189.
ՎՍԵՄԱԿԱՆ
ՏԵՍԻԼ
ՄԱՍԵԱՑ
-
Զահեղասքանչ
կերպարանս
Մասեաց
միակ
շնորհս
համարի
նմին
վերջին
նրբահայեաց
այցելուն
Պրայս,
իբրու
զի
այլովն
ամենայնիւ,
եւ
վայելչութեամբ
դրից
եւ
բուսական
եւ
կենդանական
արգասեօք
եւ
ջրոցն
մասամբ
`
զուրկ
եւ
աղքատ
է
լեառնն
այն
մեծ,
եւ
՚ի
հասարակի
անգեղեայ
եւ
անշնորհ:
Խստագոյն
եւս
գրէ
նախայիշեալ
բուսաքնին
ուղեւորն
փռանկ,
անհեդեդ
քան
զամենայն
կերպարանս
երկրի
անուանելով,
ահաւորագոյն
քան
զբնաւս
եւ
ըզվիհն
խորանդունդ,
յորոյ
եզերս
դեգերէր
(
՚ի
11
օգոստ.
1701)
«
Ահեղ
իմն
է
տեսիլ
Վհին,
եւ
արդարանայ
Դաւիթ
յասելն
առ
Աստուած,
Իրաւունք
քո
`
որպէս
խորք
բազումք,
անհնար
էր
չսոսկալ
յակնարկելն
՚ի
նոյն.
շուրջգայի
թուի
աշխարհիս
եւ
՚ի
դոյզն
անգամ
նկատելն
զահարկու
գահավիժութիւնսն.
սոսկացուցիչ
իմն
են
եւ
կաշառք
անթիւ
յոլովութեան
ճայեկաց
անդադար
թեւածելոց
՚ի
կողմանէ
՚ի
կողմն:
Շատ
է
նկարել
՚ի
միտս
զմի
՚ի
բարձրագունից
լերանց
երկրի
`
որ
բանայցէ
զծոց
իւր
առ
՚ի
ցոյց
եւեթ
ահաւորագունին
յերեւոյթս
մտաբերելիս:
Ամենայն
վախքդ
այդոքիկ
շեշտակի
իմն
հատեալք
են,
եւ
ստորոտքն
խորտաբորտք
եւ
թխացեալք
`
իբրու
՚ի
ծխոյ
իմեքէ
որ
ելանիցէ
`
՚ի
նոցանէ
եւ
աղտեղացուսցէ.
այլ
փոխան
այնր
`
հեղեղք
տղմոյ
ելանեն
»:
-
Սակայն
նոյն
ինքն
Պրայս
`
որ
՚ի
բազում
բարեմասնութեանց
թափուր
ասաց
զՄասիս,
գեղեցիկ
խորհրդացութեամբ
յաւելու
եւ
վկայէ,
եթէ
«
Ազնուագոյն
իրք
յԱրարատ
(
Մասիս
)
չեն
մասունքն,
այլ
բոլորն
բովանդակօրէն.
Չիք
իմ
տեսեալ
վսեմագոյն
ինչ
քան
զմիանգամայն
երեւոյթ
վիթխարի
այլ
տակաւին
շնորհագեղ
զանգուածոյն
`
նշմարելոյ
՚ի
շրջակայ
դաշտաց.
եւ
ոչ
այլ
տեսարան
`
որ
լցցէ
զնկատողն
այնքան
խորին
զգացմամբ
մեծութեան
եւ
ընդարձակութեան.
որպէս
զայն
`
որ
յանդիման
լինի,
յորժամ
թէ
ոք
վերելակեալ
՚ի
բարձունս
սորին
`
նկատիցէ
զհեռածաւալ
կոհակսն
՚ի
ստորեւ,
եւ
զանսահման
խուժան
լերանց
սփռելոց
զառաեաւ
աչաց
իւրոյ.
նոյն
ինքն
եւ
պարզութիւն
կամ
հոմակերպութիւն
եւ
ձեւոյ
նորա
եւ
գունոյ
`
յաւելուն
զվեհափառութիւնն.
ոչ
զբազնուն
աչք
՚ի
զանազանութենէ
հետաքննելի
կիտից.
ամենայն
գիծք
ուղղակի
ձկտեցուցանեն
՚ի
հսկայակոյտ
ձիւնապատ
գագաթնն,
որ
բաւական
ուղղորդ
եւ
անհարթ
է
՚ի
վերնում
մասինն
`
առ
՚ի
լինել
գեղեցիկ,
մինչդեռ
լայնանիստ
ստորոտքն
եւ
քարաժայռ
կողք
`
ընծայեն
նմա
ամրութիւն
վսեմական:
Հաւասար
ձեւոյն
պարզ
է
եւ
գոյնն.
՚ի
դիւրահակ
պատուանդանէ
`
որ
՚ի
հասարակի
սպիտակագոյն
է,
բաղադրեալ
հրաբղխեաց
աւազով
եւ
մոխրով,
ամբառնան
կողքն
սեպացեալք
՚ի
գոտի
կանաչորակ
5000
տարածութեամբ
եւ
՚ի
վերայ
նորա
այլ
գօտի
թխագոյն
հրաբղխեայ
ժայռից
խառնեալ
ձիւնեղէն
անկուածովք
իսկ
՚ի
վերայ
ամենեցուն
`
արծաթափայլ
գագաթնն
պաղպաջուն:
Միով
ակնարկութեամբ
`
պարունակեն
աչք
զամենայն
զգօտիքս
զայսոսիկ
զանազանեալս
կլեմաւ
եւ
բուսաբերութեամբ,
՚ի
խորշակահար
դաշտէն
մինչեւ
՚ի
սառնապատ
կատարն,
որ
շեշտ
՚ի
վեր
ամբառնայ
ուղղաբերձ
իբրեւ
14,
000
ոտնաչափ:
Դուն
այլ
ուրեք
՚ի
վերայ
երկրի
գտցին
տեղիք
`
ուստի
այսքան
բարձր
կատար
(17,
000'
անգլ.
)
այսպէս
յանկարծօրէն
վերասլացի
յայնպիսի
ցածուն
դաշտէ
(2
-
3000'
յերեսաց
ծովու
),
վասն
որոյ
եւ
հազիւ
ուրեք
այսքան
մեծափառ
երեւոյթ
»:
Ոչ
ինչ
ընդհատ
՚ի
սմանէ
`
եւ
այլոց
ականատեսից
քաջ
գեղեցկաձեւ
երեւեալ
է
լեառնս
մեծ
՚ի
հեռուստ,
մինչեւ
ասել
ուրեք
Մորիէի
`
որ
խստադատ
ոք
է,
տեսանելով
զայն
՚ի
սահմանաց
Նախճաւանի,
եթէ
«
Չիք
գեղեցիկ
իբրեւ
զձեւ
նորին,
եւ
ոչ
ահաւոր
քան
զբարձրութիւնն.
անդ
ամենայնն
ներդաշնակաւոր
եւ
համապատշաճ
երեւի,
եւ
ամենայն
միաբանի
՚ի
կազմել
զմի
՚ի
վսեմագոյն
առարկայից
՚ի
բնութեան
»:
-
Անհնար
է
ասէ
Քէր-Բորդըր,
նկարագրել
զվսեմութիւն
տեսլեան
նորա,
յերկոսին
եւս
հանգամանս,
եւ
՚ի
մրրկի
եւ
՚ի
հանդարտութեան
օդոց:
Եւ
այլուր,
տեսլեան
զայն
՚ի
գալ
իւրում
՚ի
կողմանց
Արագածոտան,
ասէ.
«
Ի
բանալ
հովտին
առաջի
աչաց
մերոց
յէջս
մեր,
բովանդակ
ուշ
մտաց
իմոց
գրաւեցաւ
՚ի
տեսիլն
որ
յանդիման
իմ.
դաշտ
ընդարձակ
անհամար
գիւղորայիւ.
աշտարակք
եւկաթողիկէք
եկեղեցւոյ
Էջմիածնի
ամբարձեալ
՚ի
միջոյ
նոցին,
պաղպաջուն
ալիք
Երասխայ
սահեալք
՚ի
միջի
դալարազգեաց
մարգաց
հովտին,
եւ
ստորակարգ
պար
լերանց
բոլորելոց
զառ
ստորոտով
ահաւոր
մահարձանի
նախաջրհեղեղեան
աշխարհին,
որ
թուի
կանգուն
կալ
իբրեւ
ահեղասքանչ
հանգոյց
՚ի
պատմութեան
մարդկան,
լծորդելով
զերկուս
զարմս
նոցին
`
որ
յառաջ
եւ
որ
յետ
ջրհեղեղին:
Այլ
իբրեւ
ժամանեցաք
՚ի
դաշտն
տափարակ,
յայնժամ
տեսի
զԱրարատ
յամենայն
ընդարձակութեան
մեծութեան
իւրում.
՚ի
տեղւոջէն
`
ուստի
կայի
`
երեւեր
իմն
որպէս
թէ
հարստայեղց
լերինք
աշխարհի
`
մի
զմիով
կուտեալք
իցեն
առ
՚ի
կառուցանել
զմիակս
զայս
վսեմական
անբաւութիւն
հողոյ,
քարի
եւ
ձեան.
սառնեղէն
կատարք
երկգագաթեան
գլխոյն
`
ամբառնային
վեհինակերպ
՚ի
պայծառ
եւ
յանամպ
երկինս.
արեգակն
պայծառափայլ
շողայր
զնոքօք,
եւ
յանդրադարձիկ
ցոլացայտ
ճառագայթիցն
`
թուէին
հաւասար
արեգակունք
հատեալք:
Կէտս
այս
տեսարանի
`
կցորդէր
զգերագոյն
մեծութիւն
`
զդաշտին
եւ
զբարձրութեանն:
Այլ
որ
՚ի
նկատել
իմում
զլեառնն
՚ի
ներքս
՚ի
յիս
զգային
`
այն
անհնար
է
՚ի
բացատրութիւն.
աչք
մի
անբաւականք
առ
՚ի
պշնուլ
ընդ
երկար
յակնախտիղ
փառս
գագաթանցն,
դեգերէին
յանսպառելիսն
կարծեցեալ
՚ի
կողս,
մինչեւ
՚ի
մառախուղ
հորիզոնին
անհետ
լինէին
գիծք
նոցին
՚ի
տեսութենէն.
եւ
ահա
անդիմակաց
իմն
մղումն
իսկ
եւ
իսկ
վերաձգելով
զաչս
իմ
՚ի
վեր
`
կառոյց
յահաւոր
պայծառութիւն
Արարատայ.
եւ
շուարեալ
զգացման
նուազեցելոյ
հայեցողականիս
`
համաձայնելով
նմանատիպ
զգածման
մտացս,
առ
վայր
մի
հիասքանչ
դադարմամբ
կասեցուցին
զխորհեցողականս
կարողութիւն
»:
Ա
'
յլ
ոմն
հայրենակից
Բորդըրի,
Ուիլպրէհէմ,
՚ի
խոնարհել
արեգական
տեսեալ
զՄասիս,
գրէ.
«
Այն
ինչ
խոնարհեալ
էր
արեգական
ընդ
ոլորտիւք
երկնից,
եւ
Արարատ
կանգնեալ
կայր
՚ի
մթնագոյն
յատակի
պայծառափայլ
երկնից.
գոյն
լերինն
վառ
՚ի
վառ
յերփն
ծիրանի
հարկանէր.
նաեւ
կատարն
ձիւնազգեաց
ոչ
որոշիւր
զանազանելով
՚ի
համակերպ
զանգուածէն:
Տեսանելով
տեսեալ
էր
իմ
լերինս
բարձրագոյնս
քան
զԱրարատ,
այլ
մեծատարր
կերպարանք
սորին,
խիզախական
իմն
վերակառուցումն
յանբաւածաւալ
դաշտէն
Երասխայ,
եւ
հզօրեղ
հրապոյրք
Սրբազան
պատմութեան
`
որ
շուրջ
պատեն,
կարգեն
զնոյն
յառիթ
հիացման
եւ
երկիւղի
»:
Մեծ
աշխարհագէտ
եւ
պատմագէտ
զօրապեան
Անգղիացի,
Րասլինսըն,
ատենաբանելով
երբեմն
(1878)
՚ի
ժողովի
աշխարհագրաց,
թէպէտ
ոչ
ընդունէր
զՄասիս
գոլ
տապանակիր,
այլ
խոստովանէր,
զի
«
ինքնին
իսկ
լեառնն
յոյժ
յանկուցիչ
եւ
յոյժ
գեղեցիկ
է.
եւ
արդարեւ
ոչ
գիտեմ
եթէ
գուցէ՞
ինչ
ակնագիտակ
քան
զտեսիլն
Արարատայ
`
ամպեղէն
բակիւն
ձիւնապատ
գագաթամբն,
զոր
մարթ
է
նշմարել
՚ի
բացուստ
գէթ
հարիւր
մղոնաց
»:
-
Եւ
մի
՚ի
յետին
զբօսասէր
վերելակաց
հայրենակցաց
վերնոցդ:
Ֆրէշֆիլտ
`
նմանապէս
՚ի
բաց
թողեալ
զքննութիւն
տապանին
նստելոյ
`
համառօտիւ
ճահաբանէ,
եթէ,
«
Աւանդութիւն
առանց
ինչ
երկբայութեան
հաստատեաց
զտապանն
Նոյի
յամենապատշաճ
պատուանդան
»:
-
Ա
'
յլ
ոմն
եռանդուն
նոր
աշխարհագիր
փռանկ,
ոչ
ընդունելով
ըստ
նախագրելոցդ
զնիստ
տապանին
՚ի
Մասիս,
անկարօտ
ասէ
զնա
յիշատակաց
`
առ
՚ի
լինել
վեհափառ.
սակաւք
իցեն
լերինք
որք
իբրեւ
զսա
վսեմակերպ
վերագիտասցեն:
-
Վակնէր
բնագէտ
`
որ
զերից
մասանց
երկրի
քննեալ
էր
մեծամեծ
լերինս,
զԱրարատեան
մեծատեսիլ
ասէ
երեւոյթն
քան
զայլոց
ամենեցուն.
զի
թէպէտ
եւ
Էլպրուզ
բարձր
է
քան
զսա
իբր
2000
ոտնաչափօք,
սակայն
ամբառնայ
՚ի
միջոյ
համօրէն
պարու
Կովկասեան
լերանց,
եւ
այնու
տկարանայ
տպաւորութիւն
կամ
ազդումն
նորա
՚ի
տեսանելիս.
իսկ
Արարատ
կայ
մէն
միայնակ
՚ի
դաշտին,
մինչեւ
ցկէսն
ծածկեալ
մշտնջենաւոր
սառնամանեօք:
-
Դեսիէ
փռանկ,
պատկերագրիչ
աւերակաց
Անւոյ,
՚ի
գալն
՚ի
Տիատինայ
՚ի
Պայէզիտ
`
դիտակաւ
դիտելով
զՄասիք,
գրէր.
«
Ոչ
ոք
՚ի
ճանապարհորդաց
որք
ճառեցին
զլեռնէս
`
կարաց
զանց
առնել
՚ի
բացատրելոյ
զհզօր
տպաւորութիւնն
ազդեցեալ
յինքն
՚ի
տեսլենէ
անտի:
Ուղղականութիւն
ձեւոյն,
անկցորդ
մենութիւնն
յամենայն
շրջակայ
պարուց
լերանց,
բարձրագոյն
քան
զոր
էն
`
երեւեցուցանէ
զլեառնն:
…
Յստակութիւն
երկնից
ներէր
մեզ
վայելել
տեսութեամբ
գագաթանն
`
զննելով
քաջ
հեռացոյց
դիտակաւ.
եւ
որոշակի
նշմարէին
՚ի
նմա
երեք
կոնոնք
փոքունք
`
որպէս
թէ
կանգնեալք
յեզերս
խառնարանի:
Կազմած
լերինն
ոչ
ուրեք
ցուցանէ
խաւ
՚ի
խաւոյ
տակս
`
որպէս
յայլս
՚ի
լեռնագօտեաց,
այլ
բովանդակ
երեսք
կոնին
ծածկեալ
են
զեղուածով
խանձից
`
յայտնապէս
բղխեցելոց
՚ի
գագաթանէն
»:
Ըստ
այսոցիկ
օրինակի
եւ
այլք
բազումք
պէսպէս
զարմացական
կամ
դրուատական
բանս
`
իբրեւ
պարտս
իմն
անհրաժարելիս
հատուցանեն
լերինս
մերում
Մասեաց.
եւ
որք
՚ի
հարեւանցի
եւս
յիշենն
`
գրեաթէ
ոչ
զլանան
երբէք
մակդիր
մի,
մեծ,
վսեմական,
ազնիւ,
աննման,
եւ
այլն,
յիշելով
եւ
զպատճառս
գերազանցութեանն
քան
զբարձրագոյնսն
քան
զնա
լերինս:
Օրինակ
իմն
Օրիզապա
որ
հաւասար
է
մերոյս
Մասեաց
`
խարիսխ
ունի
7000'
բարձր:
Չիմպորասոյ
`
բարձր
իբրեւ
20,
000',
գրեաթէ
կիսով
չափ
է
բարձրաւանդակ
իւր,
եւ
եթէ
գտցին
յԱլպեայս
դիրք
ուրեք
ուստի
երեւիցին
լերինք
ոմանք
ուղղաբերձք
ց
'11
կամ
12,
000',
սակայն
կան
առ
նոքօք
եւ
այլ
լերինք
բարձունք,
եւ
՚ի
միոյ
ուստեք
հովտէ
երեւին
նոքա
այնպէս.
«
Իսկ
աստանօր,
ասէ
նախայիշեալն
Մորիէ,
՚ի
Հայս
`
լեառնս
այս
վերանայ
լոկ
մեկնակի
եւ
վսեմափառ
՚ի
միջոյ
ընդարձակ
եւ
ծովածաւալ
դաշտի
»:
-
Կնքեսցուք
բանիւ
անգղիացի
գնդապետին
`
Գամերոն
Բուլեդ,
որ
զառաջինն
հրաշացեալ
էր
ընդ
Մասիս
`
յամի
1836.
իսկ
յերկրորդում
նուագին
`
յերթալն
՚ի
Նախճաւանայ
յԵրեւան
(1838,
՚ի
սկիզբն
մայիսի
),
գրէր.
«
Միւսանգամ
հանդիպեցայ
տեսլեան,
եւ
վսեմական
էր
այն.
տեսի՜լ
Արարատայ.
այնքան
մեծ,
այնքան
ահեղ,
զի
համեմատեալ
ընդ
նմին
`
ա
'
յլ
ամենայն
առարկայք
որքան
եւ
մեծամեծք
եւ
ակնախտիղք
իցեն
`
ամենեւին
աննշանակք
մնան.
մինչդեռ
կրօնական
եւ
պատմական
զգացմունք
`
որովք
անցորդն
ուղեւոր
նկատէ
զզարմանասքանչս
այս
գործ
Արարչին,
ամենայն
ինչ,
միաբանի
՚ի
միտս
իւր
`
յարդարել
զնա
վեհագոյն
առարկայից
՚ի
վերայ
երեսաց
երկրագնտիս
»:
Որպէս
իւր
իքեան
կերպարանք
Մասեաց
երկդիմի
իմն
ընծայեն
երեւոյթ,
խոշորակերպ
`
ըստ
ական
նկատելոյ,
եւ
վսեմափառ
մեկնակի
բարձրութեամբն,
այսպիսի
իմն
է
եւ
երեւոյթ
վայրաց
՚ի
գագաթանէն.
զի
ըստ
գերագոյն
բարձրութեանն
հարկ
էր
ապաքէն
եւ
յոյժ
հեռադիտակ
եւ
վսեմացոյց
լինել,
այլ
նոյն
ինքն
անհամեմատ
բարձրութիւնն
՚ի
վերոյ
այլոց
մերձաւորաց
`
նուազեցուցանէ
զմեծութիւն
տեսարանին,
քանզի
որ
շուրջ
զիւրեւն
են
`
նկունք
եւ
ալէձեւք
իմն
տեսանին
յերեսս
համատարած
դաշտի,
եւ
ոչ
վեհք
եւ
մեծամեծք.
իսկ
առ
գտանել
զայսպիսիս
`
ոչ
ժամանէ
տեսութիւն
աչաց,
մինչեւ
՚ի
սարս
Կովկասու
եւ
Տաւրոսի,
եւ
ոչ
՚ի
ծովս
Պոնտոսի
եւ
Կազբից.
կամ
թէ
ցարդ
չյիշէ
ոք
յելելոցն
՚ի
կատար
անդր
`
զայսոսիկ
տեսեալ.
բայց
զարեւելեան
հարաւային
գոտի
Կովկասու
`
այն
է
բուն
Լեռնաստանն
(
Տաղստան
)
աներկբայ
ետես
Պրոյս,
՚ի
150
մղոն
բացուստ
՚ի
Հս.
Ել.
ըստ
ուղղութեան
լերանց
Գեղամայ
եւ
ծովուն,
որոյ
եւ
մասն
մի
մակաւասար
երեսացն
`
փայլեալ
տեսանիւր,
որպէս
եւ
յերկրաչափական
քննութիւնս
Խոյծքոյի
յամի
1850,
նշմարեցաւ
աստուստ
գիտանոցն
կամ
նշանակեն
բարձրաչափութեան
կոտորէպիլերին
Կովկասու,
որ
հեռի
է
աւելի
քան
զ
'110
մղոն:
Իսկ
՚ի
Հս.
մերձաւոր
վայրք
`
նահանգն
Երեւանայ
եւ
Երասխ
`
իբրեւ
արծաթեայ
մանեակ
՚ի
նմին:
Արագած
քառակատար
ձիւնակիր
գագաթամբք,
սահմանք
Անւոյ,
Կիւմրոյ
եւ
Կարուց.
արեւմտակողմն,
յամպոյ
խափանեալ
թաքուցանէր
զլերինս
Բարձր
Հայոց
եւ
Տաւրոսի.
իսկ
՚ի
հարաւոյ
նշմարիւր
սրագագաթն
Սիփան,
եւ
բացագոյն
եւս
բարձրակատարն
Սաւալան,
եւ
եւս
հեռագոյն
`
կատարք
լերանց
Կորդուաց
եւ
Քաղդէացւոց:
