Այրարատ

200. ՊԱՅԷԶԻՏ

Ի լռել պատմչաց եւ յիշատակագրաց  զանուն կարեւոր բերդին Դարունից, հռչակի եւ հանդիսանայ ՚ի ԺԵ դարէ անտի մինչեւ ցորս այս ` նոր անուն, այն է Պայէզիտ որ նոյն ինքն է կամ ունի զտեղի հնոյ հայկական բերդին, եւ որպէս նա ՚ի հնումն եւ սա ՚ի նորումս հանդիսացեալ է պատերազմական  դիպօքն եւ հոյակապ շինուածովք: Անակնկալ իմն թուի փոփոխութիւն անուանն եւ պատճառ կամ ծագումննորոյս, եւ յիշեցուցանէ ապաքէն զհչակագոյնն  արանց համանուանց, զՍուլտան Պայէզիտ Ա Օսմանեան եւ է իսկ որ ասէ ՚ի սմանէ կամ սորին հրամանաւ շինեալ նորոյ քաղաքին, ՚ի ժամանակս մարտից նորա ընդ Լանկթիմուրի ինձ ոչ թուի հաւանութեան զի չեւ եւս էր ցայնժամ Օսմանեանց անցեալ ընդ Եփրատ եւ մխեալ ՚ի Մեծ Հայս, թող թէ ՚ի ժամանակի հակառակութեան Լանկթիմուրի ` քաղաք կառուցանել: Ժամանակակից պատմիչն վարուց յետնոյս սակաւուք երիցագոյն քան զմերս Մեծոփեցի  նախ ( ըստ մերս գիտութեան ) յիշէ զանունս այս, եւ ասէ բռնաւորին առաքեալ զՇէյխ Ալի Պէհատուր ՚ի նուաճումն բերդին, եւ ապա զԷմիր Հաճի Սէյֆէտտին եւ զԱյքութամուր. որոց հատեալ զջուր նորին, պաշարեալ եւ նգախարխար արարեալ զպարիսպն առնուն, եւ գերի վարեն զիշխող տեղւոյն, բերդն յայնժամ կոչէր ասէ Այտին ուր յետոյ եկեալ այլոց զօրաց նորա ` յերթալն ՚ի վերայ Աւնըկայ, յաւարի առին զթողեալն ՚ի բնակչաց տեղւոյն: - Ի գիրս մեր առաջին յիշատակ նորոյ անուանս սակաւ ինչ այլայլութեամբ գտանեմ զյառաջաբերեալն յԱռաքէլ պատմչէ ( Գլ. Լ. ) ՚ի յիշատակարանէ Յայսմաւուրք գրոց գրելոյ յամի 1461, վասն Զաքարիայ կաթողիկոսի Աղթամարայ, որոյ խոյս տուեալ յերեսաց Հասան Ալեայ որդւոյ Ջհանշահի, գայ ՚ի Բագաւան ( Իւչ գիլիսէ ) եւ անտի ՚ի Բերդն Բիազտի, եւ անտի այլուր: - Յարշաւանս իւր ՚ի վերայ Պարսից ` Սուլդան Սէլիմ բանակեցաւ առ վայր մի յեզերս վերոյիշեալ Գազլը կէօլ լըճի որ ՚ի Հր. Պայէզիտոյ, այլ ոչ յիշի տեղիս այս կամ բերդ նորին ` յայնժամ, իսկ յարշաւանս որդւոյ նորա Սիւլէյմանի, յիշին զօրք սորա յամի 1554 բանակեալք առ բերդին Պայէզիտայ ` որ էր յայնժամ աւերեալ: Ի հաստատել տէրութեան Օսմանեանց ՚ի Հայս ` զոր թափեցին ՚ի Շահսէֆեանց, սուլտանքն յանձնեցին զկողմանս Պայէզիտու ` ՚ի ձեռս մերձաբնակ Քրդաց, որոց անդ տոհմ գլխաւոր էր Սլիվանլի, յոր սակս եւ գաւառն իսկ Սլիվան կոչեցաւ, զի զգուշասցին կողմանցն ՚ի Պարսից, եւ նոքա իբրեւ կէս տիրագլուխք ` պայազատութեամբ ունէին զտեղին, գրեաթէ մինչեւ ՚ի մեր ժամանակս, թէպէտ գաւառ մի համարէր երկիրն ` որպէս եւ ցարդ մեծի կուսակալութեան Էրզիռումի, եւ երկնշանեան դրօշիւ փաշայ անուանէր իշխողն Պայէզիտոյ, ունելով ընդ իւրեւ եւ զվիճակսն Ալաշկերտ, Խամուր, Տիատին եւ Նահիէ. կամ ըստ նորագոյն վիճակագրութեան Ռուսաց հրատարակելոյ յայսմ ամի (1889 ՚ի Տփղիս ), Պայէզիտ, Տիատին, Գարագիլիսէ, Ալաշկերտ եւ Էնթապ. որք յոյժ սակաւամարդ նշանակին, ՚ի սակս աղիտից վերջին պատերազմաց. որպէս զի բնիկ վիճակին Պայէզիտոյ գրին գեօղք 78, տունք 1452, բնակիչք 7090, թերեւս արուք միայն:

Ի սկիզբն անցելոյ դարու (1705) յիշի առ գրիչս մեր Մէհէմմէտ պէկ իշխող Պայէզիտայ, յորոյ ձեռաց առնու զբերդն Սիւլէյման պէկ եւ խեղդամահ առնէ զնա, վասն որոյ լինի խռովութիւն մեծ. իսկ ՚ի վերջ կոյս դարուն պայազատէր Մահմուտ փաշայ, անուանի ահարկու բռնակալութեամբն այլ եւ պերճասիրութեամբ, որոյ եւ մեծոգութեանն վկայ մնան ( արդ գրեաթէ ՚ի սպառ աւեր ) ապարանք նորին եւ մզկիթ ` հոյակապք եւ բազմազարդք, ծնունդք հանճարոյ Հայ ( ըստ ոմանց յոյն ) ճարտարապետի միոյ, որոյ անուն անյայտ, այլ գործն հիացոյց զամենայն եւրոպէացի տեսողս. եւ ոմն վայելչագոյն ասէր քան զամենայն ապարանս զոր ետես յՕսմանաստան, եւ քան զպալատն իսկ Բաղտատայ, եւ ամրութեամբ շինուածոյն գերագոյն քան զարքունիս Սուլտանին. ոմն ` ամենակատար յարուեստի արաբական ճարտարապետութեան, եւ այլ ոմն ` արդարեւ գոհար իմն չքնաղ համարեալ:

Արդ քաղաքն կամ քաղաքաւան Պայէզիտ կայ ՚ի  կողս դժուարուտ բազմակոհակ լերին Ալա տաղ կոչեցելոյ, որ եւ աստ մի համարի լերանց անջրպետաց Արածանւոյ եւ Երասխայ, երկայնեալ ընդ կողմն Մասեաց ` յորմէ իբր 13 մղոնաւ ՚ի Հր. Մտից հեռի կայ քաղաքն, զետեղեալ ՚ի գոգ Գզըլ տաղ եւ Շարահ քարաբլրաց, ՚ի 5735' բարձրութեան, առ Կռնատիկ գետակաւ, յորոյ վերայ արկեալ է գեղեցիկ քարաշէն կամուրջ միալար ճարտարապետեալ ՚ի մերազգւոյ ումեմնէ. զլերինս եւ զապառաժս եւ զկիրճս անձուկս ունելով բնական ամրութիւնս, եւ մարտկոյս եւ աշտարակս ՚ի կատարս բարձր բարձր քարաժայռիցն, զատ ՚ի բուն բերդէն, յիրաւի մի յամուր քաղաքաց աշխարհիս մերոյ եւ Օսմանեան պետութեան համարէր. այլ ոչ ունէր բաւական ձեռագործ ամրութիւնս, եւ ոչ քաջ զգուշութիւն. քանզի յարեւելից կուսէ անպատսպար թողեալ կային բարձունք, յորոց մարթ էր թշնամեաց ռմբաձիգ լինել ՚ի նա: - Ի Հս. քաղաքին ամբառնայ բերդն, երբեմն հին Բերդ Դարիւնից, կռուեալ ՚ի բարձրագագաթն քարաժայռ մի ` Անտոնի դար անուանեալ, գրեաթէ ուղղորդ սեպացեալ. ընդ որոյ յանդուգն եւ դժուարձեռնարկելի յաջողուած հին ճարտարապետին ` զարմանայ գերմանացի աշխարհատեսն Վակնէր, որ փորձեաց ընդ մթին կամարակապ փողոցս նորին եւ ընդ կիսաքանդ սանդղաձեւ աստիճանս ելանել, այլ ոչ կարաց ժամանել մինչեւ ՚ի գագաթնն, վասն դժուարութեան ճանապարհին, եւ դերբկաց, եւ անօսրութեան օդոյն: - Նորոգեալ եւ կարկատեալ ՚ի յետին դարս, բերէ տակաւին զհնութեան կերպարանս, զոր Եւրոպէացիք ոմանք կարծեցին ԺԲ կամ ԺԳ դարու շինած, եւ ռամիկն ` ըստ սովորականին ` Գենուացւոց ձեռակերտ: Ի վերայ ամենայն սութեալ կոհակաց լերինն կանգնեալ կայ մէն մի աշտարակ բարձր եւ բոլորշի. պարիսպքն ըստ ձեւոյ լերինն շուրջ բոլորեալ ` օձաձեւ աւարտին յամրոցս մանունս ՚ի գագաթնն, եւ ընծայեն աննմանօրինակ իմն նկարակերպ եւ խոժոռագեղ տեսիլ. մանաւանդ պէսպէս ձեւօք եւ գունովք քարաժեռիցն, կարմիր եւ կճափայլ, եւ վեհագոյն եւս տեսարանաւ հանդիպակաց երկոցուն երկնակառոյց Մասեաց: Ըստ տեսլեան ունէր եւ մեծ շնորհ ամրութեան յառաջ քան զգիւտ ռմբաձիգ անօթոց, մանաւանդ վասն ամենեւին անհարթ եւ ափափայ երեսաց գետնոյն եւ կոթողակերպ ցցուեալ ժայռից եւ հերձակտուր կրճից եւ ձորոց, որք թուին ՚ի մեծէ իմն բռնութենէ բնութեան ` այդպէս դղրդեալ եւ անհեդեդ կերպացեալ: Այլ որպէս ՚ի յոգունս ՚ի մեծատեսիլ վայրաց աշխարհիս մերոյ ` պակասէ եւ ՚ի սմա զարդ դալարեաց, որով եւ յաւելու խոժոռութիւն կերպարանացն: - Մերձ առ դրան բերդին կառուցեալ կայ երկկարգեան սպիտակ եւ կարմիր քարամբք մզկիթ մի բոլորագմբէթ. իսկ կարմրաքար պալատն այն հոյակապ, ապարանք փաշային ` փոքր մի ՚ի ստորեւ կայ ( իբրեւ ՚ի 5, 900' բարձու ) ՚ի վերայ գահաւանդի միոյ շուրջ պարսպապատ, եւ բաժանեալ յայլեւայլ գաւիթս. որոց առաջին պահակապանաց կայարան է, արաբիկ սեամբք եւ սրաձեւ կամարօք. յերկրորդումն ՚ի մեծի գաւթին է բուն պալատն, բաժանեալ ՚ի կանանոց եւ յապարանս այգորելի կամ հիւրանոց, որոց երկոցուն եւս են կճեայ պաղպաջուն քանդակազարդ դրունք: Յանկեան միում կամ շիրիմք Մահմուտի շինողի ապարանիցն եւ կնոջ նորին, ՚ի պաղպաջուն կճեայ տապանի, ՚ի նոճէսարաս պարտիզակի, շրջափակ պատուարաւ առ երի մզկթին: - Մեծ դահլիճն պէսպէս դրուագօք եւ նկարուք ծաղկանց եւ թռչնոց, հայելազարդ, պարսկական ոճով եւ ճաշակաւ յօրինեալ եւ յարդարեալ էր, եւ հանէր յայլ պահս մեծամեծս, յորոց մի զօրանիստ էր փաշային. եւ  յանկեան միում նորին գուբ իսկ հատեալ եւ փորեալ էր ՚ի ժայռի, հանգոյն համարեալ Վիրապին Արտաշատու, բանտ անել, անսանդուղ, յոր պարանօք կախեալ իջուցանէին զպատժապարտս: Կայ եւ ՚ի բերդին համանման գուբ բանտի, յոր արգելեալ եղեւ ՚ի բռնաւոր փաշայէն բազում ամիսս ` Ժոպէր գիտնական ՚ի Մեծէն Նաբոլէոնէ առաքեալ դեսպան ՚ի Պարսս, յամի 1805: Բազում ինչ աւանդեն ցարդ բնակիչք կողմանցս զՄահմուտ փաշայէ, որ Քուրդ էր ազգաւ եւ Քէլ մականուամբ, վայրագ այլ մեծոգի. որոյ կամեցեալ շինել ապարանս չքնաղս եւ գերեզանցս բնաւից, կոչեաց եւ քննեաց բազում ճարտարապետս, եւ ընտրեաց զոմն հայազգի, հաճեցեալ յոյժ ընդ գործ նորա. այլ դժնդակ նախանձու, զի մի ' եւ այլում ումեք շինեսցէ ապարանս հանգոյն իւրումն, ետ հատանել զձեռս ճարտարին, յորմէ եւ մեռաւ նա. ոչ յետ բազմաց եւ ինքն բռնաւորն, վարակեալ ՚ի ժանտ ախտէ, որպէս եւ որդի իւր եւ յաջորդ ` Ահմէտ. զոր փոխանակեաց եղբայր նորա Պահլիւլ փաշայ ընդ երկար ամս, եւ արձակեաց զԺոպէր: Յետ երեսուն եւ հինգ ամաց իբրեւ յայց ել կողմանցս ճարտարն Դեսիէ, բանտապետն Հայազգի որ պահէր եւ գաղտ զերծոյց զԺոպէր, տակաւին կենդանի էր: Որդի բռնաւորին տէրն Պայէզիտոյ, չարաչար քան զհայրն բռնութեամբ եւ անգթութեամբ վարելով, մերժեցաւ յիշխանութենէն, եւ ՚ի կողմանս Աղեքսանդրեակ քաղաքի ( Իսքէնտէրուն ) ասի օձահար մեռեալ: Իսկ սորա որդին դեհպետ ( գայմագամ ) կարգեալ Թօփրագ-գալէի ` սպանաւ յԵգերացի փոխանակողէ իւրմէ, ոչ յառաջ քան զբազումս ամս: - Մերձ ՚ի գուբ բանտին յանձուկ պահափողոցի որ ընդ մէջ որմոյ եւ քարալերինն, կայ յոյժ նշանաւոր մնացուած մի հնութեան, քանդակեալ ՚ի ժայռի. պատկերք ( որպէս թուի ) երկուց քրմաց, հայկական սաղաւարտաձեւ խուրիւ, եւ ՚ի միջի ՚ի վերայ բագնի վիթ կամ եղջերու մի նուիրական, ՚ի պատուհանաձեւ փորեալ վիմին. քուրմն անմորուս ունի ՚ի ձեռին, որպէս թուի, գաւազանաձեւ ոսկր ազդեր. միւսն ծերունի ալեւոր զլայն լօդիկն հոլոնեալ ՚ի վերայ բազկացն ` աղօթանուէր մաղթէր: Մանր խուզարկուաց գոյ յուսալի գտանել եւ այլ հետս հնութեանց յորմունս, յաշտարակս եւ ՚ի փապարս քարանձաւաց լերինն, եւ յայտնել զգաղտնիս դարանակալ Դարօնից: Քննելի են եւ աւերակք Ս. Գրիգոր անուանեալ եկեղեցւոյ, առ որով եւ լուսաղբիւր աւազան ուխտատեղի: - Յառաջ քան զշինութիւն հոյակապ պալատանն ` Մահմուտ արարեալ էր իւր բնակութիւն հանդէպ նորին յայլում մասին լերինն, հատեալ քարայրս ամուրս եւ դժուարամատոյց ՚ի քաղաքին կամ յաւանին, որ ՚ի ներքոյ հոյակապ դղեկին ( ՚ի 5, 730' եւ ՚ի խոնարհ ). չկայր ինչ ՚ի նմին նշանաւոր, մանաւանդ թէ ամենայն ինչ աննշան, եւ տունք կաւակերտք թատերաձեւ մի զմիով կայկայեալք ՚ի սնարս լերինն. բայց զի անցք կարաւանաց էին ընդ Պայէզիտ ՚ի վաղեմի դարուց հետէ, ընդ մէջ Դավրիժու եւ Կարնոյ քաղաքի, համարէր հանգոյց մի վաճառականութեան. եւ էին ՚ի նմա յայնժամ 50, 000 բնակիչք: