Այրարատ

198. ՊԱՏՄԱԿԱՆ. ԱՐՇԱԿԱՒԱՆ

Այսպիսւոյ բնանշան  չէր մարթ աննշան լինել եւ ըստ քաղաքական տեսութեան. եւ հարկ է ամենայնիւ  ՚ի վաղեմի դարս այլոց Այրարատեան գաւառաց վիճակակից գոլ եւ բնակութիւն Հայկազանց, ՚ի թիկանց կուսէ կալով մեծի լերինն Մասեաց, ուր թոռանց Հայկայ դաստակերտքն վկային, որպէս տեսաքս եւ յՈտին լերինն: Հակիրճ անունն իսկ Կոգ հնութեան է գուշակ, թերեւս յատուկ գոլով միոյ ՚ի նահապետաց ազգիս, կամ ՚ի բնական ինչ իրէ եւ ՚ի նիւթոյ այնպէս կոչեցեալ. յոր յարելով եւ տեղանիշն  հովիտ. ոչ միայն  գաւառն ` այլ եւ տոհմս որ ՚ի նմա ` նոյնպէս կոչեցաւ. քանզի ՚ի Մեսրովպեան  գահնամակի  նշանակին եւ Կոգովտեանք  ( ԿԱ բարձ ՚ի թիւ հարիւր եօթանասնիցն գրեցելոց ) թէպէտ  այլ ոչ ուրեք յիշին: Հաւանելի է առ թագաւորութեամբ Արշակունեաց արքունի կալուած լինել, կամ արքունատուր սեփականութիւն, քանզի է յետ կիսոյ Դ դարու վասն Արշակայ Բ ասի ( Խորեն Գ. ԻԳ ) « առնել որսս չիւրում սիրեցեալ գաւառին ՚ի Կոգայովտի »: Ի պատմութեան զառաջինն յիշի Կոգովիտ յելս կոյս Ա դարու, թէ եւ ոչ յանուանէ  այլ ըստ գրիցն. այն է ՚ի բերելն  Սմբատայ Այրաքաջի զծառայս Երուազայ Քրմապետի « զոր գերեցան ՚ի Բագարանէ ( Շիրակայ ) տարեալ բնակեցուցանէ ՚ի Թիկանց Մասեաց, ՚ի նոյն անուն Բագարան կոչելով զձեռակերտն ». Անծանոթ այժմ առ ՚ի մէնջ, այլ ցանկալի է գիւտ գեղջըս որ եւ յելս Զ դարու յիշի յայտնապէս Կոգովտի անուամ, եւ անտուստ ընծայեալ վկայի Յոհան ` կաթողիկոս յունական բաժնի Հայոց յաւուրս Աբրահամու Ա որ ՚ի մասին Պարսից: Յաւուրց անտի ուրեմն

յրաքաջին Սմբատայ մասն մի Կոգովտի սեփականեցաւ իւրում տոհմի ` Բագրատունեց, որոյ յետոյ եւ ոստան իսկ եղեւ երկար դարս, որպէս եւ ՚ի ստորեւդ յիշեսցի: ԻԴ դարու յաւուրս Խոսրովու Բ որդւոյն Տրդատայ եւ առ յաջորդօքն ` ստէպ յիշի գաւառս Կոգովտի կամ տեղիքն ինչ ՚ի նմին, մանաւանդ յաւուրս վերոյիշեալն Արշակայ Բ, որ գլուխ անօրէն գործոցն գործեաց ՚ի սիրելի գաւառի աստ իւրում, զդաստակերտն զԱրշակաւան. ՚ի Հովիտն անուանեալ ՚ի Կոդ գաւառի », ըստ Բուզանդայ « ՚ի Թիկանց կուսէ լերինն Մասեաց ( ըստ Խորենացւոյ ) շինեաց ձեռակերտ ժողով մարդկան մեղաւորաց եւ ետ հրաման, որ ոք անկեալ անդր բնակեսցէ ` մի լիցի ՚ի վերայ նորա իրաւունք դատաստանի: Եւ նոյնժամոյն ծովացեալ լցաւ մարդկութեամբ հովիտն ամենայն, քանզի աւանդառուք եւ պարտականք եւ ծառայք վնասակարք, եւ գողք եւ աւազակք, եւ կնահանք, եւ այլք այսպիսիք  փախուցեալքն անդր անկանէին, եւ ոչ կայր նոցա այց եւ խնդիր: Եւ բազում անգամ բողոքեալ նախարարացն, եւ ոչ ինչ լուաւ նոցա Արշակ ». որ եւ ոչ Ս. Խադայ տեղապահի Մեծին Ներսիսի, այլ եւ ետ շինել անդ ապարանս արքունի: Իբրեւ դարձաւ Ս. հայրապետն յարգելանէն Վաղէսի ՚ի Հայս, եւ յանդիմանէր զԱրշակ, զի « երկիր առ հասարակ լան եւ վայեն  զրկութեանցն  եւ զյափշտակութեանցն, որովք դու կամեցար մեծանալ … հրաման տուր ՚ի բաց քակել զտեղին զայն, եւ ցրուեա զմարդիկն զոր ժողովեցեր … Եթէ տեղւոյն ինչ կարի այդչափ ցանկացեալ  ես, ես ինքն ինձէն զնա արդարութեամբ շինեցից եւ չէն կալայց առաջի քո: Իսկ թագաւորն ծաղր առնէր զբանս կաթողիկոսին  եւ մկթայր զնորա զասացելովքն »: Վասն որոյ եւ Սուրբն սպառնալեօք դատաստանացն Աստուծոյ ել յերեսաց  նորա, եւ յետ երից աւուրց անցանելոյ բանիցն ասացելոց … մատնեաց Տէր զգիւղաքաղաքն զԱրշակաւանն  ՚ի ձեռս հարուածոցն  եւ սկսաւ հատանել զոր չարակեղն  իմն կոչեն իսկ կէսքն ժամդ անուանեն, ելանէր ՚ի վերայ մարդկան եւ անասնոցն … զերիս աւուրս … քան զքըսան հազարք սատակեցան երգք մարդկան, ոչ մնաց ՚ի նոցանէ  եւ ոչ մի »: Այսպէս աւանդէ Բուզանդ ըզկորուստ անիրաւ աւանին: Բայց Խորենացի ` սուր եւ ոչ սրածութիւն ասէ զպատուհասն, ՚ի ժամանակի ` յորում Շապուհարքայ Պարսից առաքեալ էր զորս ըմբռնել զԱրշակ, եւ նորա խոյս տուեալ ՚ի Կովկաս, « Նախարարացն Հայոց Ժողովեալ դիմեցին ՚ի վերայ արքունական ձեռակերտին Արշակաւանայ եւ հարին զնա որով սուսերի յառնէ մինչեւ ցկին, բայց ՚ի տղայոց սանդիեցաց … զոր թափեալ Մեծին Ներսիսի, հրամայեաց կրել որթովք ՚ի գոմ մի, դարմանս եւ սնուցողս նոցին կարգեալ, որք յետոյ աւանդացեալ ` անուանեցան Որթք ` այնու աղագաւ »: Զայս լուեալ Արշակայ ել ՚ի թաքըստոցէն եւ Վրացի գնդաւ դիմեաց ՚ի վերայ նախարարացն  « խնդրել զվրէժ  ձեռակերտին  իւրոյ Արշակաւանու … եւ հզոր մարտի եղելոյ բազումք յերկաքանչիւր կողմանցն անկան … ( մինչեւ ) Մեծն Ներսէս եկն ՚ի մէջ նոցա, եւ արար խաղաղութիւն լսելով նմա թագաւորին  եւ նախարարացն »: Թէպէտ յետոյդարձեալ վրէժխնդիր  եղեալ ` « կոտորեաց  զբազումս  ՚ի նախարարացն »: Բայց քաղաքն կամ աւանն մեղանշական աւերեալ քանդեցաւ եւ գրեաթէ  անհետացաւ, զարդիս աւերակքն անուանեալ ՚ի Քրդաց Խարապայ Պաժաս ( Աւեր քաղաք ) ընդ մէջ Մասեաց եւ Որկովայ լերին, համարին մնացորդք վատանշան քաղաքին: - Ի յետին դէպքս յայս պատերազմի  եւ հաշտութեան նախարարաց Հայոց, անհաւան գտեալ Մերուժանաց Արծրունւոյ եւ քեռառն իւրոց Վահանայ Մամիկոնայ ` ապստամբե ալ գնացեալ էին առ Շապուհ, ուրանալով զհաւատս քրիստոնէութեան  եւ զհայրենեաց, եւ առաջնորդք  լեալ պարսկական գնդաց ՚ի նուաճել զՀայս, ուր չարիս մեծամեծս անցուցին, այլ եւ աստէն ՚ի սմին գաւառի լուծաւ արդար վրէժ ՚ի գլուխ չարեացապարտ ուրացողին, որ առանձինն գնդաւ եկեալ բանակեալ էր առ վայր մի « յերկիրն ՚ի Կոդ գաւառի ». եւ յետ մեծի ճակատամարտին Ձիրաւայ եւ պարտութեան Պարսից. դարձեալ յայս կողմն փախստական գալով եւ ոչ կարելով երազել վասն վիրաւորելոյ ձիոյն. « աճապարեալ հասանէ սպարապետըն Հայոց Սմբատ, եւ զորս ընդ նմայն էին ` կոտորէձերբակալ առնէ զվատշուէրն յեզեր Շամբին Կոգայովտի … զտեղեօքն գտանէ պատրաստական առ ՚ի կորուստ ամպարշտին զոմանս խորանաւորս հուր լուցեալ եւ չամփուր երկաթի ՚ի միս խորովեալ. զոր ջեռուցեալ ` կրկնեաց բոլորեալ որպէս պսակ, եւ յոյժ ատրաշէկ արարեալ, ասէ Պսակեմ զքեզ  Մերուժան, քանզի ՚ի խնդիր էիր թագաւորել Հայոց, եւ ինձ Ասպետիս պարտ է զքեզ պսակել, ըստ սովորական իշխանութեան իմոյ հայրենեաց: Եւ մինչդեռ տաք էր իբրեւ զհուր, եդ ՚ի գլուխ Մերուժանայ եւ այնպէս սատակեցաւ չարն »:

Իբրեւ երկիր եւ սահման նշանաւոր համարի Կոգովիտ ՚ի քաղաքական տեսչութեան, ըստ պատմութեան Սերիոսի, յելս Զ դարու, յորում Խոսրով Ապրուէզ, արքայ Պարսից վասն երախտեաց Մօրկայ կայսեր պաշտպանի իւրում, ետ ՚ի Հայոց աշխարհէ եւ « զԿոգովիտ գաւառ մինչեւ ցՀացիւն եւ ցՄակու ». գէթ յայն սակս, զի ճանապարհ անցից էր աստ ընդ Արարատ  եւ ընդ հարաւային աշխարհս ընդ Ատրպատական, եւ այլն, թէ եւ ընդ լերինս, ընդ որ եւ Արաբացիք ՚ի սկզբան երկրակալութեան իւրեանց ՚ի Հայս զառաջինն ՚ի Բերկրոյ-Ձորոյ եկեալ ընդ Որդսպոյ եւ ընդ այս Կոգովիտ ` թափեցան յԱրարատ, եւ առին զԴուին եւ ՚ի դառնալն ընդ նոյն ճանապարհ բազմութեամբ գերեացն ( յամսեան հոկտեմբ. 640), քաջ եւ հայրենախանձ իշխանն Թէդորոս « Ռշտունեաց Տէրն ` դարանակալ եղեալ ՚ի Կոգովիտ գաւառի ` դիմէ ՚ի վերայ նոցա սակաւուք. եւ ոչ կարաց զդէմ ունել նոցա, փախստական լինի առաջի նոցա. եւ նոքա զհետ մտեալ նոցա ` սատակէին զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ ինքեանք չոգան անցին յԱսորեստան ». իսկ Թէոդորոս վասն քաջութեանն պատուեցաւ ՚ի կայսերէն Յունաց զօրավարութեամբ եւ պատրկութեամբ: - Յառաջ քան զայս դէպս յիշէ այլ ոմն պատմիչ մեր զարշաւանս գնդի միոյ Արաբացն ՚ի կողմանց Արտազու « ՚ի վերայ զօրավարին Յունաց ` որում անուն էր Պռոկոպ, որ էր բանակեալ ՚ի գաւառին Կոգովիտ ՚ի կողմանս Բազու-ձորոյ եւ Մարդուցայից, որում իրազեկ եղեալ իշխանն Թէոդորոս … ազդէր զօրավարին Պռոկոպայ, եթէ զօրն հինին Իսմայէլի զարթուցեալ գայ ՚ի վերայ մեր: Իսկ նա ՚ի բազմութիւն զօրացն ապաստանեալ եւ ոչ յԱստուած ` որ յաջողէ զպատերազմ, ոչ ինչ գրէր զբանս իշխանին Հայոց, եւ նա մորմոքեալ ընդ կորուստ աշխարհիս Հայոց եւ ընդ ծուլութիւն զօրավարին, ոչ ունէր ժոյժ, այլ մտեալ երկրորդէր եւ երրորդէր զբանսն, եւ բարկացեալ զօրավարին ՚ի վերայ իշխանին ` ձգէր զվարզն որ ՚ի ձեռինն ` զհետ նորա. եւ սրտմտեալ Թէոդորոս ելանէր յերեսաց նորա, եւ նոյնժամայն հրամայէր զօրացն որ ընդ իւրով իշխանութեամբն էին: Վառեցարուք, եւ ելէք ընդդէմ Իսմայէլի: Եւ նոքա հեծեալք յերիվարս իւրեանց ` դարանամուտ եղեն ՚ի  Սարակն որում Եղբարսն կոչէին. եւ կալեալ զառաջս կրճիցն ` զբազումս ՚ի նոցանէ սատակէին. եւ առեալ զկապուտ անկելոցն, հատուածեալ ՚ի զօրավարէն ` գնացին ՚ի գաւառն Գառնի: Հրաման ետ ապա եւ Պռոկոպն իւրում զօրուն ` ելանել ՚ի վերայ թշնամեացն. յորոց վերայ հեղեալ զօրն Իսմայէլի ` հարկանէին զմեծ մասն Յունաց, եւ զայլս փախստական արարեալ անցուցանէին ընդ բանակն իւրեանց, եւ ինքեանց դարձեալ ՚ի բանակս նոցա հանգչէին: Եւ ասեն լինել զթիւ զօրացն Յունաց աւելի քան զվեց բիւր արանց, եւ զԻսմայէլացիսն ` նուազ քան զբիւր մի արանց: Եւ ՚ի վաղիւն ժողովեալ զկապուտ բանակին ` դարձեալ ընդ կրունկն գնացին յաշխարհն իւրեանց »:

Յետ այսց դիպաց, եւ երկրորդ անգամ առման Դըւնայ յԱրարաց  յամի 646 եւ բարձման  Սասանեանց ինքնակալութեան (652) յայտ է եթէ նոր օրէնք եւ նոր տեսչութիւնք եղան երկրի մերում, եւ բարձաւ ՚ի Կոգովտէ  արքունի սեփականութիւն, եթէ կայր իսկ ցայն վայրեւ մնաց ՚ի ժառանգութիւն Բագրատունեաց որոց նախկին Այրաքաջն Սմբատ, որպէս ՚ի վերդ յիշեցաք, շինեալ էր աստ զԲագարան աւան, եւ վկայեն պատմիչք, զի յայսմ գաւառի էր ոստան նոցա, եւ ՚ի սկիզբն կոյս Թ դարու, թէպէտ եւ Աշոտ Մսակեր « զարքունիսն ՚ի Կոգովտէ  յԱրշարունիս  փոխեաց », այլ ոչ փոխեցաւ եւ պայազատութիւն երկրին, այլ թուի կըրսեր զարմի միոյ Բագրատունեաց  վիճակեալ, նաեւ յետոյ ՚ի պատուել թագաւորութեամբ աւագ զարմին. քանզի եւ ՚ի վախճան Ժ դարու յիշատակագիր  մատենի միոյ յամի 999, ասէ գտեալ գիրս ինչ « Ի Կոգովիտ գաւառի ՚ի տանն Բագրատունեաց եպիսկոպոսարանի ». յորում ժամանակի եպիսկոպոս  նոցա էր Տէր Թադէոս:

- Դարձեալ ամաւ զկնի, այն է յամի 1000 Տէր Կոգովտին եւ Ծաղկոտան ճանաչի Աբուսահլ, ՚ի մորէ ` թոռն Աշոտոյ Ողորմածի, որ զի քսութիւն ինչ արար առ Վասիլ կայսր, ՚ի գալ նորա ՚ի Հայս, զքեռւոյ իւրոյ Գագկայ Ա թագաւորէ, առաքեաց սա զորդի իւր Յովհաննէս ( յետոյ թագաւոր ) եւ յաւարի էառ զգաւառս նորա: Ոչ գիտեմ այս Աբուսահլ բագրատունի էր եւ ՚ի հորէ եթէ Արծրունի, որպէս թուի ըստ անուանն, եւ ըստ յետնորդ  պայազատաց երկոցուն գաւառացն, որք յետ կիսոյ ԺԱ դարու յիշին, Ալուզ իշխանաց իշխան եւ որդի նորա Գրիգոր, եւ մանաւանդ զի ՚ի սկիզբն Ժ դարու Գագիկ Արծրունի նուաճեալ էր զգլխաւոր բերդ գաւառին: Եւ զի ընդ աւագ նախարարս կամ իշխանս Հայոց էին տեարք Կոգովտի յայս ժամանակս ( ԺեւԺԱ դարուց ), վկայէ եւ Կոստանդին Ծիրանածինն կայսր ` ՚ի գիրս Հրահանգաց կայսերական պալատան, ընդ առաջինս ՚ի տասն կամ երկոտասան տերանց Հայոց կարգելով եւ զսա, ընդ որոց թղթէին կայսերք, եւ գրէին այսպէս. Առ իշխանն Կոգովտի, ՚ի Հայս: Լատին թարգմանն յաւելու, Առ նախարար բերդին եւ գաւառին Կոգովտի: