Այրարատ

192. ՈՒԽՏԱՒՈՐՔ. ԱՅՑԵԼՈՒՔ. ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ՎԿԱՅՔ

Ուխտաւորք եւ այցելուք Մասեաց. - Երկոքին տեղիքդ բնաջինջ եղեալք ՚ի մեծէ ներգործութենէ բնութեան, հազարամեայ վկայք եւ ասպնջականք էին ուխտաւորաց, այցելուաց եւ բնաքնին գիտասիրաց: Ուխտական եկք ոչ միայն ՚ի  մերայոցս եւ ՚ի մերձակայ սահմանակցաց, այլ եւ ՚ի հեռաւոր աշխարհաց հաւաստին ՚ի վաղուց ժամանակաց, եւ ոչ միայն ՚ի քրիստոսէից այլ եւ յայլակրօնից, վկայեալք եւ ՚ի հին պատմըչաց, այցելուք կամ խնդրողք, տապանին, աշխարհագիրք եւ ուղէգիրք եւրոպացիք ՚ի միջին դարս ` հայէին ՚ի Մասիս եւ նշանակէին ՚ի գիրս ` իբրեւ տապանակիր լեառն, մանաւանդ, Քարոզիչքն կամ նոր Միանձունք ԺԳ եւ ԺԴ դարուց, որք յաճախ անցանէին ընդ Հայս յերթալն  յաշխարհս արեւելից, եւ վաճառականք  Իտալացիք յայլեւայլ քաղաքաց: - Յառաջ քան զնոսա բազում դարուք. ՚ի կէս Թ (855 - 7) յիշի Բրետոնացին Ֆրոդմոնտ ՚ի քաւութիւն արիւնահեղութեանցն պարտաւորեալ եկեալ ` զատ յայլոց  եւ յուխտ տապանակիր լերինն Հայոց. եւ ոչ յայնմ դարու միայն, այլ եւ ՚ի յետինսդ ` հաւատային յիշողք լերինն ` տակաւին մնալ ՚ի նմա տապանին, եւ ակներեւ, իսկ լինել ասեն ոմանք, որպէս հրաշապատումն Մանտըվիլ  անգղիացն  որ գրէր յառաջ քան զհասարակել  ԺԳ դարու, եւ ասէ եօթնորեայ գնացիւք լինել բարձրութեան լերինն, եւ կոչիլ ՚ի Հրէից Քամոն (Chamon) կամ Տանիզ (Toneez) եւ ՚ի պարզութեան օդոց երեւել տապանին, ասէին ոմանք ելեալ եւ մխեալ զմատունս իւրեանց ՚ի մասն յայն տապանին ` ուստի փախեակ սատանայ ՚ի գոհանալն Նոյի զԱստուծոյ բայց ինքն անելանելի համարի զլեառնն վասն կուտակութեան ձեանց. միայն առանց յիշելոյ յանուանէ ` հաւատայ պատմութեանն որ զՍ. Յակոբայ, եւ զփայտն բերեալ ՚ի նմանէ ասէ  լինել ՚ի վանսն որ յոտին լերինն: Յիշէ եւ զքաղաքն շինեալ ՚ի Նոյէ ` Դայնի անուն (Dayne) որ թերեւս Դուին իցէ, ( կամ գիւղն Դահնա ): - Սակաւ ամօք երիցագոյն քան զսա, երանելին Ոդերիկոս Փրանկիսկեան ըղձակերտ  լինէր ելանել ՚ի լեառնն ` յանցանելն առ նովաւ, այլ չետուն թոյլ ուղեկիցքն ` անհնարին  վարկանելով: -  Երիցագոյն աշխարհաշրջիկ քարոզչաց Րիւպրիւգ, այլանդակագոյն իմն ասէ լուեալ ՚ի ծերունեաց պատճառս անելանելի   գոլոյ լերինն, զի անուն նորին իգական է սեռիւ, եւ հանուրց մայր վարկանի: - Մերձաւոր սոցին ժամանակաւ ( ՚ի ԺԴ դարու ) եւ մի ՚ի հնագոյն քերդողա հարց Իտալացւոց Ֆացիոյ Ուպերդի, ՚ի Տիդդամոնտոյ աշխարհապատում քերդուածին ( Զ. Թ ) Լեառն Հայոց կոչէ զընկալուչ տապանին, եւ տակաւին ունել զայն.

       Piu tempo per quello aeque ando Noe

       Alfine sopra il monte  di Armenia

       L Arca si pose la dove ancor e.

Այլ իմն ազգ մեծի սրբազան յիշատակի Արարատայ է առ Լատինս, որ եւ արծարծեցաւ առ բարեպաշտիկս նոցին ` ՚ի հռչակել լրոյ յետին սասանութեանն եւ ժայթման Մասեաց յամի 1840. այն է Նահատակութիւն Բիւրու Արարատեան  Վկայից, որ ՚ի Յայսմաւուրս նոցին նշանակի ՚ի 22 յունիս ամսոյ. զառաջինն յիշատակեալ յԱնաստասայ Դիւանապետէ յ ' Թ դարու, եւ հռչակեալ ՚ի Վինգենտեայ Բելլովագեան, ՚ի Ս. Անտոնիոսէ եպիսկոպոսէ Փլորենտիոյ եւ ՚ի Բալլանդեանց, ըստ որոց, ՚ի դիմել Ադրիանու կայսեր յամի 118 յարեւելս ` ՚ի վերայ ապստամբացն ` Եփրատացւոց եւ Կադարենաց կամ Հալգարեանց ?, մասն մի զօրացն ` դասալիք լինի. այլ ` գունդ մի 9000 արանց ` որոց առաջնորդէր Ակատ կամ Ակակ, խրախուսեալ ՚ի սմանէ եւ կարդալով զդիս, բաղխին ընդ թշնամիս, ՚ի պարտութիւն մատնին եւ տարակուսին. յայնժամ հրեշտակ Տեառն ազգէ նոցա ` կարդալ զՔրիստոս եւ մի ' զանգիտել. եւ արարեալ այնպէս յաղթեն. եւ ոչ եւս կամելով դառնալ ՚ի բանակ կայսերն հեթանոսի, յառաջ խաղան, ժամանեն եւ ելանեն ՚ի լերինս Արարատայ: Լուեալ Ադրիանոսի ` խնդայ ընդ յաղթութիւնն եւ տրտմի ընդ օտարանալ նոցին ՚ի դիցն պաշտամանէ. եւ առաքէ ՚ի վերայ նոցա զօրս. ջոկ մի ՚ի սոցանէ հազար արանց ` անջատեալ միաբանի ընդ Ակակեանց եւ լինին բիւր մի, որոց ոչ կամեցեալ մարտնչել ընդ զօրս կայսեր, յանձն առնուն նահատակիլ յանուն Քրիստոսի, յոր եւ մկրտեալ էին ՚ի պաշտօնէից կողմանցն: Հարեալք քարկոծմամբ եւ պէսպէս տանջանօք ` ապա հրամանաւ կայսեր մատնին ՚ի մահ խաչի, յոր եւ տան զանձինս յօժարութեամբ, ընդ երկար ժամանակ աշխարտ արարեալ զխաչողսն: - Ո՞ նախ աւանդեաց զայս դէպս, եւ ո՞րքան ստուգութեան իցէ, ոչ ունիմ ասել. ՚ի պատմութեան Հռովմայեցւոց վկայի արշաւանք սոցա յարեւելս եւ ՚ի Հայս առ Ադրիանոսիւ. ընդ որում ` ասէ Խորենացի ` հաշտութեամբ եւ հնազանդութեամբ կեցեալ Արտաշիսի Բ թագաւորի Հայոց: Անծանօթն ՚ի մերայոց ` այնքան հաւանելի համարեալ է առ Լատինս, մինչեւ միոյ ՚ի ճարտար պատկերահանից Իտալացւոց, Գարբաչչիոյ, ՚ի ԺԵ դարու նկարել յընդարձակ կտաւի զնահատակութիւն Արարատեան Վկայից ` ըստ նմանահանեալ օրինակիս ( թիւ 283), որ եւ պահի ՚ի ճեմարանի Գեղարուեստից Վենետկոյ: - Արդ, ՚ի նորումս ՚ի վերոյիշեալ ամի սասանութեան Մասեաց ` հրատարակեցաւ վերստին վկայաբանութիւն սոցա համառօտ ՚ի լատին եւ յիտալ բարբառ, եւ քերդուածք ինչ լատինականք, զերկոսին եւս դէպս ` զնահատակութեան Սրբոցն եւ զՍասանման լերինն ` հանդերձ հին յիշատակօք ՚ի մի զուգելով, որպիսի է եւ ՚ի ստորեւ եղեալն քերդուած, ՚ի զբօսանս այսպիսեացս հասկացողաց եւ սիրողաց. զոր հանդերձ այլովքն ՚ի նմին ամի հրատարակեաց ՚ի Հռովմ Հերետիտ տէլ Րիոյ ոմն:

Այնքան հզօր եւ մեծ է ազդումն լերինս ՚ի տեսողսն, զի չիցեն զարմանք ` եթէ Հայք ՚ի տեսանելն ` խաչակնքիցեն կամ զերկիր համբուրիցեն, որպէս գրեն ոմանք յուղեւորաց, եւ մերքս աւելաբանութիւն համարին, մինչ ինքեանք իսկ ուղէգիրքն առաւել քան մարմնով ` մտօք յայտնեն զնոյն եւ աւելի վարկ եւ յարգ. եւ ոմանց ` թուի իմն շուրջ եկեալ խելացն, կամ յոյժ զիջեալ ՚ի դիւրահաւանութիւն. Հ. Փիլիպպոս Կարմեղական միանձն որ էանց ընդ Հայս յամս 1629 եւ 1640, ՚ի ճառելն զտեղւոյ դրախտին ` ճահագոյն համարի զհովիտս Մասեաց, իբրու զի եւ երեւիցի երբեմն անդ մարգարէն Եղիա, ըստ պատմելոյ Հայոց. - Աղուաչագոյնս եւս պատմէ Ստրիւյս (Struys) ճանապարհորդ յամի 1670, իբրու եօթնօրեայ ճանապարհաւ վերելակեալ ՚ի Մասիս, հինգ փարսախ առ որ գնալով, եւ ագանելով զգիշերն ՚ի խրճիթս ճգնաւորաց. յորոց ՚ի վերնագոյն կայանի ` եգիտ զոմն Դոմինիկոս Ալեքսանդր Հռովմայեցի, ՚ի 25 ամաց հետէ բնակեալ ՚ի ծերպս լերինն, եւ ոչ երբէք լուեալ զձայն հողմոյ եւ անձրեւի, եւ ոչ ջերմն եւ ոչ ցուրտ. սակայն ախտակրէր ՚ի մարմնին, զոր բժշկեաց ուղեւորն ` ըստ ասիցն, անհեդեդ իմն դեղով, եւ ընկալաւ փոխարէն խաչ ՚ի փայտէ ` միոյ ՚ի սենեկաց տապանին ` որ կայր անփուտ եւ անթերի, զոր հանեալ էր անտի ճգնաւորն, եւ կոտոր մի ժայռի ` յորոյ վերայ նստեալ էր տապանն, գրելով վկայական զիրացս ՚ի 22 յուլ. 1670: Եւ կնքէ զբանսն ասելով, օգուտ աշխատութեանցս այս եղեւ զի ծանիցի ` թէ թէպէտ ելք լերինն դժուարին են ` այլ ոչ անհնարին: Սակայն ` զի անհաւատալի եղեւ պատմութիւն նորա, ՚ի հակառակն շրջեցան եւ կարծիքն, թէ վասն անհնար համարելոյ զելսն ` եստեղծ նա զզրոյցսի: Զքարինսն եւ զաւազն անգամ լերինն յոյժ պաղպաջունս եւ լուսափայլս իմն նկարագրէ: - Իբրեւ 25 ամօք յառաջ քան զնա (1647) փռանկն Պուլէյ Էրկուզ, որ էանց ընդ Երեւան ` յերթալն ՚ի Պարսս, նոյնպէս ոչ անհնար ` այլ դժուարին ասէ զելս Մասեաց, վասն ձիւնանիստ գահավիժիցն. սակայն պատկեր լերինն զոր ընծայէ ՚ի ճանապարհագրութեան իւրում արդարեւ անելանելի ցուցանէ զայն. փոխանակ Ս. Յակոբայ ` վարդապետ ոմն Հայոց ասէ եւ կերպարանէ. որպէս է տեսանել ՚ի պատկերիդ, այլովքն հանդերձ ( թիւ 184):

Կարծիք անհնարութեան ելից ՚ի սկզբանէ մինչեւ ՚ի մերս դար կալեալ էին զամենեցուն միտս, զոմանց ` վասն բնական դժուարութեան վայրացն եւ սառնամանեաց, եւ զոմանց առ երկիւղած ինչ պատկառանաց, որպէս թէ ոչ իցեն կամք Աստուծոյ տեսանել զտապանն, որպէս եւ ոչ զդրախտն, այլ որք զայսպիսի ինչ ոչ ունէին խէթ ` փորձեցին երբեմն զելսն, թէ եւ ոչ յաջողեցան. յորոց սակի յիշէր եւ Իպրահիմ փաշայ Պայէզիտոյ, ՚ի սկիզբն դարուս, որ բազում ծառայիւք փորձեաց ելանել ՚ի գագաթն, եւ երիս հանգրուանս հաստատեաց յելսն, զյետինն ՚ի սահմանս ձեան. այլ ՚ի վերագոյն եւս վայրի ` ՚ի բաց կացին ուղեկիցքն նեղեալք յանօսրութենէ օդոյն, եւ ինքն ձեռնթափ եղեւ, ըստ ոմանց. իսկ այլք ասեն յանդգնեալ յառաջեալ ` կարեաւ անդէն: Ասի եւ Մեծին Պետրոսի կայսեր Ռուսաց յամի 1720 առաքել յիւրայնոցն եւ ՚ի Հայոց ` ՚ի խնդիր տապանին, այլ երթեալ եւ ինչ ոչ գտեալ նոցա:

Հանդերձ նախաժաման յիշեցելովքս ծանօթ մեզ խուզարկուք եւ վերելեակք ՚ի Մասիս, որ շատ եւ որ սակաւ, եւ որք մինչեւ ՚ի գագաթնն, յերկերիւր ամաց հետէ այսոքիկ են.

1670 Սդրիւյս ( եթէ իցէ ստոյգ ) յուլ. 22.

1701 Դուռնըֆոր հազիւ ցկէս լերինն ` օգոստ 11 եւ 2

1720 Առաքեալքն ՚ի Մեծէն Պետրոսէ.

183 Իպրահիմ փաշայ Պայէզիտոյ.

1829 Բառոդ Գերմանացի եւ Աբովեանն  սեպտ. 29.

1834 Անդոնոմոֆ Սբասքի (Antonomof Spasski) օգոստ. 17

1835 Պէհրէնս Կարլ. (C. Behrens) 20 յուլ. եւ 9 օդ.

18.. Սդոտտէրդ (Stoddart) Անգղիացի.

183 եւ 4 Վակնէր  Գերմանացի ց '7000 լերինն. մայիս,

1844 Ապիխ. մերձ ՚ի կատարն օգոստ. 28 սեպտ. 4 - 15

1845 Նոյն մինչեւ ՚ի գագաթն. օգոստ 10.

1846 Պէմպի Սէյմուր (Damby  Seymoor) անգղիացի

1850 Չուկունուֆ (Tehougounoff) ոչ մինչեւ ՚ի կատարն. յուլիս 12.

1850 Խայծքով եւ Խանիքով ՚ի գագաթն. օգոստ 1 եւ 9

1850 Ձառնոդդա Աւստրիացի լեռնագէտ.

1856 Սդիւարդ եւ Ֆրէյզըր յուլ. 11.

1864 Անգղիացիք երկու.

1868 Դիւքըր ընկեր Ֆրէշֆիլտի Անգղ. մինչեւ ց '15, 000 յունիս 8:

1871 Ռատտէ եւ Սիւվէրս (Siewerss) ց '14, 000 օգոստ. 21

1876 Պրայս անգղիացի ՚ի կատարն սեպտ. 12.

1882 Սիվոլուպով Ռուս.

1888 Մարկով եւ Իւանոֆ. օգոստ. 25

Յայտ է թէ ոչ ամենեցուն սոցա  մի կէտ նպատակի էր յելսն, այլ ոմանք վասն ուսումնական քննութեան եւ երկրական չափոց, որպէս Բառսդ, Խայծքոյ, ապիխ եւ Ռատտէ, ոմանք ՚ի խնդիր  բուսոց, որպէս Դուռնըֆոր, Վակնէր, եւ այլն եւ շատք մանաւանդ Անգղիացիք  ՚ի զբօսանս եւ ՚ի տեսարանս բարձանց: Առաջինն ՚ի սոցանէ Բառոդ Գերմանացի վարժապետ Տորբադայ համալսարանի, հրամանաւ պետութեան Ռուսաց ` յայն ինչ նուաճել նոցա զոասն երկրիս մերոյ ՚ի ձեռաց Թուրքաց եւ Պարսից, արար երկար քննութիւնս, այլովք հանդերձ գիտնական օգնականօք, եւ ելոյծ նախ զառեղծուած հնարաւորութեան ելից ՚ի տապանակիրն համարեալ Արարատեան կատար. երիցս փորձեալ, նախ ՚ի 24 սեպտ. ( ըստ նոր տօմարի ), սկսաւ ելանել յելից կուսէ վանաց Ս. Յակովբայ եւ գիշերօթեաց ՚ի բարձու իբրեւ 11, 6000 ՚ի վաղիւն անցեալ ընդ քարաբլուրս կուտակեալս զիրերօք, յորոց միջոցս ետես եւ սառնակոյտս ժամանեաց ՚ի քարաժայռ բարձր իբր 14, 500 անդր քան զսահման մշտնջենաւոր սառամանեաց. եւ սահագնաց իջեալ գիշերօթեաց յառաջնում տեղւոջն, եւ ՚ի միւսում աւուր էջ ՚ի Ս. Յակովբ, ուր պատրաստեալ խաչ մի մեծ փայտեղէն 10 1/2 ոտնաչափ, եւ տուեալ օրհնել վանահորն ել դարձեալ յերեսուն ամենայն ՚ի Հս. Մ. կողմանէ ուր լանջք լերինն նախ խանձուտ են, ապա աւազուտ, յետոյ քարուտ. էանց ընդ Քիփկէպ եւ յերեկոյին  ժամանեաց  ց '12, 844 ըստ հաշուի իւրոյ,  յոր վայր ելին եւ փայտակիր եզինքն եւ անդ գիշերօթեաց  ՚ի վաղիւն (1 հոկտ ) հասեալ ՚ի սահման սառամանեաց (13, 448). բազում դժուարութեամբ հատանելով ստնկելիս ՚ի սառին ` ժամանեաց ց '15, 138 բարձրութեան, եւ արգիլեալ ՚ի սաստկութենէ բքոյ, անդ կանգնեաց  զխաչն ՚ի գիտակ վայրի դէպ յԵրւան զնայուածն առնելով. ՚ի տախտակ կապարեայ գրեալ լատին լեզուաւ, իբրեւ ՚ի դիմաց Բասգեւիչի յաղթողի եւ նուաճողի  քաղաքին.

NICOLO PAULI FILIO

TOTIUS RUTHENIE AUTOCRATORE

JUBENTE

HOC ASYLUM SACROSANCTUM

ARMATA MANU VINDICAVIT

FIDEI CHRISTIANE

JOANNES FEDERICI FILIUS

PASKEWITCH AB ERIVAN

ANNO DOMINI MDCCCXXIX.

Այսինքն է. - Հրամանաւ Նիկողայոսի որդւոյ Պաւղոսի կայսեր ամենայն Ռուսաստանեայց  զՆշանս սրբազան գինու զօրութեամբ յաղթանակ  քրիստոսական  հաւատաց կանգնեաց  Փրետերիկեայ որդի Պասկեւիչ Երեւանեան յամի Տեառն 1829

Դադարեալ աւուրս ինչ ` ապա երրորդ անգամ յ '8 հոկտեմբերի  ել ՚ի գագաթունս բլրակացն ց '13, 000 ուղեկիցս եւ առաջնորդս ունելով զԱկոռեցիս Յովհաննես Այվազեան եւ զՄուրատ  պօղոսեան, եւ զքաջայիշատակ  սարկաւագն Էջմիածնի Խաչատուր Աբովեան  անդ գիշերեցին եւ ՚ի վաղիւն (9 հոկտ ) հատանելով հետս ՚ի սառին կիսով մղոնաւ  ՚ի բացեայ ՚ի խաչէն զոր կանգնեցինն, ելին ընդ մեծ քամակ մի լերինն, յորմէ վերագոյն կային բլուրք մի զմիով, ընդ որս ելեալ յ '3 31/4 ժամու հասին ՚ի գագաթնն. եւ ելին ՚ի մի կատարացն յորմէ հեռի էր միւսն բարձրագոյն 1100, ըստ հաշուի նորա: Անդ Աբովեանն կանգնեաց խաչ մի փոքր ՚ի հիւսիսային արեւելեան կատարի Մասեաց, յուսալով տեսանելի առնել ՚ի Ս. Յակոբ եւ յ ' Ակոռի եւ գեղեցիկ խորհրդով էառ ելից շիշ մի ձեան յերկնաբերձ գագաթանէ անտի լերինն. եւ որպէս ոգեւորեալ ՚ի բարձունս անդ, գրեաց յետոյ զանմոռացն յազգայնոց զառատարան վիպասանութիւնն Աղասեաց, զՎերս Հայաստանի մարթ էր արդեօք գրել նմա մահարձան ՚ի վիմի լերինն մեծի ` զերգեալն յետոյ վասն իւրոյ դիւցազին:

« Ամպերն առաջինս, սարերն եդեւիս,

Քեզ մըտիկ տալով ա՜յ իմ քաղցր Մասիս,

Ազի արտոնքով էրված խորոված

Երեսիդ նայիմ, մընամ քարացած »: …

Անդոնոմոֆ որ յետ ամաց հնգից ել ՚ի Մասիս, զմեծ խաչն Բառոդայ եդիտ գրեաթէ ձիւնաթաղ իսկ այլք յեի այնորիկ ոչ եւս յիշեն: Յետ տասն ամաց հմուտ երկրաբանն Ապիխ եւ յերկար Կովկասեան նահանգաց ` երիցս փորձեաց յամի 1844 ելանել ՚ի գագաթն Մասեաց եւ ոչ յաջողեցաւ, այլ ՚ի միւսում եւս ամի (1845) վերստին դուն գործեալ եհաս ըղձիցն, եւ արար կարեւոր քննութիւնս, եհան եւ զպատկեր մեծի լերինն ՚ի Փոքր Մասեաց, նշանակելով զշաւիղ ելից իւրոց, եւ զկուտակս հեղեղաց խանձից եւ զբլրոց, յորմէ եւ մեր օժանդակեալ ՚ի վեր անդր տեղագրեցաք, առաջի ունելով եւ զպատկերն, զոր հրատարակեաց նա յամի 1851 յորագրի Երկրաբանական ընկերութեան Բարիզու: - Ամաւ քան զնա միւս եւս հմուտ երկրաբան եւ աշխարհաշրջիկ Վակնէր, ոչ միայն զբուսականն զննեաց, ըստ ախորժակաց Դուռնըֆորի, այլ յաւէտ զդէպս մեծի սասանութեան 1840 ամին, որպէս նշանակեցաք  ՚ի կարգին. եւ յերկրորդումն ամի (1844) վերադարձեալ քննեաց զհարաւակողմանս լերինն. հանդերձ պէսպէս բնապատում զննութեամբք Արագածու եւ Գեղաքունեաց: - Յետ սոցա նշանաւոր եղեւ չափական քըննութիւն զօրապետին Խայծքոյ, ընդ որում եւ բանասէր գիտնականն Խանքոֆ, յամի 1851 երկարորեայ ուսումնական գիտմամբք եւ չափմամբք, որոյ նշանակեալ չափ բարձրութեանն Մասեաց (15, 871 բարիզեան ) հասարակաց ընդունելի է այժմ եւ ստուգագոյն  ել նա եւ ՚ի բարձրագոյն կատար լերինն:

Որք յետ Խոյծքոյի ելին ՚ի Մասիս գրեաթէ ամենեքին, բաց ՚ի Ռատտէէ եւ յընկերէն (1871) զբօսասէր վայրաքնին լեռնագնացք էին, եւ չյաւելին կարեւոր ինչ ծանօթութիւնս: - Նշանաւորք են ՚ի սոսա լեռնաքնին Անգղիացիքն Ֆրէշֆիլտ (Freshfeld) եւ Դիւքըր (Tueker) որք յամի 1868 յ ' եօթն յունիսի երկու սպասաւորօք եւ ութ Քուրդ եւ Պարսիկ առաջնորդօք եւ բեռնակրօք ` ելս փորձեցին յԱրալըխ գեղջէ, ՚ի վերոյ քան զմիջահովիտ երկոցուն Մասեաց եւ զխրճիթս ապաստանի լեռնագնացից. գտին առատապէս տեսակ մի սպիտակ Յակինթ ծաղկի կապոյտ բծօք հասեալք ՚ի սահման ձեանց իբր յ '9000 խորաձոր մի ՚ի միջի երկուց ցըցեալ կշտից լերինն, ազան անդ զհասարակ գիշեր, ապա ՚ի լոյս լուսնի ճանապարհ արարեալ եւ անցեալ ընդ երկուս ձիւնապատ կոհակս հասին ՚ի գագաթն մի կարկառեալ ՚ի վերայ խորաձորոյ ` որ անջատէր զբուն մեծի լերինն, զորով պատեալ հասին ՚ի ստորոտս բնոյն կամ կոնի լերինն. ՚ի կատար մի ժայռուտ ուր մնաց Ֆրէշֆիլտ ըմբռնեալ ՚ի լեռնախտէ. եւ արգահատէր դիտելով զշուրջակայ գիրս լերանց ` զԿովկաս եւ ցՔրդաստան. յոյժ անհարթք եւ անհեղեղք երեւէին սորայս լերինք մեկնակք եւ ոչ պարակիցք. մեծատեսիլք ` այլ ոչ գեղեցիկք: Իսկ ընկեր նորա Դիւքկր ` միով սպասաւորաւ  անցեալ ընդ դժուարակռիւ աշտարակաձեւ քարաժայռս, հասանէր ՚ի ձիւնապատ մահկաձեւ բարձրաւանդակն ` որ կցէր ընդ վերնակողմն կոնին, իբր յ '13, 000 բարձու. ՚ի վերոյ քան զայն երեւէին ձիւնապատ անհեդեդ քարաժայռք անջատք, կուտակք ղօղակի ` զանճոռնի կենդանեաց բերելով կերպարանս, ըստ երեւակայութեան տեսողին, որ կամէր կարծել զնոսա ` անասունս վիմատառեալս ` յելանելն ՚ի տապանէ Նոյի. իսկ ինքն հատանելով բազում աշխատութեամբ իբր 1000 աստիճանս վերելից ՚ի ձեանն, հասանէր ց '15, 000 բարձրութեան. եւ շնչասպառ պատրաստեալ ` յետ միջօրէին ` էջ առ ընկերն, ընդ այլ կողմն ոլորեալ, ՚ի խորշ մի լերինն թողլով եւ զվերարկուն ` զոր պահեալ էր ՚ի վերելսն, յուսալով դառնալ ընդ նոյն: