Այրարատ

185. ՄԱՍԵԱՑ ԼԵԱՌՆ. ԲԱՐՁՐՈՒԹԻՒՆ. ՊԱՏԱՌԱԾ

Ըստ աւանդութեան ` ոչ ըստ հաւաստեաց ` յանուն Ամասիոյ Հայկազն նահապետի կոչեցեալ է Մասիս. այլ հետաքննական  եւս է աւանդութիւնն `  որ լսի ցարդ. եթէ փոքր լեառնն կոչեցեալ իցէ ՚ի հնումն Սիս, եւ աւագն ` Մա-սիս հանգոյն այլոց հին տեղեաց զուգից, միայն Մամսնկամբ եւ միւսոյն ոչ: Չիք ոչ միայն ՚ի գաւառիս յայսըմ կամ յԱրարատեան աշխարհի, այլ եւ ՚ի բովանդակ Հայս, անուն կամ տեղի նշանաւոր քան զլերինս  այսոքիկ, զոր եւ մարթ է բովանդակ Հայութեան նշանակիր համարել, որպէս եւ առնի իսկ ՚ի կամելն պատկերակերպել  զազգ մեր կամ զաշխարհ. չիք եւ օտարազնեայց քան զայդ  այլ անուն ծանօթագոյն  յերկրիս մերում, մանաւանդ զի ուր մեք  Արարատեան  լերինս  գիտեմք զսոսին նոքա ` յորմէ հետէ սկսան հետաքննել զՀայաստան, ըզբուն իսկ զլերինսն  զերկոսին  համարին եւ կոչեն ` փոխանակ Մասեայ ` Մեծ եւ Փոքր Արարա, որ ոչ ստուգի ըստ նախնեաց մերոց եւ ըստ Ս. Գրոց զի Արարատ անուն է երկրին կամ աշխարհին, եւ ոչ յատուկ այսմ կամ այլոյ լերին. եւ Արարատեան  կոչին որ յերկրի անդ լերինք, ընդ որս եւ Մասիք: Ոչ այնքան նշանաւոր բարձրութիւն լերինն. որքան համաշխարհական  համբաւ Ջրհեղեղին, սեւեռեցին ՚ի միտս հաւատացելոցն  ՚ի Ս. Գիրս ` զայդ յիշատակ մերոյ լերին եւ ազգիս. եւ թէպէտ ոչ ըստ Ս. Գրոց եւ ոչ ըստ արտաքին պատմութեան մարթ է աներկբայ համարել զդադարել մարդակեցոյց տապանին ՚ի լերինսն յայսոսիկ Մասեաց, այլ զի եւ ոչ փոքր հաւանութիւն կրէ, ( մանաւանդ զի ստոյգ խոստովանելի է զնիստ  տապանին ՚ի Լերինս Արարատա, որով իմանին եւ այլ լերինք երկրիս Հայոց ), իբրեւ հասարակաց կարծիք կամ սովորութիւն եղեւ, մանաւանդ ՚ի վերջին դարս, ՚ի Մասիս սեփականել զայն անուն եւ զդէպս, եւ յայն սակս սրբազան իմն համարել լայն, որպէս եւ նախնիք մեր հեթանոսք բնակեալք զնովաւ ` առ սրբազան եւ ահեղ իմն ունէին, եթէ ոչ ջրհեղեղին յիշատակաւ ` գէթ ըստ իւրեանց առասպելեաց եւ հաւատաց ` Քաջաց բնակութիւն վարկանելով. առ որ եւ բնական տեսիլ եւ կազմուած լերինն, եւ գերեզմանք ուղղորդ առ յերկրէ վերացումն, եւ քաջ ՚ի բացուստ երեւումն եւ 3000 մշտաձիւն սպիտակափառ պաղպաջուն կատարն, եւ այլայլութիւնքն ( սասանմամբք, պատառմամբք եւ վերափչմամբ հրոյ եւ ծխոյ ՚ի հնումն, իսկ ՚ի վերջին դարս ` ծխոյ եւ ջրոյ եւ հողախառն եւ քարային նիւթոց ) յաւելին զյարդ եւ զվարկ Մասեաց. մանաւանդ զի եւ անմատոյց եւ անելանելի համարեալ էր լեառնն, որպէս եւ ցարդ ՚ի յոլովից. - անհաւատ թուեցան վարդապետաց իսկ Էջմիածնի բանք եւ գրութիւնք Բառոդի գերմանացւոց որ ելն զառաջինն մինչեւ ՚ի կատար Մասեաց յամի 1829, այլ ելին եւ յետ նորա եւ այլք աներկբայապէս, եւ հուսկ քաջ քննողաց անգղիացին Պրոյս (1876) երկոքին  սոքա եւ Խոյծքոյ առաւել յերկարօրէն գրեցին զելից իւրեանց եւ զհանգամանաց լերինն ` գրեաթէ ողջոյն գիրս, առ որս անկ է դիմել փափագողաց մանրապատում ` գիտութեան, իսկ մեք ըստ մերս չափոյ աւանդեսցուք  զբնականն եւ զպատմական:

Միազանգուած համարելով զերկոսին լերինս Մասեաց, կցորդութեամբ տափահովտին որ ՚ի միջի նոցուն, երկար ձուաձեւ իմն կազմեն խարիսխ ՚ի Հս. Մտ. ընդ Հր. Ել. ձգեալ իբրեւ քսան մղոն ընդ երկայնութիւն եւ կիսով չափ ընդ լայնութիւն. եւ զի այդքան անձուկ գոլով յատակին, առընթեր կայ եւ դաշտն Երասխայ ՚ի Հս. եւ յԵլ. լոկ միայն աւելի քան զ '2500 բարձր յերեսաց ծովու, եւ ՚ի թիկանց ՚ի Հր. Կոգովտի որ 4 եւ 5000 բարձր է, իսկ կատար Աւագ Մասեաց ժամանէ գրեաթէ ց '16, 000 բարձրութեան, ապա յերեցուն կողմանց անտի երեւի նա վերամբարձ ՚ի հարթայատակ դաշտէն, ուղղորդ ՚ի վեր իբրեւ 12, 000 կամ 13, 000 իսկ շրջապատ խարսխի  մեծի լերինն աւելի քան զքսան եւ հինգ մղոն: - Գեղեցիկ նկարագրէ զայս ձեւ Մասեայ ` հին պատմիչ մեր. « Հարաւայինն ( նկատմամբ Արագածայ ) արեգակնաճեմ լեառն ` սպիտակափառ ունելով գագաթն, ուղղորդ ՚ի յերկրէ բուսեալ, երեքօրէիւ ` որպէս ասաց ոմն ՚ի մերոցն ` քաջագօտւոյ առնի շրջապատեալ ճանապարահւ. եւ առ փոքր փոքր ՚ի շեշտումն անկեալ. ծեր ոմն արդարեւ լեառն ՚ի մէջ երիտասարդացեալ լերանց »: Նոյն հեղինակ կամ այլ ոմն աշխարհագիր ասէ վասն Մասեաց եւ Արագածու եթէ « ոչ ունին գնացս, այլ շեղջանման կան ՚ի մէջ Հայոց »: Միայն յարեւմտից կուսէ ոստք Աւագ Մասեաց կցին ընդ Սինեկ անուանեալ պարու լերանց անջրպետից Երասխայ եւ Արածանւոյ, զորս ՚ի դէպ է համարել Արարատեան լերինս: Սակս այսպիսի մեծի եւ յանկարծ վերասլաց կանգնըմանն ` արդարեւ ոչ միայն քան զյոգունս ՚ի մեծամեծ լերանց երկրի բարձրագոյն երեւի, այլ գոգջիր քան ըզբանս. զի եւ ոչ ՚ի հսկայակերպ հարստակող Հիմալայեան լերինս Հնդկաց, եւ ոչ յԱնտեայս Ամերիկոյ ` այսքան երկնաճեմ վեհութիւն վկայի յականատեսից  նոցին եւ սորին, որպէս եւ յետոյ նշանակեսցուք:

Ըստ բարձրութեանն, ձեւովն եւ կազմութեամբ եւ համօրէն տեսլեամբ նշանաւոր է Մասիս, զի ՚ի վերուստ կողմանէ համակ սառնորակ պաղպաջէ, ՚ի ներքուստ ` եռանդն հրոյ անխաբ վկայի, եւ արտաքուստ անհեթեթ եւ խրթին կերպարանք ազգի ազգի նիւթովք, ամենայնն կամ թէ բունն արտակիտեալ ահեղ եւ բուռն պղուտոնեան զօրութեամբ. որով դասի ՚ի մեծի շրջանի կամ պարու հրաբղխից արեւմտեան Ասիոյ. բայց ոչ միանգամայն ՚ի միում նուագի ամբարձեալ եւ առեալ է զկերպարանսն ` զոր ընծայէ արդ տեսանելեաց այլ բազում նուագոք, եւ որպէս երեւի երկրաբանից, ընդ երկար դարըս ժամանակաց կերպափոխեալ, եւ անագան  ուրեմն յայժմուս, որ է, ըստ վերագոյն ակնարկութեանս  պայտաձեւ իմն ամբարտակ ՚ի միջի Երասխեան դաշտի եւ լերանց անջրպետաց նորին ՚ի գետահովտէն  Արածանւոյ. որոյ երկոքին ծայրքն վերամբարձք են մի ծայրն ՚ի Հս. Մ. Աւագեն Մասիս անհարթ եւ անարգել զանգուած, հարստի եւ բազմաժայռ կոգիւք եւ կոշտք եւ կոթատ եւ փոքր մի կորացեալ եւ ոչ իսպառ կոնաձեւ գագաթամբ, որոյ մէջն փորոգ է, եւ ՚ի Հս. Ել. կուսէ կարեալ ` հերձեալ բացեալ է ընդ կողմն դաշտին Երասխայ  իբրեւ մեծատարր եւ ահեղ իմն խառնարան հրաբղխի այն է կոչեցեալն ՚ի նախնեաց մերոյ Վիհ Մասեաց, կամ Փրած Մեծի լերինն, եւ ՚ի բացուածէ անտի յայտնապէս նշմարի եւ բնութիւն նորին կամ զանգուած նիւթոյն, որ է հասարակի Որձաքար  ( տրաքիտ ) եւ Հրուտ (Pyrite) մերթ անկանոն խաւօք, մերթ խոշոր խառնաձոյլ  զանգուածովք: Միւս ծայր պայտաձեւին է Փոքրն Մասիս, բնութեամբ քարանցն նմա Մեծին, այլ տեսլեամբ աննման, զատուցեալ ամենուստ  շեղջաձեւ ամբարձմամբ եւ կանոնաւոր կոնակերպ: Միջոց երկոցուն ծայրիցն եւ տաշտաձեւ հովիտ հարթ աւելի քան զ '8000 բարձր, իբր կէս բնամղոն տրամագծաւ, յորում անցք ճանապարհի են յ '8273 բարձու: - Զատ ՚ի բազմաթիւ մանունց կոնից ամբարձելոյ յետոյ ժամանակաւ շուրջ զսոքոք, երրորդ մի եւս մեծ եւ զոյգ նոցին հին արտակիտուած համարի ` մեծ երկրաբան կողմանցս Ապիխ գերմանացի, զբոլորատափն Քիփ-կեօլ իբր 11, 000 ( ըստ Բառոդի 10, 860) բարձր լճակաւ իբր չորիւք մղոնոք բացագոյն ՚ի գագաթանէ Աւագ Մասեաց ` ՚ի Մ. Հս: Իսկ բուն կոնն Մասեաց ՚ի խարսխէն մինչեւ ՚ի գագաթն ` է իբրեւ 6000: - Գագաթնն գերապանծ ` որոյ բարձրագոյն կէտ յերեսաց ծովու ( չափեալ երկիցս եւ երիցս եւ սուղ ինչ զանազանեալ ՚ի չափու ) համարի հասարակորէն 15, 871 ոտք բարիզեան, (16, 916 անգղ ): Կմբաձեւ ալեւէտ տափաբոլոր եռանկիւնաձեւ  իմն է գագաթնըն. լայնագոյն կողմն իբրեւ 900, անձկագոյնն 600, ՚ի յատակի սուղ ինչ ընդ Հս. Մ. հակելոյ նուազ դիւրահակ ՚ի Հս. Ե. կողմն, իսկ յայլ կողմանսն ամենեւին զառ ՚ի կող. յարեւելից կուսէ յետ փոքու ձիւնայատակի ` կարկառի յահաւոր վախս ՚ի վերոյ մեծի  վհին Ակոռւոյ: - Երկուք ՚ի բլրոցն բարձրագոյնք լան զայլսն ` տան Մասեաց զերկճիղ երեւոյթ ՚ի հեռաստանէ, հեռիք յիրերաց իբրեւ 350 Չ. միջոցն գոգաձեւ ձորակ խոր իբրեւ 100 կամ 150 լցեալ սկլիկաւ. յոր խրին ոտք գընալեաց. արեւմտեանն բլուր իբր  30 բարձրագոյն քան զմիւսն  է գերածայրեալ  կէտ գագաթանաց Մասեաց, ընդ 39 42 աստիճանաւ  լայնութեան: Յերկոսին եւս գագաթունսն ` մէն մի խաչս կանգնեցին: Բառսդ ` յամի 1829 Խայծքոյ ՚ի 1850. այլ եւ ոչ զմի յայնցանէ եգիտ Պրայս յել իւր ՚ի նոսին առ մեօք ` յամի 1876: Ի հառուստ ուստեք, որպէս Պայէզիտէ ` եռագագաթն եւս երեւի Մասիս, այլոյ եւս բլրակի յետ երկոցուն յիշեցելոցդ ` երեւելով բարձրագոյն քան զայլսն: Բարձրագոյն կէտ երկրաչափական քննութեանց եղեւ գագաթն Մասեաց ` քան զամենայն երկրի, բաց ՚ի կատարաց ոմանց Դիպեթայ ` չափելոյ յԱնգղիացւոց: Չերեւի  նշան հրաբըղխի կամ խառնարանի ՚ի գագաթանն, յորմէ ց '3000 ՚ի վայր շուրջ համակ ձիւնապատ է վերինն այն մասն Մասեաց ` մշտնջենաւոր  սառամանեօք. անտի եւ ՚ի վայր ` ամարանի  զերծանի լեառնն, եւ ուր հող գտանին ` բերէ եւ լեռնաբոյս: Բայց յոլովք յելողաց ՚ի վերնակողմանս   Մասեաց ` զգացին հոտ սաստիկ ծծըմբայ, թէպէտ եւ ՚իհողմոյ հեռուստ բերեալ. - Հուպ ՚ի ստորոտից  անտի սառնեղէն  գտակին  ՚ի Հս. Ել. կողման սկսանի մեծ Պատառուածն կամ Վիհն Մասեաց, զոր նմանեցուցանեն Val del Bove ( Եզնաձոր ) կոչեցելոյ պատառածի Եանէ լերին Սիկիլիոյ, եւ ձգի առաւել քան զմղոն մի ընդ երկայնն ՚ի խոր. յորմէ հոսի Սեաւ ջուրն, որ ՚ի ստորեւ գետանայ. է երբէք զի սառնապատ սալանայ բերան վըհին, ընդ որ անցանել կամելով երբեմն (1816) Քրդաց երկուց ` առ ՚ի կարճոյ ճանապարհ երթայ ՚ի Սարտարապատ, բեկաւ սառնն ընդ ոտիւք նոցա, մին անկաւ ՚ի վիհն, միւսն կախեալ ՚ի հրացանէն խրելոյ ՚ի սառոյցն ` պաղեցաւ եւ մեռաւ: Զեզերբք վհին եւ ջրոյն էին, ՚ի վերոյ ` Մենաստանն Ս. Յակովբայ հանդերձ Աղբերբն ՚ի 6000 բարձու, եւ ՚ի ստորեւ հռչակաւոր աւանն Ակոռի, իսպառ կործանեալք ՚ի մեծի սասանութեան եւ ժայթման  լերինն յամի 1840: Այնպիսի թնդմունք ժայթքմունք եւ փլածք բազում անգամ եղեալ են ՚ի Մասիք, յայիշատակ  ժամանակաց հետէ, եւ ՚ի պատմական ժամանակս իսկ. անժխտելի արգասիք ներքին հրաբուխ զօրութեանց. որք եւ ազգ ազգ  կերպարանօք  ակն յանդիման նշմարին եւ արտաքուստ, ոչ միայն ՚ի մեծի վհին, այլ եւ յայլ երկարաձիգ պատառուածսն `  կարկառակոյտ հոսանք պասալտիկ եւ գոլերիտ խանձաքարանց. այլ եւ կոնաձեւ բլրակք եւ խառնարանք մանունք ոչ սակաւք են շուրջանակի, մանաւանդ ՚ի Հր. Ել. կողմանն, եւ ՚ի Քիփկէօլ բարձրատափի, ուր կոյտ կոյտ խանձից գետօրէն հերձեալ են զհարթաձեւ տափարակն, յոր յանգի լեռնաբլուրն այն կրկնագմբէթ գագաթամբք, 3248 Չ. բարձրութեամբ: Երկուստեք քարահեղեղին մարմանդք են եւ առատ ալպեան բուսաբերութիւն. կարկառք խանձաքարանց եւ մոխրագիրտ շրջապատեն զբերան հեղեղին, որ հասանէ ծածկէ զերկու երրեակ մասն բարձրութեան լերինն յարեւելից կողմանէ: Ի սկզբան անդ հոսանացն են երկու ընդարձակ բաժակաձեւ գոգք, եւ երեւեցուցանեն  խաւ ՚ի խաւոյ խիտ խանձաքարս մոխրախառն զանգուածովք. կայ եւ պատառած մի մեծ ՚ի հիւսիսակողման Քիփկէօլի, յորմէ յորդառատ զեղեալ զուղակի մեծահատոր կարկառօք երթեալ  յանգի ՚ի հրուանդանն Գուրկան բարձր 98000, ՚ի սպառուած Քիփկէօլի երկու եւս այլ գոգք բաժակաձեւք են ՚ի ստորոտս այսր լերին համանման հոսանօք գոլերիտ խանձից, որոց հոմանիւթ եւ համապատճառք  են եւ լեռնաբլուրքն եւ խանձակոյտք սփռեալք  բացագոյն ընդ Հս. Ել. ՚ի դաշտին Երասխայ: Սակաւուք ՚ի ստորեւ եւ ՚ի Հս. Գուրկանայ կան կոնաձեւ ապառաժք ցցեալք եւ Գըզ-գայտ անուանեալք: - Է ՚ի թիկունս Մասեաց ընդ հարաւակողմն արեւելախառնն եւ պատառուած մի մեծ հրաբղխեայ ` ըսկսեալ ՚ի ներքոյ գագաթանն ` երկարաձիգ խորշաձեւ ընդլայնելով ՚ի վերուստ ՚ի վայր ցոտս կոնին. ուր յատակն տափացեալ գործէ գմբեթաձեւ  իմն նման բոլորատափի Քիփկէօլի, որձաքար մեծամեծ քուէիւք ապակեայ ֆէլասփաթի, նմանապէս եւ գող բաժակաձեւ յորմէ եւ անդր ընդ կողմն մի ձգի հեղեղակերպ որձաքար զանգուած ուղղակի, իբրեւ պատեալ խոշորակերպ հատուածակողմամբք: Զկոյտ որձաքարանցս ՚ի ստորեւ շրջափակեն այլ հոսանք խանձից ՚ի վերագոյն եւս բարձանց կոնին զեղեալք, եւ ՚ի վերայ քան զսոսա երեւին չարք հրաբուղխ կոնից, որոց ոմանց անաղարտ կան բաժակքն բոլորիչք յորոց ցայտեալ են աճիւն, մոխրագիրտ եւ խանճախիճ (capilli) եւ քաջ քաջ նշմարին խաղացք զուղակին ` պաղպաջունք որպէս դեռ իսկ զեղեալք. կան առ նոքոք մեծագոյն եւս կոնաձեւ բլուրք համակ մոխրակոյտք ուռուցիկք: Այսոքիկ ամենայն համարին արտագրեալք ՚ի մեծէ յոյժ կողմնական պատառուածէ, որ ընդ բազում մղոնս երկարեալ յանգի ՚ի մեծ կոնն մոխրակոյտ ` Գառնըեարըգ կամ Գառնըեըրդրք ( Փորապատառ ) կոչեցեալ: Յարեւելից կուսէ սոցին են եւ այլ բազում կողմնական պատառուածք զուգաժամանակք, որոց հեղեղք զուղակաց ակն յանդիման երեւին: Նշմարի ՚ի սահմանի անդ մշտնջենաւոր սառամանեացն մեծն կոն մի ժայթքման ` սեաւ եւ հերձակտուր զանգուածով ՚ի պաղպաջուն սպիտակութեան միջի, որոյ հոսանք երեւին  իբրեւ ամբարտակք հսկայակերպք վայրիջուք ՚ի դաշտ անդր Երասխայ, եւ իբրեւ ագուգայք երկարաձիգք բացեալք  յամբարտակին  կամ խոռոչք երկարք լայնանուն յէջսն եւ խառնին յիրար: Ի վերնակողմանս յիշեցելոյ խորշաձեւ պատառուածին ` երեւին ուրեք եւ մերկ ժայռք ` համաբունք մեծի զանգուածոյ լերինն, այսինքն արձաքար եւ հրուտ ( ծծմբային երկաթ ), որք ազդեցութեամբ օդոց բաղալուծեալ փշրին եւ արձակեն հոտ ծծըմբայ, այսպէս եւ յայլ կողմանս: