197.
ԳԱՅԼԱՏՈՒԱՅ
ԾՈՎ.
ԹՈՆՏՐԻԿ
ՀՐԱԲՈՒՂԽ
Ի
բնական
մասանց
գաւառիս
Կոգովիտի
`
երկու
են
նշանագոյնք
յոյժ,
Լիճն
ձկնաբեր,
յարեւմտեան
հիւսիսային
ծայր
երկրին,
եւ
Թոնտրիկ
`
հրաբղխեայ
լեառն
մերձ
յարեւելեան
հարաւային
ծագս,
՚ի
հարաւոյ
Պայէզիտոյ:
Լիճն
երեւի
չորրորդ
՚ի
մեծութեան
՚ի
ջրժողովս
աշխարհիս
մերոյ,
եւ
հանգոյն
Վանայն
եւ
Սեւանայ
եւ
Հիւսիսայնոյն
(
Պալակացիս
)
կոչի
Ծովակ,
եւ
սեփական
անուամբ
Գայլատու
կամ
Գայլատուայ
Ծովակ
`
՚ի
նախնեաց.
զպատճառ
անուանն
հարկ
է
քննել
՚ի
դիւանս
Հայկազանց
(
եթէ
գտցին
),
կամ
յաւանդութիւնս.
զի
քաջ
՚ի
բաց
հին
գուշակի,
եւ
ոչ
է
յայտ
`
ի՞նքն
նախ
այսպէս
կոչեցաւ,
եթէ
՚ի
դաստակերտէ
ուստեք
էառ
զկոչումնն.
քանզի
յիշատակի
եւ
քաղաք
համանուն,
որպէս
՚ի
ստորեւդ
նշանակիցի:
Ըստ
դրիցն
բարձրագոյն
է
քան
զայլ
մեծամեծ
ծովակս
աշխարհիս
Հայոց,
ելով
իբր
6900'
(2237
Չ.
)
յերեսաց
ծովու,
իբրեւ
քսան
մղոն
շրջապատութեամբ,
երկայնաձեւ
ձգեալ
՚ի
հարաւոյ
ընդ
հիւսիս
`
իբրեւ
եօթն
մղոն
ընդ
երկայնն,
եւ
յարեւմտից
յարեւելս
փարսախաւ
չափ
ընդ
լայն
`
՚ի
վերին
կողմն,
այլ
յաւարտն
մղոնաչափ
անձուկ.
շուրջ
պարսպեալ
յերից
կողմանց,
՚ի
Հս.
՚ի
Մ.
եւ
՚ի
Հր.
բարձրաբերձ
լերամբք
տաշտաձեւ
գոգանայ,
եւ
պայծառ
ալեօքն
եւ
նկարակերպ
ափամբք
`
գեղեցիկ
յոյժ
երեւի.
հանգոյն
Գեղամայ
ծովուն
`
քաղցր
ունելով
ջուր,
եւ
նման
նմին
եւ
եւս
առաւել
ձկնաշատ,
վասն
որոյ
եւ
արդ
ռամկօրէն
ձկնալիճ
կոչի
(
Պալըգ
կէօլ
):
Ձկունքն
`
ըստ
բարձրութեան
դրից
լճին
գուշակին
լինել
Կարմրախայտք,
եւ
առատ
յոյժ,
համեղք
եւ
մեծամեծք,
մինչեւ
գառնաչափ
մեծութեամբ
ասէ
թուրք
լրագիր
մի,
եւ
ցաւի
զի
ոչ
նաւագնացութիւն
է
՚ի
Ծովակի
անդ
եւ
ոչ
ձկնորսութեան
գործիք
կերեւորք,
որովք
մարթ
էր
կերակրել
զամենայն
նահանգն
Երեւանայ
եւ
զՎրաստան:
Սակայն
Օսմանեան
պետութեան
վաղու
իսկ
գիտելով
զօգուտ
ձկնաշատ
ծովակին,
յորմէ
կարէր
կէս
միլիոն
դահեկան
շահել
ամի
ամի,
բազում
պնդութեամբ
ճգնեցաւ
չթողուլ
զայն
՚ի
ձեռս
Ռուսաց,
մինչ
յառաջ
քան
զնախայիշեալ
սահմանաչափութիւնն
նկրտէին
յիւրեանց
բաժին
գրաւել.
քանզի
արդարեւ
միջամտեալ
իմն
է
կիսով
չափ
՚ի
սահմանս
բաժնի
նոցին,
ընդ
մէջ
Սինէկ
եւ
Զօռ
լերանց:
Աւանդեն
բնակիչք
կողմանցն
`
՚ի
Գեղամայ
ծովէն
բերեալ
զառաջինն
ազգս
ինչ
ձկանց,
եւ
լցեալ
յայս
ծովակ,
հրամանաւ
կուսակալին
Երեւանայ:
Ոչ
ինչ
ընդհատ
՚ի
շահաբերութենէ
ջուրցն,
զուարճալի
է
եւ
պարատափ
ծովակին,
լեռնաբոյս
ծաղկամբք
եւ
յուռթի
մարգագետնաւ,
զորոյ
գեղեցկութիւն
նմանեցուցանէ
լրագիրն
Թուրքաց
(
Էնվարի
)
Մեծաձորոյն
(
Պէօյիւքտէրէ
)
որ
՚ի
Կ.
Պօլիս,
արածին
՚ի
նմա
հոտք
տոհմից
Քրդաց
Պայէզիտոյ
Ալաշկերտի
եւ
նոցին
վիճակաց,
յորոց
ոմանք
՚ի
սմին
իսկ
՚ի
գաւառի
բնակեն
հանապազ
եւ
այլք
չուաբնակք
են,
Օսմանեան
պետութեան
թողեալ
զնոսա
անդ
՚ի
դարուց
հետէ,
իբրեւ
պահապանս
եւ
ընդդիմակացս
սահմանակցացն
Պարսից,
որոց
փոխան,
ասէ
լրագիրն
մարթ
էր
կանգնել
շէնս
եւ
ամրոցս,
եւ
անկասկած
վայելել
զայնպիսի
լաւ
երկիր,
զոր
իբրեւ
դժընդակ
առապար
համբաւեալ
`
լքեալ
թողեալ
են
ամայի:
-
Ի
հիւսիսակողմանն
յանձուկ
մասին
իբր
կիսով
մղոնաւ
հեռի
յարեւելեան
ափնէն
եւ
սուղ
աւելի
յարեւմտայնոյն
`
կայ
կղզեակ
մի,
յորում
եւ
մենաստան,
այժմ
լըքեալ
եւ
աւերակ,
որոյ
նշմարին
խաչարձանուք
յորմունս
եկեղեցւոյն,
որ
եւ
արժան
է
քննութեան,
քանզի
եւ
՚ի
գրոց
եւ
այլուստ
անծանոթ
է
մեզ
տեղիչ
`
համանմանն
Սեւանայ:
Աղթամարայ
եւ
Ծովք
լճի
Խարբերդու.
գուցէ
եւ
ամրոց
եւ
ապաստանարան
էր
այն
՚ի
հնումն,
որպէս
եւ
այլքդ.
եւ
եթէ
ոչ
՚ի
նմին
իսկ
`
հարկ
է
թէ
՚ի
մերձաւոր
սահմանս
Ծովակին
էր
համանունն
Գայլատուս
`
քաղաք,
զոր
յիշէ
Սերիոս,
եւ
ասէ
՚ի
սկիզբն
Է
դարու
նուաճեալ
զայն
Պարսից
յաւուրս
պատերազմաց
Խոսրովու
Արուէզի
ընդ
Բիւզանդացւոց,
հանդերձ
մերձաւոր
բերդաւն
Անգեղբ
եւ
Երգինայիւ:
-
Յիշի
՚ի
նախնեաց
եւ
գետն
Ձկային
որ
՚ի
լճէն
ելանէ
(
Պալըգ-չայ
)
սեփական
անուամբ
Առուն,
զի
այսպէս
իմանամ
դրան
Խորենացւոյն
(
Բ
)
որ
ասէ.
Տիրանայ
Ա
որդւոյ
Արտաշիսի
Բ.
տուեալ
Դրուասպայ
Պարսկի
մտերմի
իւրում,
հանդերձ
այլովք
«
եւ
զայգին
մեծ
յոր
մտանէր
Առուն
գետ,
հանեալ
՚ի
ծովէն
Գայլատուայ
»:
-
Ի
հարաւոյ
կուսէ
եւ
՚ի
հարաւոյ
արեւելից
ընդունի
ծովակըն
վտակս
ինչ
մանունս
`
ըստ
անձկութեան
պարատափին
զսպելոյ
՚ի
լերանց,
որոց
անծանոթ
են
մեզ
եւ
անուանքն:
Իսկ
հրեղէն
բնութեամբ
նշանաւոր
մասն
է
գաւառիս
Թանտուրլու
կամ
Թանտուրիկ,
ըստ
Հայոց
Թոնտրիկ,
լեառն
երկայնանիստ
յԵլ.
՚ի
Մ.
ձգեալ
բարձր
իբրեւ
11,
000
(10,
974)
եւ
կոչեցեալ
այսպէս
թոնիր
կամ
հնոց
նշանակելով
եւ
կայ
միջասահման
Կոգովտի
եւ
Ծաղկոտան
՚ի
պարու
անջրպետաց
Երասխայ
եւ
Արածանւոյ,
յարեւմտից
հարաւոյ
Պայէզիտայ,
ութ
կամ
ինն
մղոնաւ
՚ի
բացեալ,
մի
յայժմու
կարի
նշանաւոր
բնական
երեւութից
երկրիս
Հայոց
զի
համարի
կենդանագոյնն
կամ
եռանդնագոյն
՚ի
հանդարտեալ
եւ
կիսաշէջ
հրաբուղխ
լերինս
նորին,
եւ
համօրէն
Կովկասու
եւ
Փոքուն
Ասիոյ,
ըստ
քննութեանց
Արիխայ
Գերմանացւոյ
յամի
1862
ցարդ
ունելով
բաժակին
հաղորդակցութիւն
ընդ
մթնոլորտի:
Գլուխ
լերինն
կամ
կոնն
կմրաձեւ
տափարակ
`
՚ի
վերայ
լայն
եւ
ձուաձեւ
խարսխի,
նման
է
հրաբուղխ
լերանց
Սրմանց
եւ
Արագածի.
իսկ
բաժակն
ժանեձեւ
ժայռիւք
զոր
Ճեհեննեմ
տերեսի
(
Դժոխաձոր
)
կոչեն
այլազգիք,
նմանագոյն
եւս
է
խառնարանի
իտալականն
Վեսուվի:
Բազում
ուստեք
՚ի
գոգոյ
բաժակին
առատապէս
վերածխեն
ջրեղէն
շոգիք,
եւ
ծծմբայինք
`
ջերմագոյնք
քան
ըզջուր
եռացեալ.
յերիր
մասին
խորութեան
նորին
(
որ
է
1200)
գործեն
շնչահանս
(fumarolles)
շչողականս
ընդ
բովանդակ
հինգերորդ
մասն
ներքին
շրջապատին
յարեւելակողմն:
Բաժակն
իբր
2000
շրջաբերութեամբ
300
ըզնստագոյն
է
քան
զերկոսին
երջերակերպ
կատարս
սեպացեալ
շրթանցն.
յատակն
`
գրեաթէ
տափակ
`
կուտակեալ
է
մեծամեծ
հատորովք
որձաքար
պորփիւր
վիմաց,
եւ
շրջապատն
հերձակտուր
հողախառն.
յապականիչ
կամ
՚ի
լուծողական
ներգործութենէ
չնչահանիցն
`
ընդարձակ
դարաձեւ
կողմանքն
քայքայեալ
են
եւ
սպիտակացեալ
փոքրատարր
ծծմբով
որ
առատ
է
յոյժ
՚ի
նմին
քան
՚ի
բազումս
՚ի
ծծմբածին
հրաբղխից,
զի
քննութեամբ
նիւթոցըն
յայտնեցաւ
ծծումբ
զուտ
75/100
եւ
այնքան
առատ
`
զի
եւ
առանց
օժանդակութեան
վառելի
նիւթոյ
`
մարթ
է
քաղել
՚ի
քարանցն,
որպէս
՚ի
Վուլկանայ
կղզւոջ
Լիպարեանց:
Ունի
Թոնարիկ
եւ
աղբիւր
կամ
բղխումն
ախտահաւաք
ջերմաշոգւոյ,
հանգոյն
ջերմահանիցն
(stufe)
Պայայ
Նէապօլսոյ
՚ի
կողս
արտաքին
բաժակի
միոյ,
՚ի
10,
842'
բարձու,
որոյ
է
եւ
լիճ
՚ի
10,
586'
բարձրութեան,
իբրեւ
մղոնաւ
եւ
կիսով
յարեւելից
կուսէ
մեծի
խառնարանին:
-
Նշանաւոր
յոյժ
երեւոյթ
լերինս
է
պարագայիկ
որոտմունքն
՚ի
ներքուստ,
հանգոյն
պրամիտոս
կոչեցեալ
որոտմանց
Անտեան
լերանց
Ամերիկոյ:
Յամի
1855
յետ
առման
Պայէզիտայ
՚ի
Ռուսաց,
բանակեալ
գոլով
նոցա
՚ի
Թէփէրիզ
գեղջ
`
՚ի
հիւսիսային
ստորոտի
լերինս,
եւ
Թուրքաց
՚ի
հարաւակողման,
լուան
՚ի
գիշերի
որոտմունս
որպէս
սաստիկ
ռմբաձգութեանց,
եւ
երկոքին
բանակքն
զիրերաց
կասկածեալ
`
՚ի
զէն
ընթանային,
մինչեւ
տեղեկացան
՚ի
Քրդաց
զի
՚ի
սրտէ
լերինն
ելանէին
ձայնքն:
Յայսմ
ամենայնէ
յայտնի
Թոնտրիկ
հրաբուղխ
դադարեալ
՚ի
ժայթքելոյ
եւ
փոխեալ
՚ի
վիճակ
ծծմբահան
(solfatara).
վիճակ
`
որ
ըստ
երկրաքննաց
`
մարթի
անդրէն
դառնալ
՚ի
բորբոքումն,
որպէս
Վեսուվ
դադարեալն
յութ
եւ
տասն
դարուց
հետէ:
-
Հրաբղխեայ
եւ
ծծմբուտ
կազմած
երկրի
Թոնտրիկայ
ձգի
ընդ
Մ.
Հր.
՚ի
Տիատին
Ծաղկոտան,
ուր
են
նմանաբուն
ծծմբաղբերք:
Սասանութիւնք
երկրաշարժք
կողմանց
Պայէզիտայ
վկայ
են
ներքին
հրախառն
բնութեանն,
որոյ
եւ
արտայայտ
նշանակք
ակներեւք
կան
վիմատառեալ
հեղեղք
սեւագոյն
եւ
ապակենման
պասալդեան
զուղակացն,
եւ
՚ի
ներքոյ
նոցին
մոխրագիրտ.
մնացուած
հնագոյն
ծորմանց,
կուտակեալք
շուրջ
զԹէփէրիզ
գեօղիւ
եւ
անդրագոյն
եւս:
Անգղիացի
հիւպատն
Կարնոյ
Դէյլըր
որ
քննեաց
զկողմանս
ականց
Արածանւոյ,
ներգործող
հրաբուղխ
կոչէ
զԹոնտրիկ,
տեսեալ
եւ
առեալ
զծուխ
բաժակի
նորին
եւ
զհոտ,
եւ
լուեալ
զորոտմունսն:
Վիմատառեալ
հեղեղք
ղուղակացն
՚ի
գագաթանէ
անտի
լերինն
ծաւալեալ
ընդ
հիւսիսակողմն
`
կերպարանս
նորութեան
բերեն,
խիտ
եւ
սեւագոյն
փայլուն,
լերկ,
կարծր
եւ
հնչող
որպէս
զդիրտ
երկաթոյ,
ամենեւին
ազատ
՚ի
ներգործութենէ
օդոց
եւ
ջրոյ,
եւ
հաւանօրէն
յետ
պատմական
ժամանակաց
ժայթքեալք
են,
թէպէտ
եւ
չիք
այդպիսի
աւանդութիւն
առ
բնակիչս
վայրացն:
-
Ընդ
մէջ
լերինն
եւ
Թէփէրիզ
գեղջ
խիտ
առ
խիտ
ամբառնան
պասալտեան
կուտակք,
կոնաձեւք
մանունք
եւ
մեծամեծք,
յոտնաչափ
մի
զանգուածոյ
ց
'200
ոտնաչափ
՚ի
բարձրութիւն,
նշանակք
ընդարձակ
հրաբուղխ
սահմանի.
որպիսի
է
եւ
հարաւակողմն
լերինն
`
որ
հայի
՚ի
Ծաղկոտն
գաւառ,
ընդ
որ
զեղեալ
են
յորդառատ
հեղեղք
ղուղակի,
ընդ
բովանդակ
փարսախս
տարածութեան.
«
եւ
են
որպէս
գետոյ
`
որ
վարիցէ
զսառինս,
անթիւ
բազմութեամբ
կուտակեալ
զիրարեալ
կոշկոռք,
ահեղ
իմն
թոհ
եւ
բոհ,
թխագոյնք,
ձայնարձակք,
երկաթաժառանգք,
փայլունք
՚ի
վերին
երեսս
որպէս
դիրտք
քրայից
դարբնոցի.
եւ
յոյժ
մերձաժամանակք
թուին,
քանզի
եւ
ոչ
նշմար
բուսոյ
երեւի
՚ի
նոսա
…
Երեւին
եւ
անհեդեդ
հատորք
քան
զտասն
Չ.
խորանարդ
՚ի
վերայ
մանրագունից
կայկայեալք
եւ
ամբարձեալք
՚ի
վեր.
անկիւնք
նոցին
սուրք,
եւ
բեկուածքն
որպէս
թէ
դեռ
յերիկէ
կոտորեալք:
Նման
են
հեղեղք
ղօղակացս
Քուլայ
հրաբղխի
Փռիւգիոյ,
այլ
յորդագոյնք
եւս
քան
զնորայն
եւ
կոշկոռքն
մեծամեծք
եւս.
իսկ
լայնութիւն
հեղեղին
ոչ
հաւասար
ամենուրեք
այլ
եւ
անձկագոյնն
մասն
ոչ
պակաս
քան
զքառորդ
փարսախի
»:
Բազմութիւն
լըճացն,
բարձրութիւն
երկրին,
հռչակեալ
մարգագետինք
`
տան
գուշակել
զճոխութիւն
լեռնային
բուսաբերութեան
Կոգովտի
եւ
զհաւուց
եւ
զէրէոց.
որոց
ունիմք
վկայութիւն
եւ
՚ի
նախնեաց
`
զառատ
որս
Արշակայ
Բ,
որ
պարծէր
երբեմն
«
ոչ
այլոյ
ուրուք
՚ի
թագաւորաց
նախ
քան
զնա
այնչափ
բազմութիւն
երէոց
՚ի
միում
ժամու
»,
արարեալ:
Փափագելի
օ
յոյժ
բնագիտի
եւ
երկրաբանի
մանրագոյնս
քննել
զվայրսն
որպէս
բաղձայր
իսկ
առնել
Վակնէր
երկրագէտ
եւ
բուսաբան
`
եկեալ
այսր
յամի
1843
եւ
արգելաւ
՚ի
Քրդաց,
այլ
որչափ
ինչ
քննեաց
ըստ
երկրական
հանգամանաց
`
սակաւ
ուրեք
յարեւմտեան
Ասիա,
ասէ,
նման
սմին
հետաքննութեան
արժանի
տեղւոյ
գտանել:
