր երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Շարաշլեայ առ Երասխաւ կայ Թզաքենտ գեօղ փոքրիկ, եւ կիսով փարսախաւ միւս եւս  եւ մեծագոյն Էօրթիւլիւ Թազաքենտ, առ որով ՚ի Հր. կուսէ յեզր Երասխայ ` ամուր պահակատուն Ռուսաց: Մղոնաւ կամ սուղ աւելի ՚ի բացեայ յԵլից սորա առ Երասխաւ կան Գարապուրճ գեօղ, եւ մերձակից նմին Ագ Մահմետ, յարեւելից սորա Քուրդ գեօղ. - յԵլ. Հս. Գարապուրճի ` Մախդա. եւ ՚ի սորա Ել. Հր. ՚ի վերայ արքունի պողոտային ` Զեյվա Տարենկա. - յԵլ. սորա եւ պողոտային ` Էօքիքենտ ( կամ Ասքիքունթ ) փոքր գիւղիկ, որում մերձ եւ մերձագոյն եւս ՚ի վերայ Արփայ գետոյ ` կայ Վերին Նորաշեն ( Նորաշեն Իւլիա ) որ եւ Հայ-Նորաշէն. հուպ եւ հանդէպ Համզալը Դիզա գեղջ որ յայնկոյս գետոյն ( յահեկէն ). այս գեօղ բազմաբնակ է Հայութեամբ ` 150 կամ աւելի տամբք, յեկաց անտի գաղթականաց, որք կառուցին եկեղեցի  յանուն Ս. Աստուածածնի, յամի 1856 ճարտարապետութեամբ Յովհաննու Սարգսեան Զանկեազօրեցւոյ. ՚ի վերայ դրան եկեղեցւոյն  արձանագրեալ է.

Շինեցաւ եկեղեցական դուռս այս ծախիւք Երեւանու բնակչի ազնուական Ստեփան Ազա Գրիգորեան Եղիազարեանցի յիշատակ:

Արձանագրեալ եի եւ այլոց սատարողաց անուանք: Կայ յերի գեղջս ՚ի վերայ ճանապարհի սուրհանդակայ ` մատուռն մի յանուն Ս. Մինասայ, նորակերտ ՚ի վերայ հնոյն, որ եւ ուխտատեղի համարեալ: Մղոնաւ հեռի ՚ի հիւսիսոյ կուսէ ՚ի վերայ քարաբլրոց  կայ Գալեճիկ աւերակ բերդի եւ բնակարանայ լքելոյ: Իբր կիսով փարսախաւ յարեւմտից վերնոյն եւ հուպ ՚ի Զէյվա ` ՚ի վերայ արքունի պողոտային կայ Ստորին Նորաշէն ( Սիւֆլիա ). որ յամի 1875 ընտրեցաւ շինագլուխ  համօրէն Շարուր-Դարալաղըզ գաւառի, եւ նիստ պաշտօնէից , վասն որոյ եւ կոչի Պաշ Նորաշէն, այլ դեռ եւս սկիզբն առնու յարդարման, եւ բուն պաշտօնական տեղի համարի ցարդ Դաչարխ գիւղ, որ յԵլ. Հր. նորին կայ փարսախաւ  բացագոյն ` ՚ի վերայ պողոտային: Ընդ մէջ երկոցուն սոցա ՚ի վերայ յորդագնաց հոսանաց Արփայ ` արկաւ յամի 1876 հոյակապ կամուրջ երկաթեայ, երկոտասանակնեայ, իբր 90 Չափ երկայնութեամբ, առ ամայի Վերին ( Իւլիա ) Դաշարխ գեօղիւ: - Ի կիսաւեր  կարաւանատան  Նորաշինի գիշերօթեաց Շարտէն յամի 1673 (10 ապրիլի ):

Յարեւմտից կամրջոյն եւ Դաշարխայ գեօղք Սարուխանլու, Մուղանճուկ Միհրապլը, եւ Մուղանճուկ Միրզա Մեսլիմ, Տուտանկա, Քարխուն, Շահրիար, եւ առ գետափամբ Երասխայ ` Քօրչուլու հանդերձ համանուն պահակատամբ, եւ մերձ նոցին Մուղանլը: - Թեմիրապատ յայնկոյս գետոյն, եւ Ալիշար հանդերձ պահակատամբ  հուպ ՚ի Մուզանլը. որոց յելից եւ ՚ի Հր. Շահրիարայ մեծ եւ այգեւէտ գեօղաւանն Ենկիճե  որ եւ Կապուտ- Մազրա կամ Մազրա-Կապուտ: Ընդ մէջ սորա եւ Արփայ գետոյ կայ Չօմախթուր ՚ի Մ. Հր. նորա Արպադան, եւ ՚ի սորա Մ. առ Երասխաւ ` Խալաճ, առ որով լեռնաբլուրն  Պապա գարատաղ եւ պահակատան, եւ Պապաքի գեօղիկ: Յարեւելից սոցա եւ Արփայ գետոյ ` մերձ նմին Սիաղութ գեօղ, յորում բաց ՚ի մահմէտականաց  բնակին 25 տուն Քաղդէացիք հռոմէականք  գաղթեալք  ՚ի Սալմաստայ: - Ի Հր. նորին առ գետեզերբ Արփայի փոքր գիւղք Քօսաճան Արալըխ-Մեհմետ Ալի-պեկ  եւ Արալըխ-Գալպ-Ալիխան, եւ յԵլից նոցա ընդ մէջ գետոյն եւ պողոտային են երկու հայաբնակ գեօղքն ` Խանշըխլար, յորս տունք իբր 90 եւ Բարչին, - Յարեւմտից  սոցա յահեկէ Արփայի են գեօղք Ալաքլու հայաբնակ: Եալղուզ կամ Էլքիւզ-ագաճ, Վերմազեար հայաբնակ Ապաս-գըշլագ հանգրուան, Իպատուլլան, Արապ Ենկիճե. իսկ յաջմէն ( յարեւմտից ) Տեվրիշլեր, Քեշդաղ կամ Կեշտաղ ` հայաբնակ, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ, եւ առ խառնըրդովք նորին յԵրասխ ` Գարահասանլը, ուր եւ պահակատուն Ռուսաց յանուն Շարուրայ. որում հանդիպոյ յայնմ կողմանէ մեծի գետոյն կայ աւերակ Շատի գեղջ, եւ հուն անցի առ ետեղ: - Աստի մինչեւ ցաւարտ Շարուր գաւառի առ գետեզերբ Երասխայ, են կիսով փարսախաւ ՚ի Հր. Գարահասանլեայ ` հին մաքրատունն Տիատին գեօղ եւ պահակատուն, Թազաքենտ հուսկ գեօղ եւ յերկոցուն սոցա միջի միւս եւս հուն անցից Երասխայ:

Ի դաշտամիջին ` փարսախաւ յԵլից Արապ Ենկիճէի ` Թոմասլու, որում առ երի յԵլ. Վայխիր, եւ միւս եւս փոքրիկ գեօղ Վայխիր Իւլիտ, յորմէ մղոնաւ ՚ի Հր. մեծագոյն գեօղ Բուսեան, եւ ՚ի Հր. սորա առ պողոտայիւն միւս եւս Վայխիր լքեալ. որպիսի տեղիք գոն եւ ՚ի սահմանսամայի եւ խոպան դաշտին ընդ մէջ արքունի պողոտային եւ լեռնոտաց Վայոցձորոյ, յորոց սակի Ուզուն Խաշուլու երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Ել. Բարշեայ:

Զատ ՚ի սոցանէ նշանակին եւ այլ գեօղք աւերակք եւ ամյիք, զորոց ոչ գիտեմ զգիրս, եւ են, Հաճի Գարա, Ֆահրատ-Արխի, Պօշտ գըշլագ, Շապահա մեզրէ, Քիւրքճի Պայագ մեզրե, Եավշան մեզրե, Դահնաքենտ  որ եւ Տեմիրճի գըշլաղը: Դարձեալ եւ չէն կամ բնակեալ գիւղք Մուհամմէտ-Սապիր, Չարչի-պօղան, Սարտարապատ եւ Պուրունլու, թերեւս ոմանց անուանք չիցեն ստոյգք: