186.
ՀՐԱԲԽԵԱՅ
ՆԻՒԹՔ.
ԴՂՐԴՄՈՒՆՔ
Քննութիւն
երկրաբանից
այցելուաց
հաւաստէ.
զի
թէպէտ
այսքան
հրաբուղխ
բերանք
բացեալք
են
՚ի
Մասիս,
այլ
երկոցուն
եւս
գագաթունք
տափակք
`
չեն
այնպիսի
բաժակք
եւ
հրաբղխաձեւ
կերպարանք
նոցին
առթեալ
են
՚ի
վերամուղ
բռնութեանց ,
որք
զնախնական
որձաքարինսն
բարձրացուցեալ
կուտակեալ
են,
եւ
ստէպ
վերապատառմամբ
երեսաց
եւ
կոնից
`
անհարթ
եւ
անհեղեղ
եւ
լայնաթիկնուս
գործեալ
զկողս
Աւագ
Մասեաց:
Նմանագոյն
այժմեան
հրաբուղխ
լերանց
`
է
Քիփկէօլն:
Սակայն
եւ
չէ
իսպառ
անհաւան,
եթէ
՚ի
սկըզբանն
եղեալ
իցեն
հրագագաթունք
որպէս
զԵանէ,
եւ
յետ
անթիւ
ժամանակաց
՚ի
ժայթմանէ
քարանց
եւ
՚ի
փլածոյ
շրթունցն
`
աւերեալ
զայժմեան
ձեւսն.
վասն
որոյ
եւ
ոմանք
՚ի
քննչաց
եւ
տեսողաց
աներկբայապէս
ընդունի
հրագագաթն
եղեալ
երբեմն
եւ
Մասեաց:
-
Երկրորդական
եւ
կողմանական
հրաբուղխ
կատարք
ոչ
սակաւք
երեւին
՚ի
Մասիս
`
յորոց
սակի
գտանին
եւ
՚ի
ձորատափին
որ
՚ի
միջի
կրկին
Մասեաց,
եւ
բարձրագոյն
բնաւից
է
անուանեալն
Դաշ-գիլիսէ
կոնաձեւ,
ընդ
մէջ
Սերտապուլագայ
եւ
գագաթան
Աւագ
Մասեաց,
բարձր
աւելի
քան
զ
'12,
000:
-
Գրեաթէ
ամենայն
տեսակք
նիւթոյ
ժայթքելոյ
՚ի
ծանօթ
հրաբղխից
`
գտանին
եւ
՚ի
Մասիս,
յորս
եւ
մոխիր
եւ
դիրտ,
չեչաքար,
կրպաքար
կրային
եղեգնաքար
(obsidian)
եւ
՚ի
Հր.
Մ.
ստորոտն
`
հրաբղխեայ
ապակէքար
թխագոյն
կամ
կանաչասեաւ
զոր
բրուաք
Նախճաւանայ
լոսեալ
եւ
խառնել
ընդ
ծծմբուտ
պղնձոյ
`
գործեն
գեղեցիկ
կանայ
ապակաբուռ:
Բազում
եւս
կողմանք
մանաւանդ
խոնարհագոյնք
`
համակ
աւազով
եւ
խճով
պատեալ
են,
գրեաթէ
անգնալիք
ոտից.
որք
յոյժ
տառապեցուցին
զԴուռնըֆար
՚ի
շրջագայութեանն
՚ի
խնդիր
բուսոց.
իսկ
այլուր
անարգիլ
ապառաժք
`
որպէս
բացընկեցիկք
կան.
մանաւանդ
՚ի
Մ.
Հս.
զորս
նոյն
ուղեւոր
բուսաբան
նմանեցուցանէ
հոմերական
լերանց
զիրերօք
կուտակելոց
`
Ովսայ
եւ
Պելիոնի:
Գոյ
ակն
ունել
յայտնութեան
եւ
այլոց
հրաբղխի
եւ
բնական
եւ
երկրաբանական
նիւթոյ
՚ի
Մասիս,
եթէ
ամենայն
իսկ
երեսքն
յաջողեսցին
՚ի
քննութիւն,
որ
ոչ
է
գործ
դիւրին:
Որքան
ստոյգ
է
ձեւակերպութիւն
լերինն
՚ի
հրաբղխի
զօրութեանց
լինել
եւ
յեղափոխել,
եւ
անժխտելի
մեծամեծ
սասանութիւնքն,
տակաւին
չեն
աներկբայ
վերապատառմունքն
կամ
բոցոյ
եւ
զուղակաց
բղխմունք
՚ի
պատմական
ժամանակս.
զի
եւ
առաջին
յիշատակ
հնագունից
նախնեաց
մերոց
զմեծէ
փլածէ
լերինն.
յորմէն
եւ
Վիհն.
ոչ
ակնարկեն
՚ի
հուր
եւ
՚ի
ծուխ,
«
լեալ
ասեն
յահագին
իմն
շարժմանէ,
զոր
պատմեն
որք
բազմաշրջութեամբ
`
Պտղոմեայ
ասպարիզօք
`
զբնակութիւն
մարդկան
չափեցին
».
եւ
եւ
ոչ
վիպասանքն
Հայոց
`
որք
յաւուրս
Բ
Արտաշիսի
եւ
որդւոցն
`
յիշեն
զԱզատն
Մասիս,
եւ
զԱրատաւազդայ
դէպս.
չառնեն
այդպիսի
յիշատակ:
Յիշէ
Ս.
Եփրեմ
իբրու
յամի
340
եւ
1
սասանութիւն
եւ
պատառումն
մեծ
եղեալ
՚ի
լերինս
Հայոց,
հանդերձ
ծխով
եւ
բոցով,
յիրար
բաղխումն
եւ
դարձեալ
զատումն
նոցին,
այլ
յատուկ
անուամբ
ոչ
յիշէ
զլերինսն:
Նոյնպէս
եւ
՚ի
մեծի
սասանութեան
Երեւանայ
հաւատարմագոյնն
պատմչաց
Զաքարիա
Սարկաւագ
`
ոչ
յիշէ
զՄասեաց
դղրդումն
եւ
ներգործութիւն,
բայց
այլ
յիշատակագիր
ասէ
զշարժն
«
՚ի
յԱւագ
լեառն
Մասիսէ
մինչեւ
՚ի
բլուրն
Շամիրամայ
».
եւ
այլ
ոմն
առանց
անուանելոյ
զՄասիս
`
յիշէ
զպատառուածս
լերանց
եւ
բոց
ծիրանացեալ
՚ի
նոցանէ:
Ոչ
հաւաստեցաւ
եւ
Գերմանցւոյ
ուղեւորին
Ռայնէկսի
աւանդութիւնն,
եթէ
յամի
1783
յ
'3
ամսեան
յանուարի
եւ
՚ի
22
փեբրուարի,
երւեալ
իցէ
՚ի
բացուստ
՚ի
Հս.
Ել.
հուր
ցոլացեալ
՚ի
Մասեաց,
քանզի
վարդապետք
Էջմիածնի
եւ
բնակիչք
կողմանցն
հարցեալք
յետոյ
`
միաբան
ասէին
այնպիսի
ինչ
երբեք
ոչ
տեսեալ:
Ի
մերումս
դարու
յամի
1814
մեծ
սառնակոյտ
մի
զերծեալ
փրթաւ
՚ի
բարձանց
Մասեաց,
եւ
կարծեցին
ռամիկք
ոմանք
գտանել
՚ի
նմին
բեկորս
՚ի
փայտից
Նոյեան
տապանին:
-
Սակայն
հին
հրաբուղխ
զօրութիւնն
թաքուցեալ
եւ
հանդարտեալ
բովանդակ
դարս,
յայտնեցաւ
առ
մեօք,
յոյժ
ահագին
նշանաւ
եւ
աղիտաբար
արգասեօք,
յամի
1840
յ
'2
յուլիսի
(
ըստ
նոր
տօմարի
),
կիսով
ժամու
յառաջ
քան
զմուտս
արեգական,
՚ի
հանդարտութեան
եւ
՚ի
պարզութեան
օդոց,
այնպիսի
ահեղ
ցնցումն
եղեւ,
երկրի
եւ
գոռումն
հնչեաց
՚ի
լեռնէն
ցմեծ
հեռաստան,
զի
ըստ
վկայելոյ
լսողացն
եւ
քննելոյ
գիտնոյ
զ
'
եղեալսն
`
մի
՚ի
սաստկագոյն
սասանութեանց
եւ
այլայլութեանց
երկրի
ծանուցաւ
եւ
այն
գրեաթէ
յերկիցս
քթթել
ական,
թէպէտ
եւ
ցժամ
մի
տեւեաց
ներգործութիւնն
թուլացեալ.
քանզի
յառաջնում
անդ
րոպէի
`
համօրէն
հազարամեայ
շէնք
որ
՚ի
լերինն
բնակչօքն
հանդերձ
աներեւոյթ
եղեն
մենաստանն
Ս.
Յակովբայ
աղբերն
հանդերձ
վերացեալ
՚ի
տեղւոջէն
տապալեցաւ
՚ի
վայր,
եւ
սոսկավիթխար
վէմք
՚ի
վըհէն
արտակիտեալք
`
հեղեղօրէն
՚ի
վայր
հոսելով,
զմեծ
եւ
զբազմամարդ
աւանագեօղն
Ակոռի
`
իբրեւ
տուփ
մի
տկար
ջախջախեալ
`
գետնայատակ
ծածկեցին
ամենայն
բնակչօք
եւ
արարովք
նոցին.
ծուխն
թխագոյն
եւ
տարաչէկ
ծառացեալ
վերացաւ
քան
զկատարն
Մասեաց,
եւ
հոտ
ծծմբոյ
բուրեաց
սաստկապէս
վէմք
հարիւր
կենդինար
ծանրութեամբ
եւ
250
եւ
300
շրջապատութեամբ
եւ
մեծագոյնք
եւս
ոստուցեալք
սահեցան
ցհինգ
եւ
վեց
մըղոն
՚ի
բաց,
եւ
խառնաձոյլ
քարանց.
սառանց,
հողոյ
եւ
տղմոյ
`
ծածկեաց
զհիւսիսային
արեւելեան
լանջս
լերինն
մինչեւ
մերձ
յափունս
Երասխայ:
Թուեցաւ
ոմանց
զառաջինն
եւ
այնպէս
իսկ
հռչակեցաւ
՚ի
լրագիրս,
եթէ
մասն
մի
՚ի
գլխոյ
լերինն
փրթուցեալ
թաւալեալ
գործեաց
զվտանգն,
(
որպէս
երբեմն
՚ի
հելուետիա,
յամի
1806,
լեառնն
Ռոսպէրկ
հատեալ
թաւալեալ
՚ի
հովիտն
Կոլտոյ,
ջաղխեալ
ընկլոյզ
զոր
՚ի
նմայն
գեօղս
երիս.
)
սակայն
մանր
քննութիւն
Վակնէրի
գերմանացւոց
որ
յետոյ
երից
ամաց
(1843)
եկն,
եւ
վկայութիւն
ականատեսից.
եւ
գիր
ոմանց
՚ի
նոցանէ
որ
՚ի
նոյն
աւուրս
առ
մերայինս
գրեցան
եւ
՚ի
դիւանս
մեր
պահին,
հաստատեցին
աներկբայ,
զի
ներքին
հրաբղխեայ
բռնութիւն
տարերաց
լերինն
`
թէպէտ
եւ
ոչ
բոցաշունչ
այլ
ոգեօք
եւ
շոգեօք
գործեաց
հերձմունս
՚ի
գլուխ
հնոյն
եւ
մեծի
պատառածի
ի
Վհին
յԵլ.
եւ
՚ի
Հր.
Ել.
կողմանէ,
անտուստ
`
զոր
Հայք
Կարմիր
քարափ
կոչէին,
եւ
արձակեաց
մառախուղ
մռայլ
եւ
չիկորակ
ծխոյ,
եւ
յոստուցանելն
զահագին
եւ
զաւերուածս
ապառաժսն
վերացուցանելով
յօդս
եւ
տապալելով
զձեռակերտ
շինուածսն
հանդերձ
յատակօքն.
որպէս
միաբան
վկայեցին
Հայք,
Քուրդք,
եւ
Թաթարք
`
որք
հսկէին
հոտից
իւրեանց
յարօտս
վերագոյնս
քան
զՎիհն:
Ոչ
ցամաք
հրեղէն
ծուխ
էր
երեւեալն,
թէ
եւ
կարմրագոյն,
այլ
չոգի
ջրեղէն,
որ
յայտնեցաւ
եւ
անձրեւով
որ
էջ
՚ի
նմին
գիշերի,
որպիսի
չէր
սովոր
լինել
յայնմ
եղանակի
եւ
՚ի
պարզութեան
օդոյ
ցերեկին.
յետ
սակաւուց
փոխեցաւ
գոյն
ծխոյն
՚ի
թուխ
թանձր,
յորժամ
նուազեցին
որոտաձայն
բոմբիւնք
պայթմանց
ժայռից
եւ
ցայտման
վիթխարի
վիմաց,
եւ
հողային
հոսանաց,
որովք
ծածկեցաւ
գրեաթէ
25
ռուս
մղոնաչափ
(
վերստ
)
սահման
երեսաց
երկրի,
20
եւ
200
թանձրութեամբ
հանդերձ
տղմասիկ
հոսանօքն,
որ
՚ի
6
յուլիսի
վերստին
ցիցմամբ
գետնոյ
իջին
՚ի
ձարձանց
եւ
վարեալ
ստորիջուցին
զարտակիտեալսն
յառաջին
ժայթքմանէն:
Երիցս
եւ
յետ
այնր
կրկնեցան
սասանութիւնք
մեղմագոնք
յութ
յուլիսի:
Չեւ
բարձանց
լերինն
ոչ
փոփոխեցաւ,
որպէս
ոմանք
համբաւէին,
այլ
մասն
ինչ
երեսաց
վհին
եւ
որ
առ
ստորոտովն:
Աղբիւրն
Ս.
Յակովբայ
նուազեաց
յոյժ,
եւ
յելից
կուսէ
նորին
բացաւ
խրամ
մի
20
խոր
եւ
30
լայն,
ընդ
որ
հոսէր
ջուր
պղտոր
եւ
ծծմբահոս,
քարինքն
թաւալեալք
՚ի
վերայ
վանաց
Ս.
Յակովբայ
գործեցին
բարձրատափ
մի,
եւ
բլրաձեւ
կուտեցան
՚ի
վերայ
եկեղեցւոյ
եւ
պարտիզի
նորին,
նոյնպէս
եւ
Ակոսի
ծածկեցաւ
դերբկօք.
աղբիւր
նորին
դառնացաւ
եւ
ծծմբահամ
եղեւ.
խցաւ
եւ
խճողեցաւ
եւ
մասն
մի
յատակի
Գինոյ
գետոյն
(
Գարասու
):
-
Գլխաւոր
տեսակք
քարանցն
մայթքելոց
`
էին
որձաքար
եւ
պորփիւր,
փայլուն
բիւրգօք
ֆէլտոփաթի,
որք
ծածկեցին
զառաջին
վերերեւոյթ
պասալան
եւ
զհրաբղխի
եղեգնաքարն
(obsidian):
-
Այս
ամենայն
երեւոյթք
վերածանուցին
զՄասիս
սոսկալի
հրաբուղխ
՚ի
հնումն,
եւ
ոչ
իսպառ
հանդարտեալ
յայժմուս,
այլ
հըրահալ
տարերացն
՚ի
խորագոյն
ընդերս
ստորիջեալ.
թուի
միջագոգն
ջրամբար
կամ
ծով
մի
մեծ
լինել
՚ի
քամուածոյ
անտի
ձեանց
որ
՚ի
պատառածս
ծոցոյն
եւ
ծործորոց
կողիցն,
յորոց
սակաւ
ինչ
մասն
իջանէ
ընդ
երեսսըն,
եւ
միակ
գետն
Գինոյ
`
որոյ
հարկ
էր
աճել
ամարանի
`
յորդագոյն
եւս
գտանի
ձմերանի.
յորմէ
կարծի
՚ի
ներքուստ
անտի
ընդունեալ
մատռուակութիւն,
եւ
այսպիսիխորանիստ
թագուստ
հրոյն,
եւ
կուտակութիւն
ջրոյ
՚ի
վերայն,
եւ
սառամանեաց
վերագոյն
եւս
`
ոչ
բաւելով
բոցաձեւ
եւ
հրաշունչ
վերապատառմունս
գործել,
չոգեաւ,
ջրով
եւ
տղմով
կատարեցին
զգործն
որ
ոչինչ
ընդհատ
՚ի
հրացայտ
ժայթմանց
`
բուռն
եւ
աղիտագործ
եղեւ:
-
Մեծ
երկրագէտն
Հումրոլտ
(
որ
իղձ
լինէր
յամի
1829
ընդ
Բառոդի
գալ
՚ի
քննութիւն
Արարատեան
լերանցս
),
երիս
մեծ
շրջանակս
հրաբըղխից
համարի
յԱսիա,
եւ
արեւմտագոյն
՚ի
նոսա
զերկիրն
Ատրպատականի,
Հայոց,
Ափշեռօնի
եւ
Կովկասու,
եւ
կենդրոն
եւ
կէտ
ստորերկրեայ
ներգործութեանց
նոցին
`
զԱրարատեան
Լերինքս:
-
Ուժգին
եղեւ
յիշեալ
մեծ
սասանութիւնն
յարեւելակողմն
Մասեաց,
՚ի
Նախճաւան
գաւառի
կործանեցան
իբրեւ
6000
տունք,
ոչ
սակաւք
եւ
՚ի
Շարուր.
՚ի
Մակու,
եւ
՚ի
հարաւակողմնն
`
՚ի
Պայէզիտ,
յարեւմըտակողմն
՚ի
Սուրմառի.
իսկ
՚ի
հիւսիսակողմն,
մեծ
քան
զսասանութիւնն
եղեւ
քայքայումն
եւ
աւերումն:
Կրկին
պատառուածք
մեծամեծք
եղեն
եւ
՚ի
Քարահունջ
գեղջ
Համբատայ
Սիւնեաց,
վերացայտելով
եւ
քարինս
հրամուղս
`
ըստ
կարծեալ
բնակչացն.
յետ
ամաց
թուեցաւ
ամփոփիլ
մեծի
պատառածոյն
որ
՚ի
մէջ
գեղջն
այլ
՚ի
վերջին
ամքս
դարձեալ
ընդարձակեցաւ,
մինչեւ
յայսմ
ամի
(1889)
խորհել
եւ
կամել
գեղջէիցն
տեղափոխել
զբնակութիւն
իւրեանց.
Ստէպ
հանդիպին
՚ի
Մասիս
եւ
մասնական
սասանութիւնք
տարերաց,
այսինքն
հիւսք
ձեան
եւ
սահեցմունք
սառամանեաց.
եւ
ըստ
ասելոյ
տեղացեաց
`
՚ի
քսան
ամս
միանգամ
պատահէ
փրթուած
մեծ
եւ
անկումն
վիմախառըն
սառնակուտի.
յորոց
սակի
ցուցանէին
Մորիէի
անգղիացւոց
՚ի
վերին
բերան
Վհին
մեծ
կուտակ
մի,
որ
թուի
Սառցատուն
կոչեցեալն
՚ի
Հայոց,
եւ
ամ
յամէ
աճէ
մինչեւ
ծանրացեալ
յոյժ
եւ
՚ի
ներքուստ
քայքայմամբ
տարերացն
`
գահավիժեսցի
ընդ
կողս
կամ
լանջս
լերինն
կամ
յանդուգսն,
ահաւոր
սաստկաշառաչ
ուժգնութեամբ,
որում
՚ի
ճահ
կշռէ
ուղեւորդ
այդ
`
զհանրածանօթն
առ
Իտալացիս
եւ
առ
բանասէրս
`
զիսկաբարբառ
տողս
դիւցազներգուին
իւրեանց
Տասսոյի.
Treman
le
spaziose
atre
caverene
Laer
cieco
a
quel
rumor
rimbomba.
Թնդան
ընդարձակ
քարայրք
արջնաթոյրք:
Բոմբիւնս
որոտան
առ
դղորդն
`
այերք
կոյրք:
Իմ
արդեօք
նմանեցուցանէր
զվերոյգրեալ
ձայնս
եւ
զարկածս
աւերածին
Ակոռւոյ:
-
Զդղրդմանցն
եւ
զգլորմանց
`
հարիւր
ամաւ
յառաջ
գրէր
Տէր
Յովհան
Ոսկերչեան
՚ի
պատմական
Յիշատակարանի
իւրում
այսպէս.
Ես
Յոհան
քահանայ
Մարտիրոսեան
Էջմիածնեցի,
՚ի
26
ամի
կենացս,
այն
է
՚ի
20
օգոստոսի
ՌՄԼԶ
թուին
Հայոց
(1788)
վասն
ուխտից
նպաստութեանց
աղօթատեղեաց
սրբոյ
հայրապետին
Յակովբայ
Մըծբնացւոյն,
յաւուր
ուրբաթու
ընդ
երեկս
`
իջաք
յայգիս
գեղջն
Արկուռւոյ,
որք
՚ի
ստորոտս
լերին
են.
եւ
գայր
մեզ
ձայն
՚ի
վերուստ
՚ի
լեռնէն
իբրեւ
ահեղ
որոտման
կամ
մեծամեծ
թնդանօթից.
եւ
հարցեալ
զշինականս
գեղջն,
թէ
զի՞նչ
իցեն
այսոքիկ
ահագին
դղրդմունք
եւ
գոչումն
լերինն.
եւ
նոքա
տեղեակս
արարին
զմեզ,
թէ
ձիւնն
փլանի,
եւ
անտի
արձագանքդ
ձորոյն
թնդաւն:
Իսկ
մեք
ընդ
առաւօտն
հայեցեալ
իբր
առ
փոր
լերինն,
տեսաք
զի
յարեւմտից
կուսէ
առապար
մի
փլուզեալ
էր
զձիւնն
դիզացեալ
՚ի
վերայ
իւր,
եւ
թանձրութիւն
փլուածոյն
եպեւիւր
իբր
8
կամ
10
րոպէս
մարդաքայլ
ճանապարհի
»:
-
Ոչ
սակաւ
սաստիկ
եւ
նորանշան
իմն
լռին
ամարանի
ձայնք
ճարճատմամբ
սառամանեաց,
յետ
միջորէի
՚ի
տոթագին
ժամս
երկուս
նոյնպէս
եւ
սաստկագոչ
հնչեն
էջք
տեղատարափ
անձրեւաց
հանդերձ
վիժմամբ
խճախառն
քարանց.
որպէս
եւ
փայլատակունք
եւ
ելեկտրական
օդերեւոյթք
պայծառ
յոյժ
ցոլանան
անդ:
Այսոցիկ
ականատես
եւ
ականջալուր
թուի
`
աղօթականն
մեր
հին,
որ
մաղթէ
(
տասսոյակերպ
նմանաձայնութեամբ
)
զերծանել
`
«
՚ի
լեռնատարափ
թնդմանէ,
՚ի
վիմագլոր
եւ
՚ի
թաւալագնաց
քարէ
»:
