Այրարատ

187. ՍԱՌԱՄԱՆԻՔ. ՋՈՒՐՔ

- Ըստ օդաբանական տեսութեան նշանաւոր է բարձրութիւն սահմանի ձեան ՚ի Մասիս, կամ մշտնջենաւոր  սառամանեաց, որ յԱլպեայս Եւրոպիոյ չհասանէ ց՚ 9000 ՚ի Կովկաս հազիւ ց՚ 12, 000 իսկ յաւագ Մասիս գրեաթէ յ՚ 13, 000 սակաւ աստիճանօք հարաւագոյն գոլով քան զօտար լերինսդ բայց ՚ի հիւսիսային ստորոտսն ` որ զնստագոյնք են եւ դարաձեւք ` ՚ի խոնարհ եւս իջանէ սահման ձեան, եւ սկլիկ (beve) խիտ ծածկէ զընդարձակ դաշտս. իսկ ՚ի հարաւակողմն ` որ սեպագոյն է ` բարձրագոյն եւս է դրօշակ ձեանց, եւ նստի յաճախ յ ' երկարաձիգ  խոխոմս ծործորոց կողիցն, սպիտակ մանեկաձեւս գործելով ՚ի վերայ թուխ յատակի: Զարմանալի եւս այն է, զի թէպէտ ց՚ 2500 կամ ց՚ 3000 ՚ի գագաթանէ անտի լերինն եւ ՚ի վայր ` մըշտաձիւն վերարկուեալ  է Աւագ Մասիս, այլ եւ անդէն իսկ հուպ ՚ի գագաթնն հազիւ հարիւր ոտիւք ՚ի խոնարհ ժայռ մի մեծ իսպառ մերկ եւ թուխ մնայ, ոչ այնքան առ յոյժ ուղղորդ սեպացեալ գրիցն, այլ որպէս համարին բնագէտք, առ բաղալուծութեան մետաղական տարերացն: Ի հարաւակողմանն մնայուն ձիւնագետին ` ուրեք ուրեք գտանի ց՚ 12, 000 իսկ ՚ի հիւսիսակողմն խոնարհագոյն եւս: Յայսմ կողման գտանի միայն եւ միակ Սառնակ կամ Սառնատուն (Giacier) ՚ի բերան վհին մեծի, զոր եւ ազգայինք, մեր Սառցատուն անուամբ ճանաչէին, թէ եւ ոչ կարի ընդարձակ, այլ համանման սառնակաց ծանուցելոց յԱլպեայս եւ այլուր. եւ կայ ՚ի ստորեւ ձիւնալից ծործորոցն ` որք ՚ի հալս իւրեանց կղկըզին ՚ի վերայ նորա. իբրեւ մըղոն մի ընդ երկայնն, եւ 160 - 300 Չ. լայն ՚ի միջոցի 7500 - 9500 բարձրութեան լերինն: - Պատճառ բարձրութեան ձիւնագծին համարի ` կլեմն կամ ցամաքութիւն օդոց Արարատեան նահանգի, եւ չունելն Մասեաց կցորդութիւն ընդ այլոց լերանց, որպէս Կովկասեանքն եւ Ալպեայք. վասն որոյ սակաւ ձիւնէ ` ՚ի նմա. եւ Երասխեան դաշտ շրջապատեալ ՚ի Հս. եւ յԵլ. ՚ի լերկ եւ յողորկ լերանց ` ընդունելով զցոլս ճառագայթից լուսոյ, տապացուցանէ զօդս եւ մեզմէ զցրտութիւնն:

Նշանաւոր օդային երեւոյթ մի եւս գործի զՄասեօք ծանօթ առ տեղացիս եւ քննող ուղեւորս. այն է վերացումն գոլախառն օդոց յերեսաց դաշտին. զի ամարանի եւ յաշնանի գագաթն լերինն ՚ի գիշերի եւ ընդ այգն ամենեւին յստակ եւ պայծառ երեւի, այլ ընդ վերանայ արեգականն եւ շողալ ՚ի դաշտն ` վերանան եւ օդք տապացեալք ընդ կողս լերինն, եւ ժամանեալ ՚ի ձեան սահման ` խտանան ՚ի շոգի, եւ ամպ գործեալ ` յետ իբր երից կամ չորից ժամուց ծագման արեգականն ` բակ առեալ փարին զգագաթամբն ց '3000, եւ հիռ գան զնովաւ մինչեւ ՚ի մուտս արեգական, եւ ապա ՚ի զովանալ գետնոյն եւ ՚ի դադարել ջերմիկ օդոցն վերացման փարատին, եւ դարձեալ սպիտակափառ պաղպաջէ գագաթնն ՚ի կապոյտըն երկնից. իսկ այլք ՚ի լերանց որ զԵրասխեան եւ դաշտաւն ` իսպառ զերծք գոլով ՚ի ձեանց յայնմ եղանակի, ամենայն ձեւօք կերպարանացն երեւին որոշակի, եւ միայն Մասիս խորհրդապէս իմն սքողեալ մնայ:

Զէջս եւ զդիզանալ ձեւանն ՚ի Մասիս, եւ ապա զնուազելն, եւ զերեւել ցամաք կամ դալար կողից ` իբրեւ եղանակացոյց ունին բնակիչք կողմանցն եւ ըստ այնմ պատրաստին եւ կատարին զգործ մշակութեան, եւ որք ՚ի հիւսիսակողմն նորին բնակեն յԱրարատեան  դաշտի ` իբրեւ հասարակ անուն հարաւոյ զանուն նորին վարեն, այսպէս ասելով Արեւելք, Արեւմուտք, Հիւսիս, Մասիս: - Վասն համեմատական նուազութեան ձեանց ՚ի Մասիս ` ոչ են առատ եւ ջուրքն, եւ յոյժ չորային համարի, մանաւանդ բաղդատեալ ընդ Արագած լերին, յորում են քառասնի. չափ աղբերք. իսկ ՚ի սմա հազիւ երկուք կամ երեք եւ թէպէտ ոչ սակաւ վտակք յ '12, 000 բարձանց զեռալով իջանեն ոռոգանել զլանջս եւ զկոդս լերինն, այլ խճախառըն եւ աւազախիտ բնութիւն նոցին ընկլուզանէ զջուրսն, որք ՚ի խորին եւ յանմատոյց  ծործորս եւեթ զդչելով իջանեն, եւ սակաւք ոմանք հասեալք մինչեւ մերձ ՚ի ստորոտսն ` կազմեն աղբերս, այլ եւ նոքին իսկ ընկղմին յ ' ողողուն տղմուտ գետինն եւ ՚ի արմատացեալ մոխրի. վասն որոյ ՚ի հասարակի անջրդի  է լեառնն  Մասեաց, հակատիպ իմն իմաստս ընծայելով յիշատակի ջրհեղեղին, որոյ յետին հանդիսարան  համարեալ է: - Ի հալս ձեանց եւ ՚ի սորսորեալ սառնախառն խճից ` իջանեն ՚ի վայր անուանեալ  Որդնուկքն, Զիւլալ կոչեցեալ ՚ի Թուրքաց, զի են որդնաձեւ եւ պաղպաջուն պաղածք, ունելով ՚ի միջի ջուր ականակիտ , որ յոյժ բարեհամ եւ ախորժաճաշակ է. վասն որոյ յետին սէրտարն Երեւանայ յելանելն  ՚ի հովս Ակոռւոյ  ամարանի. տայր խնդրել եւ բերել անտի:

Մի միայն գետ մնայուն գաւառիս է Սեաւ ջուր ( Գարասու ) կոչեցեալն, որ բղխէ ՚ի հիւսիսակողման ստորոտից լերինն ՚ի հարաւոյ Դաշպուռուն գեղջ, եւ դանդաղ ընթացիւք ՚ի դաշտին ` դառնայ յարեւելս հարաւախառըն եւ անկանի յԵրասխ, հանդէպ Խոր Վիրապայ, ՚ի ստորին մասին բազում անգամ մորաձեւ տարածանի, յորդեալ քամեօք լերինն, երբ ժամանիցեն ՚ի նա այլովք մանումբք  վտակօք: Ուղղակի ՚ի Հս. ընդ Հր. դիմէր ՚ի սա եւ այլ գետակ յանուն Ակռուոյ, զի ՚ի ձորից սառամանեաց մեծի պատառածին զեռալով քերէր զվանօք Ս. Յակովբայ եւ իջանէր ընդ ծործորն  մեծ յԱկոռի, զերկոսին եւս թողլով յաջմէն ` որ է յարեւելից, խաղայր ընդ նոյն խորաձոր ` յորում եւ շատ այն է զի կորընչէր, հազիւ բաւելով ՚ի պէտս բնակչաց աւանին: Զայս գետակ նախնիք մեր յանուն Բլերն կոչեցեալ Գինոյ, որ թուի ինքն Թաքեալըս կոչէին Գինոյ գետ կամ Գենեգոյն գետ, առ որոյ ակամբք աւանդին որոք եւ կորուստ Արտաւազդայ: - Լեռնակս այս 6652 բարձր առանձնակ կատարաւ կանգնի ընդ մէջ երկոցուն Մասեաց, եւ ՚ի վերայ քան զայն ՚ի Մա. Հս. բարձրաւանդակն  է Սերտար-պուլագ  յ '7050 բարձու. այսպէս կոչեցեալ յանուն կողմնակալին  Երեւանայ Հիւսէին խանի, եւ աղբեր ` զոր հանեալ էր նորա, յելանելն  ՚ի հով  ամարանի.  շինեալ եւ հովանոց բնակարանըս, որք ամայացեալ աւերեցան ՚ի նուաճման երկրին ՚ի Ռուսաց: Բարեհամ աղբիւրն, պատեալ աւազանաւ իբր 10 երկայն եւ 5 եւ 6 լայն. ջուրն երեւի իբրեւ 3 խոր, ականակիտ  եւ պայծառ. խոտաւէտ եւ զուրաճալի  են վայրքըն, մակաղատեղք հոտից Քրդաց եւ հանգրուանք նոցին. յորմէ մատըռուակէին  երբեմն եւ բնակիչք Ակոռոյ. Վերին կամ Մեծ կոչի այս Գարասու, քանզի են եւ այլ երկու գետակք, մին Միջին կոչեցեալ, որ ՚ի նոյն կողմանց բղխեալ եւ սակաւուք ստորեւ քան զառաջինն թափի յԵրասխ. միւսն Ստորին կամ Փոքր Գարասու, հանդէպ միջասահմանի Սատարակայ եւ Շարուրայ ` առ Պուրալան բլրով թափի ՚ի նոյն: