Այրարատ

195. ՈՒՂԷՈՅ ԳԻՒՂ. ՏԱՄԲԱՏ ՔԱՐԱՅՐՔ. ՈՐԿՈՎԻ. ՑՈԼԱԿԵՐՏ. ՓԱՌԱԽՈՏ. ՎԱՐԱԶԿԵՐՏ

Զատ երեցուն ստորագրեալ  գիւղիցս առ ՚ի նախնեաց  յիշեցելոյ յԱկոռ, յՈւղեաց եւ յՈրկովեայ, գտանեմք առ նոսա երկուս եւս եւ քաջ ՚ի բաց հնագոյնս յաւուրց թոռանցն Հայկայ շինեալս  ըստ Մարիբասայն  կամ ազգային հին զրուցաց, եւ են առ ՚ի Խորենացւոյն  աւանդեալքն  զԱմասիայ նահապետէ, յորմէ եւ զանուն Մասեացն ասէր, եթէ թողեալ զանդրանիկ իւր Գեղամ յԱրմաւիր  առեալ զկրսերն Փառոխ  եւ զՑոլակ ` « անցանէ զգետովն ( Երասխաւ ) մերձ ՚ի լեառն ( որ ՚ի ) հարաւոյ ( Արագածու այն է Մասիս ) եւ լինէ անդ առ խորշիւք լեռնոտինն մեծապէս ծախիւք ` երկուս տունս զմին յարեւելս  կոյս ` մոտ յակունս աղբերցն ` որ առ ստորոտով լերինն ելանեն. իսկ զմիւսն յարեւմուտըս կոյս նորին տանն, բացագոյն իբր մեծ որ հասարակ աւուր միոյ հետեւակագնացի առն ճանապարհի. եւ ետ զնոսա ՚ի ժառանգութիւն երկուց որդւոց իւրոց, Արւոյն Փառոխի, եւ Կայտառին Ցոլակայ յորս բնակեալ ` յիւրեանց անուն զտեղիսն կոչեցին ՚ի Փառոխայ Փառախոտ եւ ՚ի Ցոլակայ  Ցոլակերտ »: Յարշալուսի անդ պատմութեան մերոյ ծաղկեալ տեղիքդ կամ անուանք աներեւութանան յաճել, պատմութեան, եւ ոչ եւս լսին կամ ճանաչին, յորոյ գիւտ միակ նշանակ ունելի էր զակունս աղբերց լեռնոտինն. այլ յետ իբր չորեքհազարամեայ  ժամանակաց կամ նա եւ յաւուրց անտի պատմչին մերոյ ( եթէ ծանօթ էին նմա տեղիքդ ) դժուարին է եւ զջուրցն ականս գտանել ` յայսպիսում յեղափոխեալ երկրի, որ ըստ հրաբղխն սասանութեանց, եւ որ ըստ կակուզ  բնութեան Երասխեան  դաշտին, որոյ հանգոյն եւ զվտակս օժանդակս իւր ` մարթ է կամայաճեմս  կամ յեղյեղուկս ասել, զի նշանակին իսկ ոչ առ ստորոտովք լերինն ` ոչ յոքնաթիւ եւ ոչ սակաւաթիւ աղբերակունք  բաց ՚ի Սեաւ ջրոց. եւ ոչ գիտեմ  զիարդ  իբր աներկբայ  իմն ասէ բանասէր եւ հետազօտիչ բեւեռագրաց ` Տէր Մեսրովբ արքեսպիսկոպոս Սմբատեան ` զՑոլակերտ  մերձ ՚ի Գարագօյունլու եւ ՚ի Դաշպուռուն  գիւղըս որ ըստ մեզ ՚ի ծայրս սահմանեաց Ճակատուց եւ ՚ի հիւսիսոյ Ոտինն Մասեաց են, եւ զՓառախոտ ` ՚ի Ղօրղան կամ Գուրզան սար. որ եւ սա ՚ի Հս. լերինն կայ սակաւ ինչ ընչ արեւմուտս այլ եւ ոչ մի յայդցանէ յարեւելս. մինչ Խորենացի յայտնապէս ասէ զմին, կարծեմ զՑոլակերտ, յարեւելս լերինն լինել, ուր են ոչ միայն ակունք Գարասու վտակաց այլ եւ նախայիշեալն Սէրտարպուլագ ուր վկայեցան հետք վաղեմի շինի առ որով կառուցաւ Վէլիճան աւերակացեալ եւ սա յայժմուս, չիցէ արդեօք հինն այն տեղի Ցոլակերտի: Իսկ Փառախոտ կամ միւս տունն ` ըստ պատմութեան էր յարեւմըտից առաջնոյն, եւ հեռի ՚ի նմանէ իբրեւ, աւուրք ճանապարհաւ   հետեւակագնաց առն. եւ զի մեծ որ գրէ. զհեռաւորութեան տայ նշանակ, եւ եթէ գնացք առնն ըստ այնր ժամանակի ` հսկայաքայլ էր, մարթ է քաջ ՚ի բաց ոչ միայն յարեւմուտս առաջնոյ տանն ` այլ եւ յարեւմուտս ոյս լերինն խնդրել զերկրորդն, այլ իցէ օրէն մեծաքայլել նմա մինչեւ ՚ի սահմանս Կոգովտի, ուր յարեւմտից հարաւոյ Արծափայ ` նշանակի ՚ի մեծ քարտի Ռուսաց հանգրուան մի Պառախոտ անուն. Այլ կարեւոր քննութեան արժանի են բանք Խորենացւոյն որ փոքր մի խառնակեալ թուին ՚ի գրչագրաց որպէս եւ ածանցքն Փառոխ եւ Փառախոտ ոչ յանկագոյն որպէս եւ այլք ՚ի նահապետական  անուանց անտի, ըստ այժմեան օրինի լեզուիս մերոյ, որպէս եւ այլուր ծանուցաք թող զի եւ Խ տառ Փառոխ անուան խորթ եւ օտար հնչէ հայկազնեան շրթանց եւ ականջաց: Իցեն այսոքիկ որպէս եւ են, մեք յիշեսցուք  զգեօղեանն որ ՚ի սահմանս ստորոտից մեծի լերինն, սկսեալ ՚ի հիւսիսոյ եւ դադարեալ յարեւելս ` ըստ ընթացից Սեաւ ջրոյ:

Ակն սորա է արդարեւ ՚ի խորշս լերինն հուպ ՚ի մուտս դաշտին, եւ ճահապէս գիւղիկ մի որ կայ առ ետեղ ` կոչի Պուլագ-պաշի ( Աղբերագլուխ ), ուր եւ համանուն սուրհանդակոց կամ պահակատուն Ռուսաց, յորոյ հիւսիսոյ փարսախաւ վերագոյն ՚ի դաշտին ` կայ վերոյիշեալ գիւղն Դաշպուռուն ( Քարաքիթ ըստ հայում ) որպէս կոչէ եւ Շահխաթունեանն, քանզի հրուանդան իմն է այն կարկառակոյտ խանձաքարի. եւ ՚ի սմա եւս սուրհանդականոց, եւ իբրեւ 130 տունք Հայոց, Երիւք մղոնօք ՚ի մտից սորա է Գարագօյունլու ( կամ Ղարաղօյին ) գիւղ պարսկաբնակ, զոր նշանակեալ եմք ՚ի Սուրմալու վիճակի. հանդէպ սորին յերկայնանիստ բլրի ուրեմն ` որ հուսկ ստորոտ է Մասեաց եւ ձգի ՚ի դաշտն, կան քայքայեալ աւերակք շինի եւ բերդի ( Ցոլակերտն համարելոյ ՚ի Տէր Մեսրովպայ ), եւ առ երի բերդին յերեսս ապառաժի յղկելոյ ` բեւեռաքանդակ արձան քսանեւչորս տող հրատարակեալ ՚ի վերոյիշելոյն, որպէս երեւի ՚ի հանդէպդ:

Եզերք դաշտին առ սահմանօքս աննման ընծայեն կերպարանս. հիւսիսակողմն կամ աջակողմն Սեաւ ջրոյ ` համակ կուտակեալ է խանձաքարիւ եւ կոնաձեւ հրաբղխեայ բլրակօք, իսկ հարաւակողմն կամ բուն դաշտն յեզերս Սեաւ ջրոյ ` ճախնային եւ աղուտ է, եւ գետն խորայատակ ` որ երբեմն կարծի գոլ հուն Երասխայ, լայն է այլ սակաւաջուր եւ մօրանայ ամարանի. զաղային բնութիւնն ոմանք ասեն յաղահանից Կողբայ ` ուստի գայ Երասխ յայս կողմն, այլ հաւանօրէն ՚ի նոյն հրաբուղխ տարերաց մոխրոյն, եւ լինի յայսոսիկ ճախնային եզերս Սեաւ ջրոյ ( որպէս եւ ՚ի կողմանս Խորվիրապայ եւ Տէվէլուի ) Սէզն որդան կարմրոյ. զոր ճարակեալ խաշանց Քրդաց ( որք աստանօր ՚ի գետնայարկ անկունս կամ փապարս բնականան ) համակ արիւնաներկք երեւին. ՚ի հասանել գարնայնոյ եւ ըստ տակաւ զօրանալոյ տօթոյ ամարայնոյ ` առ փոքր փոքր ՚ի բարձրաւանդակս լերանց ելանեն հովիւքդ վրանաշուք:

Ընդ մէջ Քարաքթի եւ Երասխայ կան ոչ սակաւ աւերակ գեօղք մանունք, յորոց մին կոչի Շահ-պիզին ? ՚ի հարաւոյ նորին ՚ի բարեբոյս վայրի ոռոգելոյ յառուաց հատելոց ` կայ Հասանքէնտ կամ Հասանխան կամ Հասանապատ գեօղ, շինեալ ՚ի Հասանայ եղբօրէ Հիւսէին սէրտարի: Յաջմէ Սեաւ ջրոյ ՚ի լեռնակողմն ՚ի Պաշպուլագէ եւ անդր ` կան այսպիսի ամայն կամ սակաւամարդ գեօղք, Դարաշ, Քէաֆիր քէօյ, Խուտուրլու, Ատաքլու, Գարա-հաճիլի. իսկ յահեկէ ջրոյն, ՚ի Հս. Խուտուրլեայ ` պահակատունն Գարասու, Էօքիւզլիւ, Չամուրլու գեօղ եւ սուրհանդականոց, որում հուպ ՚ի վերայ Սեաւ ջրոյ ` Ակոռի Նոր կամ Ալի-Գզըլ, զոր ՚ի վեր անդր յիշեցաք ընդ հնոյն Ակոռւոյ, յորոյ Հս. մերձ յԵրասխ ` Հաճի-Ալի, եւ առ եզերբ իսկ գետոյն մեծի ` Ռամազանապատ կամ Ռամազանքէնտ: Յերկոսին կողմանս եւս Սեաւ ջրոյ աստանօր բարգաւաճէ մշակութիւն ա » տօրէից եւ պարտիզաց. իսկ ՚ի Սեաւ ջուրն են բազում եւ խիտ շամբուտք, յորս ` յաւուրց Արտաւազդայ եւ նորին որսասէր եղբարց եւ յաջորդաց ` ճարակին կինճք:

Երիւք մղոնօք ՚ի Հր. Ել. Նոր Ակոռոյ առ նովին Սեաւ ջրով կայ մեծ գիւղն Արալըխ, յոր ածէ ճանապարհ ՚ի կողմանց Ոստանին Հայոց. եւ աստի սովորաբար ելք գործին ՚ի Մասիս, ընդ հինն Ակոռի. կայ եւ ՚ի սմա պահակատուն, եւ են սորա այգեւէտ եւ պտղաւէտ վիճակք, որպէս եւ որոց ՚ի Հր. նորին զեզերբ գետոյն մեծի, Պաշքէնտ կամ Մեծ Արալըխ, Սիրապաղան, Արադան, ուր եւ պահակատուն. եւ ՚ի հարաւային արեւելեան ծագս ՚ի գետամէջս Սեաւ ջրոյ եւ Երասխայ, որ ցամաքակղզի գործեն անդ, փոքրիկ գեօղքն Էլինճէ, Քիրավարի, Ռաղանլը կամ Գարապաղլար:

Ի կողմանս յայսոսիկ, այսինքն ընդ մէջ արեւելեայ ոստոց Մասեաց եւ Երասխայ, զեզերբք Սեաւ ջրոյ, արժան է խնդրել երկուս եւս հին գեօղս յիշատակեալս յաւուրս պատերազմաց Վահանեանց ընդ Պարսից, զՎարազակերտ ՚ի Հս. եւզԿռուակս ՚ի Հր. նորին. քանզի Վասակ եղբայր Մեծին Վահանայ եւ Բաբգէն Սիւնեաց իշխան ` զօրապետք, չորեքհարիւր արամբք ելեալ ՚ի Դունայ ( անցեալ անդ ընդ կամուրջն Մեծամօրի անուանեալ ) գային արգելուլ զանցս զօրացն Պարսից ընդ հուն Երասխայ. « եւ եկեալք ՚ի գիւղն որ անուանի Վարազկերտ, լուան եթէ գունդն Պարսից ` անցին ընդ գետն ամենեքեան, եւ են թուով եօթն հազար. եւ քաջ սեպուհն Մամիկոնէից Վասակ, քանզի առաջապահ էր այն որ ` գնայր յառաջ ՚ի գեօղն ` որ անուանի Կռուակք. թերեւս լիցի ինչ հնար, ասէ, ջանամ առնուլ զգնդին Պարսից զհանգամանս, թէ են ինչ թէ ոչ եւ երթեալ ՚ի Կռուակս յօթ, յանկարծակի յառաւօտուն ծագել ` հասեալ ՚ի նոյն գեօղ եւ մարզպանն Պարսիկ Ատրվշնապ, … հրաման տայր ( Վասակ իւրայոցն ) ե » կուց երկուց զոյգ, եւ կամ երից եւ կամ եւս յոլովից, ընդ այլ եւ այլ անյայտ տեղիս եւ ընդ փողոցս ելանել ՚ի շինէն, եւ զատ ՚ի միմեանց փութալ հասանել ՚ի գեօղն Վարազկերտ, ուր նախարարք եւ այրուձի Հայոց էին, եւ տայր գիտել նոցա … ( Անդ ապա ) խորհուրդ ՚ի մէջ առեալ, ասաց, թէ պարտ է ` զի ՚ի Դաշտէն ՚ի լեռնակողմն փոխել … Եւ եկեալ շուեալք բանակեցան ՚ի գեօղն Մասեաց ` որում անուն էր Ակոռի. ուր ` եւ յիշեցաք զհետեւանս դիպացն, քաջայաղթ յաջողութեամբ քրիստոսազօր գնդիցն, ( յէջ 471):