Այրարատ

190. ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ ՄԱՍԵԱՑ, ԵՒ ԱՆՈՒՆ

- Սակայն այս ամենայն, եւ եթէ առաւել եւս ինչ երեւիցի ՚ի գագաթանէ անտի Մասեաց, նաեւ հրաշափառագոյն եւս տեսարանք այլոց դիպողագոյն լերանց, իբրեւ ոչ ինչ են առ վեհագոյն յիշատակօք զոր զարթուցանէ ՚ի միտս ` լեառնս այս, եւ այնու զլէ զայլովք ամենեքումբք. իմա ' զյիշատակն Ջրհեղեղին եւ զերկրորդ վերածնութեան մարդկան, որոյ որրանք համարին. յայս կարծիս թէպէտ եւ ոչ փոքր փաստիւք կարիցեն մրցել լերինք Կորդուաց, արդեօք եւ յաղթել, սակայն այնպէս տարացեալ են ՚ի հասարակաց միտս կարծիքդ Մասեաց սեփականութեանս, զի գրեաթէ անհնար է այսուհետեւ անջատել զերկոսին իմաստսն, զլերինս Մասեաց ( կամ զԱրարատեան լերինս ) ասեմ եւ զՋրհեղեղին. գիտուն եւ տգէտ, քրիստոնեայ եւ անքրիստոնեայ ` այսու յիշատակաւ վերակնէ ՚ի կատարս այս եւ խոնարհի յերկիր. որպէս եւ բարձրասլացն մտօք ՚ի բանաստեղծ մեր ` Նարեկացի, անբաւաչափ իմն կշիռս հանճարելով ՚ի փորձ անօրէնութեանց եւ արդարութեան, ոչ գտանէր մեծագոյն քանակիչ կամ կշռորդ ` քան « զլեառն Արարատեան ՚ի կէտ ամբարձման նժարի միոյ արդարութեան »: Եւ համօրէն ասել, որպէս չիք մեծագոյն անհատ գրաւիչ յերկրի մերում, եւ ոչ մեծագոյն ՚ի նմա գրաւիչ ՚ի միտս օտարաց ` քան զԱրարատ:

Նախահայր մեր հայկազուն ` Քաջաց բնակարան եւ թերեւս եւ Դիւցընկէց լեառն վարկանէր զսա. դրացին իւր եւ նախանձորդ Մարն Աժդահակ ` ՚ի սառնապատ գագաթան նորա երազէր տեսանել զմայր քաջաց յանկարծածին դիւցազանց երից միանգամայն, յայլեւայլ դէմս երկրի արշաւելոյ. մահմէտականն ` համարի զսա մի ՚ի հնգեցուն սրբազան լերանց որոց քարամբք շինեալ Ադամայ զերկրորդն Քեապէ. մեծամեծ բանաստեղծք ` ( Պայռըն, Շադսպրիան, Սումէ, եւ այլն ), մեծ իմն տեսարան կամ Ոգի երեւեցուցանեն ՚ի նմա:

Նշանաւոր եղեւ Մասիք ՚ի մերում դարու եւ  ըստ քաղաքական տեսութեան, ՚ի ճահ կոթողակերպ հասակին ` արձան անջրպետութեան կանգնեալ եւ սահմանաքար բնաւից անհաւասարելի  երից ինքնակալութեանց: Թուրքաց, Ռուսաց, եւ Պարսից, որոց բաժին եւ վիճակ եղեւ երկիրս մեր: Այսպիսի իմն եղեալ էր եւ յելս Զ դարու ընդ մէջ Պարսից եւ Յունաց, զի Խոսրով Արուէզ Սասանեան ` ՚ի թողուլն առ նոսա զմեծ մասն Հայոց ` պահեաց ինքեան զՄասեաց Ոտն եւ զԱրագածոտն: Այլ սխրալի եւս է միջակայութիւն կամ կենդրոնութիւն Արարատեան լերանցս ` ՚ի վերայ երեսաց հին երկրի, որոյ ` հանդերձ Կովկասու, կենդրոն ծանրութեան ասաց զայն ` գլուխն երկրագիտաց դարուս ` Հումբոլա, զի գրեաթէ հաւասարապէս ՚ի միջակի կայ գծից ձգելոյ ` ընդ մէջ Պէհրինկայ նեղուցի եւ գլխոյն Բաբեյուսայ, ընդ մէջ Ատլանդական եւ Խաղաղական օվկիանուց, ընդ մէջ Իսլանտիոյ եւ հարաւային ծագաց Հնդկաց, ընդ մէջ Սենեկալի Ափրիկոյ եւ Բեքինայ Չինաց, վասն որոյ եւ ճահագոյն թուի բազմաց ողջախոհից ` խանձարուրք կամ արձակարան մարդկութեան ասել զԱրարատ ՚ի սփիւռս երկրի, քան զբարձունս Դիպեթոյ կամ Հնդկաց ` որպէս այլք համարին:

Պատմական յիշատակք այսքանոյ լերին. որպէս յայտ է, ըստ հասարակաց կարծեաց, ՚ի ջրհեղեղ անդր ելանեն, այլ զի որչափ ստոյգ է յԱրարատեան երկրին լինել տապանակրին, ոչ նոյնպէս որոշակի եւ դիրք այնր լերին. բազմաց կարծիք  են ՚ի կողմանս Կորդուաց համարել զայն քան ՚ի Մասեաց, յոր կարծիս  են եւ հինք եւ մեծարոյ նախնիք մեր, եւ ոչ ոք ՚ի նոցանէ սկսեալ ՚ի Բուզանդայ, ( որ զՍ. Յակոբայ ծանօթ ելս եւ խնդիր նոյեան տապանին պատմէ ): Մասիս ցուցանէ զայն, այլ Սարարադ ՚ի Կորդուս: Ի միջին դարս սպրդեալ երեւի ՚ի Մասիս հաստատութիւն կարծեացդ, որպէս քաջ երգ հեղինակ Լուսաւորչին ` եթէ Երզնկացին իցէ եւ թէ այլ ոք. ակնարկէ ` ՚ի դրուատելն զլեառնն հանգստարանի  նորուն. « Որ առաւել խորին խորհրդով խնդայ քան զԱրարատեանն Բարձր  Մասիք. քանզի ՚ի նմա հանգեաւ Ս. Գրիգորիոս տապանն ապրեցուցի » եւ այլն. եւ հեղինակ մի Յայսմաւուրց. « Նստաւ տապանն ՚ի լերինն Արարադայ, որ է Աւագ Մասիս, եւ այն գովութիւն եւ պարծանք է ազգիս Հայոց եւ աշխարհիս մերոյ »: Վասն որոյ ընդունայն եւ աւելորդ համարիմք զայսմանէ երկարաբանել. այլ հարկաւոր ` յիշել զանուանս լերինն առ մերայնիս եւ առ օտարս. որոց առաջին եւ բնիկ է Մասիս կամ Մասիսու սար ` ըստ նորոցս, այլ ըստ նախնեաց յաւէտ յոքնաբար Մասիք. որ ըստ աւանդից Խորենացւոյն ` կոչեցաւ այսպէս յԱմասիայ նահապետէ յորդւոյ թոռինն Հայկայ, վասն առ նովաւ բնակութեանն. եւ ամենայն պատմիչք մեր զնոյն յեղեղեն: Օտարոտի իմն եւս ցուցանէ աւանդական հատուած պատմութեան իբր ՚ի Մասեկայ ընդոծնէ Աբրահամու ` եկելոյ ՚ի Հայս յետ մահուան նահապետին, առնուլ զանունն, զի եւ զհայկազնն ` ըստ Խորենացւոյ զՓառոխ ` Մասեկայ սերունդ ասէ պատմիչն այն: Բնականի իրիք նշանակ թուի ինձ անունդ, թերեւս ` բարձրութեան, զի ոչ միայն գոյ ՚ի Հայս եւ այլ Մասիք, ( որ եւ յորոշումն ՚ի սմանէ ` յանուն Բզնունեաց կոչի, եւ է սրակատարն Սիփան ՚ի Հս. Մ. ծովուն Վանայ ), այլ եւ ոչ հեռի ՚ի հարաւային սահմանաց մերոց պարաձիգ լեառն կամ լերինք ` ՚ի հնագոյն օտարազգի գրչաց կոչին Մասիոս, զոր Ստրաբոն համարէր իսկ ՚ի Հայս: - Տեսաք ՚ի վերոյ զի հեթանոս նախնիք մեր իբրեւ անանջատ մականուն Մասեաց յարէին զԱզատն, որ ինձ թուի ըստ Պարսիկ լեզուի Եազատ կամ Իզէդ, նշանակ սրբութեան եւ դիւցական իմն գոլոյ. որպէս եւ բարձր լեառնն Կովկասայ Պէր-Էզատ կոչիւր ՚ի զանդիկ գիրս, յորմէ Էլպրուզ կամ Էլպուրզ առ մեօք. եւ մի ՚ի նուիրական անուանց աւուրց ամսոյ Հայոց ( ԺԸ օրն ) Մասիս կոչէր:

Պաշտօն լերանց բարձանց գրեաթէ հասարակ էր առ յոլովս ՚ի հեթանոս ազանց, ըստ այնմ եւ մերքս բնակութիւն Քաջաց ոգւոց համարին զՄասիս, եւ ՚ի նոցանէ իսկ կալեալ կապեալ տեսաք զԱրտաւազդ ՚ի Վհին կամ յայրս ուրեք: Յայտ է թէ եւ այլ բազում առասպելք զրուցէին զտեղւոյս ՚ի հեռաւոր նախնեաց անտի մերոց. յորոց թերեւս եհաս այլափոխութեամբ եւ պատմեալն ՚ի Պլուտարքեայ, թէ եւ անհեդեդ պատմութիւն լինել առ Երասխաւ Տիորփոս քարալերին, որ թարգմանի Մթաթափանց, եւ գիտեմք զի եւ առ մերս ` մի ՚ի կոչմանց Մասեաց ` է Մթին լեառն, ՚ի յետնոց պարզաբանեալ ՚ի Թուխ կամ Սեաւ. որպէս ցարդ բնակիչք կողմանցն Մութն աշխարհ կոչեն զՄասիս. մարթ է եւ պլուտարքեան անուանն ածանցել ՚ի տարփ հայկական բառէ. քանզի առասպելաբանէ ` տարփանօք իմն դից Միհրայ ` բեղնաւորեալ եւ ծնեալ որդի համանուն, Երկրածին մականունեալ: Յօդէ դարձեալ, ՚ի լերինն յայնմիկ բուսանել Արաքսա ծաղկան, որ նշանակիցէ ՚ի բարբառ բնակչացն ` կուսահալած, իբրու զի եթէ կոյս ոք մերձենայր ՚ի  նոյն ` արիւն ցայտէր ծաղիկն եւ թառամէր: - Ըստ պատշաճի հասակին ` նախնիք մեր ` յաճախ Բարձր կոչեն զլեառնն Մասիս:

Առ դասական մատենագիրս Յունաց եւ Լատինաց ոչ յայտնիծանօթութիւն  լերինս, եւ ոչ Սարաբոն յիշէ, այլ հասարակօրէն Հայոց լերանց անուամբ շատանան, որպէս եւ Սուրբ Հարք, որք եւ կոչեն Արարատեան կամ Արարատայ  լերինս, եւ թէպէտ այսպէս առանձնակ անուն ընծայեն տապանակիր լերինն, ( որպէս Լուպար կամ Լուվար, Պարիս կամ Վարիս ՚ի Մինիադ գաւառի, Կերոն, Ոկիլա, Կուադրատ ( Քառակուսի եւ այլն ), այլ որպէս ասացաք չէ մարթ զոքոք ճշգրտել  զգիրս լերինն ` յայսմ գաւառի իցէ եթէ ՚ի Կորդուս կամ այլ ուրեք: Ոմանք զԼուպարն համարին Նպատ, եւ զայս անուն ստուգաբանն Նոյապատ, իբրեւ դաստակերտ  Նոյի յետ ջրհեղեղին : ԶՊարիս կամ զՎարիս ` համարին լեզուագէտք ոմանք ` ՚ի հին պարսկայնոյն  ( ըստ որում եւ վերոյիշեալն ) Էլ-Պուրզ ) Բարձր նշանակել, որպէս եւ մերքս զՄասիս: Նոր Պարսք յանուն Նոյի կոչեն ( ըստ քրիստոնէից աւանդութեանց ) Քուհի Նուհ, որպէս եւ Իտալացի ուղեւորք ԺԵ = ԺԷ դարուց, Լեառն Տապանին Նոյի կոչեն (Monte dell' Area di Noe). եւ ըստ Շարտէի ` նաեւ Սեհար-Թօփուզ, այսինքն Երջանիկ կատար. իսկ Թուրքք Աղըր տաղ, կամ Ահոռ տաղ, կամ Աղրի եւ Էկրի, այլ եւ Տաղըր տաղ ըստ Թաթարաց. զոր բանասէրք պէսպէս ստուգաբանեն, ոմանք ` մեծ, ժանր եւ անհեդեդ լեառն, այլք ` կոր եւ բիւր ( Էյրի ), եւ այլք ` յանուն Ակոռի գեղջ:

Եթէ յիշատակ ջրհեղեղին հեռի էր ՚ի Մասեաց ՚ի միտս նախահարց մերոց Հայկազնեայց, անմարթ թուի նոցա ըստ ակնագիտակ մեծութեան նորին չկցորդել եւ զյիշատակ նահապետին իւրեանց, որոյ անուն կամ գաղափար ցարդ իսկ լեռնանման իմն մեծ է ՚ի միտս յետին սերնդոցն. զՀայկայ ասեմ: Ջուանշէր հեղինակ ոմն Վրաց պատմութեան, որ ճոխագոյն քան զմերս գրէ զԹորգոմայ եւ զՀայկայ, ասէ վասն սորա ՚ի պատերազմին ընդ Նեբրովթայ, « Ամրանայր ՚ի դերբուկս Ձորոյն Մասեաց ». յիշէ եւ այլ ինչ որ ոչ գտանի առ Խորենացւոյ, յորմէ թուի թէ առ նախահարս երկոցուն ազգացս ` Հայոց եւ Վրաց ` գոյին աւանդութիւնք լծորդիչք Մասեաց եւ Հայկայ. եւ թերեւս յայն ակնարկիցէ եւ բանն Ագաթանգեղեայ զՏրդատայ, որ ՚ի շինութեան վկայարանացն Հռիփսիմեանց, « եօթնօրեայ ճանապարհ կալեալ ՚ի վեր ՚ի բարձր լեառն Մասիս, եւ անտի ՚ի գլխոյ լեռնէն … առեալ սկայազօրն ` հայկաբար ` զութ արձանսն ` ՚ի վերայ իւրոց թիկնացն զայն դնէր, ստանձնեալ բերեալ ՚ի վկայարան տաճարացն »: Աստանօր ոչ լոկ ոյժ Տրդատայ համեմատի ` այլ եւ դէպք ինչ, թէ եւ վիպասանականք ` ընդ Հայկայն, հաւանօրէն ՚ի նմին ՚ի մարտին ընդ Բելայ: Յառաջեն քան զՏրդատայն եւ նախայիշեալ դէպք Արտաւազդայ գահավիժութեան կամ կապանացն, ըստ վիպասանից մերոց, յորոց թերեւս ասելի ինչ զրոյց լուեալ Թովմայի Արծրունւոյ ` գրէր զնմանէ, եւ զԱզատն Մասեաց, ուր Արտաւազդն Արտաշէսեան քարավիժեալ ` խոհամանայր ՚ի կուշտն կոհակին »: Երիցագոյն քան զայսոսիկ նոյնպէս ըստ վիպասանից է, ( զոր եւ ՚ի վեր անդր ՚ի մէջ բերաք ), Ա Տիգրանայ բնակեցուցանելն զզարմս Անուշայ առաջնոյ տիկնոջն Աժդահակայ ` « յանդորրութեան սպառուածի փլածի Մեծի լերինն ». քանզի ոչ յիշի յանուանէ բնակարանն, չէ մարթ ստուգել զկողմն լերինն, այլ ՚ի դէպ է կարծել ՚ի սահմանս Ակոռւոյ: