Այրարատ

199. ԴԱՐՈՒՆԻՑ ԲԵՐԴ. ՈՍՏԱՆ ԵՒ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՐԱՆ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԵԱՑ

Ո՞ր էր բերդն այն Կոգովտի, ուր եւ վերոյիշեալ արքունիք կամ ոստան իշխանացն Բագրատունեաց: Չիք երկբայել ինձ, զի Դարօնք կամ Դարունից բերդն էր, որոյ եւ անուն ցուցանէ զհին տոհմն մի Հայոց, եւ ՚ի բառակարգ աշխարհագրութեան ուրեմն պարզապէս ասի, Կոգովիտ ` Դարօնս է ». եւ յիշի ՚ի կիսոյ Դ դարու եւ անդր. նախ իբրեւ ամրոց հզօր եւ ապաստանարան արքունի անձանց եւ գանձուց, եւ ապա իբրեւ տուն հայրենի պայազատաց Բագրատունեաց. եւ հարկ է թէ արդարեւ քաջ ամուր տեղի էր ՚ի բնէ եւ յարուեստէ, միանգամայն եւ ճոխ շինութեամբ եւ պէսպէս բարեբաստութեամբ: Յիշատակի զառաջինն յետ մահուան Մեծին Տրդատայ, յարշաւանս Մազքթաց կամ հիւսիսայնոց ՚ի Հայս. յորոց ահէ « խոյս ետ թագաւորն Հայոց Խոսրով … եւ անկաւ յամուր բերդն Դարօնից. եւ ընդ նմա ծերունին Վրթանէս եպիսկոպոսապետն Հայոց »: Աստ ամրացաւ երբեմն եւ թոռն սորա Արշակ Բ ՚ի ժամանակի յերկար պատերազմացն ընդ Շապհոյ թագաւորի Պարսից. որք յետ գերութեան նորա տիրացան եւ բերդին. իսկ ՚ի թագաւորել որդւոյ նորա Պապայ, ընդ այլս յամրոցաց « թափեաց յինքն … եւ զբերդն Դարօնից որ է յերկրին Կոգայ, ուր կային գանձք Արշակունեացն սաստիկ յոյժ. քանզի դիպեցան մտերիմք բերդակալքն. զի թէպէտ ՚ի ժամանակէն իբրեւ տարան զթագաւորն Հայոց զԱրշակ ՚ի Պարսս ` … մարտեան ընդ բերդին ընդ այնմիկ Պարսիկք, եւ ոչ կարացին առնուլ մինչեւ եկն Պապ թագաւորն յերկիրն Հայոց. զի պահեցաւ գանձն եւ եհաս ամբողջ ՚ի Պապ »: - Ի սեփականութեան Բագրատունեաց ` ոչ միայն արքունիք նոցին այլ եւ գերեզմանք եղեն ՚ի Դարօնս. ուր յամի 616 զմարմին Բազմայաղթն Սմբատայ մարզպանի, որ ՚ի դրան Պարսից վախճանեցաւ փառօք, բերին այսր « ՚ի բնիկ Հանգստարանսն, եւ եդին ՚ի տապանի, ՚ի գեօղն Դարիւնս, որ է ՚ի Կոգովիտ գաւառի »: Նոյնպէս յամի 642 « բարձին զմարմին ( որդւոյ նորա Վարազտիրոցի ) եւ տարան թաղեցին առ հօր իւրում ՚ի Դարիւնս », մինչ գայրն նա ՚ի Հայս մեծաւ պատուով ՚ի դրանէ կայսեր, եւ հասեալ նմա հիւանդութիւն ` մեռաւ. եւ փոխանակ նորա կարգեցաւ որդի նորա Սմբատ ` Ասպետ եւ Տրունգար ՚ի դասս զօրաց Յունաց. յորում ժամանակի գունդ մի Արաբացւոց եկեալ պաշարէր զԱրծափ, եւ բերդապահքն խնդրեցին օգնութիւն ՚ի Դարօնից, եւ առաքեաց Սմբատ իշխան արս քառասուն: - Սորա որդի թուի բազմադրուատն Աշոտ պատրիկ իշխանապետ Հայոց կարգեալ յետ մահուան Գրիգորի Մամիկոնենի ՚ի մարտին Խազրաց, յամի 685, « ճոխ եւ պերճ յիշխանութեանն, եւ յամենայն վարս յերկրայինս զգաստ եւ առաքինասէր, եւ ազնուական քան զամենեսին, ծանօթ երկիւղի Աստուծոյ. եւ հոգաբարձու ամենայն բարեգործութեան, փոյթ յուսումնասիրութեան … պատուէր եւ երեւելի սպասիւք յիւրոց գանձուց, եւ շինէր զեկեղեցին Դարունից յիւրում Ոստանին. եւ զկենդանագրեալ զպատկերն Մարդեղութեանն Քրիստոսի ` ածեալ ՚ի մտիցն արեւու, մեծասքանչ զօրութեամբ հանգուցանէր ՚ի նմա. եւ նորա անուամբ զեկեղեցին անուանեաց ». Ամենափրկիչ, որպէս աւանդեն այլ պատմիչք: - Մի ՚ի գերահռչակ սրբազան սպասուց եղեւ եւ է ցարդ այս պատկեր փայտեղէն ( Իջուցման Յիսուսի ՚ի Խաչէն ) իբր երեք թիզ եւ կէս երկայն եւ թնզ եւ կէս լայն, համարեալ ձեռագործ Յովհաննու Աւետարանչի, եւ պահի արդ յԷջմիածին, փոխադրեալ ՚ի Հաւուց Թառէ, ուր տարեալ էր ՚ի Դարօնից աստի, վասն որոյ եւ այնր վանաց եկեղեցի շինեալ ՚ի Գրիգորէ Մագիստրոսէ ` նոյնպէս Ամենափրկիչ  կոչեցաւ, որպէս յիշեցաք ՚ի կարգի տեղագրութեանս (355):

- Որքան անժխտելի թուի բերումն պատկերիս այս ՚ի ձեռն ( Սմբատայ ) որդւոյ Աշոտոյ պատրկի, այնքան եւ կարօտ ստուգութեան հանգամանքն եւ ժամանակ եւ տեղի մտիցն արեւու ` ուստի բերաւ. զի ոմանք իմանան զԿ. Պոլիս ` զՆորն Հռովմ, եւ այլք զՀինն ` զլատինականն. եւ ՚ի բերման աստ հաւանելի է երգեալ հռչակեալ տուն շարականին, « Կեցո զորդի ծառայի քո, զոր ՚ի Հռովմայ գահիցն վերապատուեցեր, ուր եդին զվէմն հաւատոյ հիման սուրբ եկեղեցւոյ ». թէպէտ բազումք այլ եւ այլ օրինակաւ մեկնեն զայսոսիկ եւ զժամանակն եւս  շփոթեն. զի Մխիթար Այրիվանեցի  ընդ մէջ ՃԾ-ՃԿ (701 - 711) թուականին ասէ, « Աշոտ զԴարօնից Ս. Փրկչին շինեաց ». եւ այլք ըստ նմանէ սակայն հնագոյն եւ հաւատարիմ պատմիչք ծանուցանեն, զի շինող եկեղեցւոյն Աշոտ որ եկաց իշխանապետ յամի 685 ոչ աւելի քան զերիս ամս եկեաց յետ այնր. քանզի յերրորդ կամ ՚ի չորրորդի ամի իշխանութեանն հէն արաբացի ասպատակեաց  յաւանս Մարաց, այսինքն ՚ի Ջուղա, ՚ի Խրամ, եւ այլն, եւ բազում անօրէնութիւնս գործէր. զոր լուեալ Աշոտոյ, « վաղվաղակի հրաման տայր զօրացն ելանել ՚ի վերայ նոցա հարին զամենեսին սատակմամբ որոյ, եւ զմնացորդսն փախստական առնէին ». այլ իբրեւ անխոհրդաբար սփռեցան յաւար, « զօրացեալ թշնամեացն ` դարձան ՚ի վերայ նոցա, եւ հարեալ վիրաւորեցին զիշխանն Հայոց, ապաճիչ բարձեալ զօրացն եւ նոքա վաղվաղակի հասեալ սատակէին զթշնամիսն եւ ինքեանք առեալ ածէին զիշխանն ՚ի Կոգովիտ ` կարէվէր խոցմամբն, որ ՚ի նոյն մահիճս վախճանեցաւ փառաւորապէս, եւ թաղեցաւ ՚ի կայս հանգստեան իւրոյ ` ՚ի գիւղն Դարիւնս »:

Յետ այսր Աշոտոյ անուանի ՚ի պայազատսն եղեւ միւս Աշոտ Պատրիկ որդի Վասակայ, իշխանապետ կարգեալ ՚ի Հէլմ ամիրապետէ, յամի 734, ընդ որ խանդացեալ որդիք Սմբատայ եւ Մամիկոնեանքն Գրիգոր եւ Դաւիթ, յետ տասն ամի գիշերայն կամեցան դաւաճանել զնա. իսկ նա « ժողովէր զախո տանն իւրոյ յամրոցս Դարիւնից, եւ զտիկինն եւ զամենայն ընտանիս իւր, եւ թողոյր ՚ի վերայ պահապան ` զամրոցն պահել. եւ ինքն անցեալ գնայր յաշխարհն Ասորւոց առ իշխանն Իսմայէլի Մրուան », ամիրապետ, որում եւ մեծ օգնութիւն մատոյց քաջութեամբ վանեալ զհակառակորդս նորին, վասն որո կրկին մեծարեալ ՚ի խալիֆայէն ` դարձաւ յերկիր իւր. այլ յետ ամաց (751) ձերբակալ լեալ ՚ի Գրիգորէ ` զրկեցաւ ՚ի լուսոյ աչացն, ընդ որ սգացան ամենայն նախարարք Հայոց, զի համարէին եթէ « անկեալ կործանէր պսակն պերճութեան ՚ի գլխոց նոցա. եւ յայսմ հետէ բառնայր փառք ազգիս Հայոց … իսկ Աշոտի … կեցեալ յետ այնորիկ ամս երեքտասան, վախճանէր բարւոք ծերութեամբ, եւ եդեալ ՚ի տապանի փառաւորապէս ՚ի կայս հանգստեան իւրոյ ՚ի գիւղն Դարիւնս »: - Սորա թոռն է ( եւ որդի Սմբատայ ) Աշոտ Մսակեր, որ գանձագին արարեալ զԱրշարունիս ` եթող զոստանն Դարօնից. վասն որոյ եւ ոչ եւս յիշին անդ պայազատք տոհմին: - Սակաւ ամօք յետ մահուան վերոյգրեալ Աշոտոյ Պատրկի ` ՚ի միաբանել նախարարաց Հայոց յապստամբութիւն յԱրաբաց ( յամի 774), ոմանք ՚ի նոցանէ ապաստանեցան յամուր բերդս այս Դարօնից:

Եպիսկոպոսք. - Ընդ իշխանական գահուն անկ էր լինել աստանօր եւ վերոյիշեալ եպիսկոպոսարանի տանն Բագրատունեաց. զի եւ յիշի իսկ եպիսկոպոս Դարունեաց Քրիստափոր յամի 628. իսկ յառաջն յետ նորա սակաւք ոմանք ՚ի պատմութեան ` յանուն Բագրատունեաց եպիսկոպոսք. որպէս, Յովսէփ յամի 364. Սեբիոս պատմիչն յամի 645 եւ զկնի. վերոյիշեալն Թադէոս յամի 999, որ զի քեռորդի ասի Տեառն Մուշէի, թուի եւ սա նախորդ նորին եպիսկոպոս տոհմին. յետ որոց ոչ եւս յիշին եպիսկոպոսք յանուն Բագրատունեաց կամ Դարօնից. եւ զոր Թովմա Մեծոփեցի յիշէ յամի 1392` Մկրտիչ եպիսկոպոս Բագրատունոյ, յայլ օրինակս գրի Բագարանայ, զի եւ յԱյրարատեան գաւառի ասէ, եւ թուի Բագարանն Շիրակայ:

Ի սկիզբն Ժ դարու ` ՚ի թագաւորութեան իւրում Գագիկ Արծրունի գնացեալ ՚ի գաւառն Կոգովիտ պաշարեալ « զանասն Դարիւնս գողացեալ առնու ՚ի գիշերի, ըստ յաջողելոյ նմա ՚ի վերուստ ». չասէ պատմիչն ` յոյր ձեռաց, այլ թուի ՚ի Հազարացւոց « եւ տիրէ գաւառացն, սկսեալ ՚ի Կոգովտէ մինչեւ ցմիջոց Ուղեոյ եւ Մասեաց Ոտին »: Եւ յետ ամաց ՚ի թագաւորութեան Աբասայ Բագրատունւոյ ` յետ հարկանելոյ զեկեալսն  ՚ի վերայ նորա զԱրաբացին ՚ի Բլրին Գինոյ ՚ի Մասիս, եւ աւերելոյ զսահմանս Դունայ, նոյն ինքն Գագիկ առեալ անտի պատանդս եկն այսր « յամուրն դարիւնս բարձեալ զզէն եւ զասպազէն առնեւձիոյ զորացն այլազգեաց այնչափ բազմութեամբ »: Յայսմ հետէ երեւի ընդ իշխանութեամբ Արծրունեաց գրաւեալ Կոգովտի  եւ Ծաղկոտան, որոց իշխէին նախայիշեալքն Աբուսահլ, Ալուզ եւ Գրիգոր, Հուսկ յիշատակ անուան տեղւոյս գտանեմ առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ, յընթացս ԺԵ դարու, որ յետ աւերման Աւնկայ, Բագարանու եւ կողմանց Ճակատուց գաւառի ՚ի զօրաց Լանկթամուրի, « եկեալ հասաք. ասէ, ՚ի գաւառն Կոգովիտ, ՚ի գիւղն Դարօն. եւ անդ հանգեաւ սուրբ վարդապետն Ստեփանոս աշակերտն Մեծին Յովհաննու Որոտնեցւոյ, ընկերակից սուրբ վարդապետին Յովհաննու ` Մեծոփայ »: - Սորին Թովմայի Մեծոփեցւոյ թուի ինձ եւ յիշատակ մի տեսլախառն, ( որպիսիք եւ յիւրում պատմութեանն գտանին ), զերկուց կրօնաւորաց, որք ասացին. « Եկաք հասաք ՚ի սահմանս Դարօնից բերդին, ՚ի տեղին որ կոչի Ղզրի-գօլ, եւ իջավանեցաք անդ ՚ի ճանապարհէն սակաւ ինչ հեռու, եւ յիջեւանել կարաւանին փոքր մի հեռացեալ ` զերեկոյին ժամն կատարեցաք. եւ տեսաք առաջի մեր երկու ինչ նշան, իբր թէ գերեզմանի, եւ ասեմք մի առ մի, թէ Այս գերեզման քրիստոնէից է, կատարեմք ՚ի վերայ սոցա զԱմբիծսն զկարգ ննջեցելոցն ». զոր եւ կատարեալ տեսանեն ՚ի տեսլեան գիշերոյ երկուս երիտասարդս, եւ տեղեկանան ՚ի նոցանէ զի նահատակք էին չարչարեալք վասն անուանն Քրիստոսի, ՚ի վաղուց հետէ: