Այրարատ

204. ՀՈՎԻՏ ԱՌՈՒՆ ԳԵՏՈՅ. ԱՐԾԱՓ

Հովիտ Առուն գետոյ, այն է Պալըգչայ յայժմուս, գրաւէ զբովանդակ հիւսիսային արեւմտեան մասն Կոգովտի: Յելից ծովակին Գայլատուոյ առ ստորոտով Սուլախ լերին կայ Վերին Սարըպէկ գեօղ, զի ՚ի հարաւոյ նորին է եւ Ստորին Սարըպէկ առ համանուն վտակաւ: Մի յերկոցուն սոցա է յիշեալն ՚ի գիրս մեր Սարթափ, զոր հայրենիս Լանկթիմուրի աւանդէին լինել, ըստ Թովմայի Մեծոփեցւոյ. են այժմ ՚ի նմին 10 տունք Հայոց: Ի հարաւային եզեր ծովակին կայ Մռզիկ կամ Մուզիկ գեօղ. եւ Վէզիր-խանէ Ստորին եւ Վերին ՚ի սկիզբն ելից Առունի ՚ի ծովակէն: Ի ստորեւ, ընդ արեւելս խաղալով, երկուստեք գետոյն մանր գեօղք են կամ հանգրուանք Քրդաց, որպէս Զիաբէդ, Քարադեխ ?, Տուդախ, Կիւլլիճէ, Մէչեդլի, Թէփէտիպի, եւ այլն. եւ ապա մեծագոյն գեօղք եւ արօտավայրք Քրդաց, Մուսուն կամ Միսուն, յորում 25 տունք Հայոց, եւ Քօրում կամ Քօկում ` 20 տամբք Հայոց. որոց ընդ մէջ անցանէ ճանապարհն որ կտրեալ զպար լերանց ` ՚ի գաւառէ Ճակատուց իջուցանէ ՚ի Կոգովիտ. ընդ այն էջ եւ էանց Տէր Ղուկասով ՚ի յետնում պատերազմին, եւ յետ նուաճման Պայէզիտոյ ` զաջ թեւ բանակին իւրոյ նստոյց աւուրս ինչ ընդ մէջ երկոցուն գիւղիցս, ոչ կարելով չուել վաղագոյն, վասն յորդատեղ անձրեւաց իջելոց ( ՚ի սկիզբն մայիսի. 1877) ՚ի ծործորոց լեռնանցիցն: - Ի հարաւոյ սոցին եւ գետոյն, որ է յաջմէն, կան աւերակ եւ ամայի տեղիք ` Թաճիկ, Մօլլա Մուսթաֆա, Շէխրին ?, Թասու, եւ հանգրուանն Պապաճըգ. յորոյ հարաւոյ ընդունի Առուն գետ ` յաջմէն ` զգետակն Դարակ, զիջեալն յարեւմտից ՚ի լերանց անջրպետաց Ծաղկոտան. առ որով են գեօղքն Վերին եւ Ստորին Դարակ ` եւ Իրեան ? աւերակ ՚ի վերնակողմանն, իսկ ՚ի ստորեւն ճահիճք եւ լճակք են: Յաջակողմն հովտին Դարակայ առ ստորոտով լերանց անջրպետաց Տիատինայ վիճակին Ծաղկոտան, նշանակին աւերակ գեօղք Գորոյ, Թուրակ, Քուպուն-ապա ?:

Անդր քան զգետախառնունսն ` յահեկէն ՚ի ստորոտ լերանց նշանակի գիւղ մի ` զոր մարթ է ընթեռնուլ Բորակուտ եւ Փառախոտ ( ամասիաշէնն ?) զգրեալն ռուսարէն: - Յելից սորա Առուն ընդունի զվտակ մի եւս փոքր Գուրտու-չայ, որ ՚ի հարաւոյ իջանէ  եւ առ խառնըրդովքն  կայ Շամսի հանգրուան Քըրդաց յանուն լերինն ` որ իբր երկու փարսախաւ ՚ի Հս. կողմանէ կայ, եւ ընդ մէջ երկոցուն յահեկէ գետոյն ` Գարաքենտ հանգրուան եւ այլ միւս եւս: Խոնարհագոյն ընդ արեւելես եւ մերձագոյն Շամբին Գայլատուաց ` գեօղիկք եւ հանգրուանք Գըրըգ-Միրզա Գուրգափան, Էօրթիւլիւ եւ այլն:

Ի հիւսիս-արեւելակողմն գետահովտին Առունի ընդ մէջ վտակի որ իջանէ ՚ի հիւսիսոյ ՚ի Չինկիլ լերանց եւ ընդ մէջ Շամբին ` առ ստորոտով պարու հայկական ( Ազգի ) լերանց, կան հանգրուանք Գուրքալախ Թաղիրք, Կիւլթեփե, Գարապուլագ եւ այլն: Ի միջոցի երկոցուն յետին գիւղիցս յամի 1868 ՚ի յորդագեղ անձրեւի տեղացին ձկունք մանունք իբրեւ զխամսի ձուկն եւ մեծագոյն եւս, որպէսթուի ՚ի Շամբէն վերացեալք փոթորիկ հողմով, զորս հիացմամբ ժողովէին Քուրդք: Եւ ՚ի հարաւոյ բնաւից առ վտակաւն այնու ( որ ոչ գիտեմ ՚ի Շամբն թափիցի թէ յԱռուն ) առ երի լեռնաբլրոյ միոյ Գալուստ կոչեցելոյ կայ հինն եւ նշանաւոր քան զամենայն շէնս Կոգովտի, յետ բերդին Դարիւնից կամ Պայազիտի իբր երկոտասան  մղոնաւ ՚ի Մ. Հս. նորին միւս եւս բերդ եւ գեօղ Արծափ, ՚ի լեռնահովիտ Ձիւնկիւրի կամ Չինկիլի, որ եւ ցարդ պահէ զհայկական  անունն աստ ՚ի սկիզբն դարուս բռնաւոր փաշայն Մահմուտ խաբէութեամբ ետ ըմբռնել զԺօպէր եւ բանտարգել  արար ՚ի զնդանս ամրոցին իւրոյ: Տեղիս այս ՚ի պատմութեան յիշի զառաջինն յելս Զ դարու կամ ՚ի սկիզբն Է ի ժողովի Աբրահամու կաթողիկոսի ՚ի Դուին, ուր ընդ ժողովականսն գտաւ եւ վանաց երէց տեղւոյն ` Յովհաննիկ: Այլ նշանաւոր դէպք Արծափայ եղեն ՚ի սկզբան աշխարհակալութեան Արաբաց ՚ի Հայս յամի 643 զի գունդ մի նոցին եկեալ ՚ի կողմանց Նախճաւանի եւ ոչ կարացեալ ոտնանել  բերդին Երեւանու եւ Որդոսպու, գնացին անտի եւ բանակեցան յԱրծափս, հանդէպ բերդին առ ջրովն ( որ թուի ՚ի նոյն անուն կոչեցեալ ) եւ սկսան պատերազմել  ընդ բերդին եւ բազում ոճիրս վնասուց գործեցին անդ ՚ի բերդին: Արդ էր նոցա ՚ի թիկանց կողմանէ ել ՚ի գլուխ անդր, յԱրոինայ կողմանէ, որում Կախանակտուցն կոչեն. արդ իջին ընդ այն արք ՚ի բերդէն երթալ խնդրել ՚ի բերդէն Դարօնից զօր ` յօգնականութիւն իւրեանց եւ ետ Սմբատ Բագրատունի որդի Վարազ Սահակայ արս քառասուն  եւ գնացեալ ՚ի գիշերի ելին ՚ի բերդն եւ ոչ զգուշացան տեղւոյն  եւ գիտացին Իսմայէլացիքն զտեղին եւ գնացեալ  ՚ի նոյն հետքն ելին ՚ի բերդն, եւ կալան զտեղին մինչեւ ցառաւօտն. եւ արս տասն պահապանս տեղւոյն ըմբռնեցին ՚ի քուն եւ սպանին եւ եղեւ … յամսեանն Հոռի որ օր 23 էր ամայն ( օգոստ. 11) յաւուր կիւրակէի ընդ առաւօտ ճղեցին Իսմայելացիքն ՚ի բերդին ՚ի վերջոյ եւ յառաջոյ եւ հարին զնոսա որով սուսերի եւ բազումք  գահավէժ լեալ սատակէին  եւ զկանայս եւ զմանկունս իջուցին ՚ի բերդէի կամէին սատակել, եւ ոչ գայր թիւ գերւոյն, եւ անասուն պաճարացն բազում յոյժ: Եւ եղեւ ՚ի վաղիւ յառաւօտուն եկն եհաս ՚ի վերայ նոցա զօրավարն Հայոց, ( Թէոդորոս Ռշտունի ) արագաթեւ  յարձակմամբ իբրեւ զխոյանալ արծուոյ, եւ ընդ նմա արք վեց հարիւր վառեալք գինու, եւ եհար զնոսա անհուն կոտորածով եւ էին նոքա երեք հազարք ընտիր սպառազէնք  յամենայն զօրացն Իսմայէլի, եւ ոչ ոք զերծաւ ՚ի նոցանէ, բայց սակաւ ճողոպրեալք հետեւակք երթեալ ամրացան ՚ի Շամբս: Եւ ապրեցոյց Տէր յաւուր յայնմիկ ըզբազմութիւն  գերւոյն ՚ի ձեռաց Իսմայէլացւոցն. եւ զԻսմայել կործանեաց  մեծաւ: Եւ մեռան երկու իշխանքն Իսմայէլի Օրման եւ Ոգոմայ: Եւ եղեւ յաղթութիւն մեծ զօրավարին  Հայոց. եւ ետ տանել զօրավարն Հայոց ընծայս Կոստանդնի ( կայսեր ) ՚ի պատերազմէն  զընտիր ընտիր երիւարացն, հարիւր ձի. զոր առեալ արքայի ուրախ եղեւ ինքն եւ ամենայն պալատն եւ արձակեաց անդէն շնորհակալութիւն մեծ »: Յետ իբր ութ հարիւր ամաց այսր դիպուածոց տխրութեամբ սկսելոյ եւ այլազգ կատարելոյ ՚ի Ռշտունւոյն, յիշատակի Արծափ դարձեալ իբրեւ բերդ ամուր, յոր անկաւ Իսքէնտէր Թուրքման Սեւախոյեան ( տ. 326) փախուցեալ յերեսաց Լանկթիմուրեանն Շահռուհի ( յամի 1437) եւ աստի գնացեալ այլուր ` սպանաւ: - Ի սկիզբն մերոյ դարուս եւ յառաջ քան զնուաճել Ռուսաց զԵրեւան, Մանուկ Բանէհան ոմն յԱրծափայ այր կորովի եւ արիասիրտ ` ժողովեալ ընդ իւր ՚ի Հայոց արս նմանիս իւր իբր քառասուն կամ վաթսուն ահ արկանէր Քրդաց եւ Պարսից եւ բազում անգամ մարտուցեալ կոտորէր ՚ի նոցանէ մինչեւ  խանին Երեւանայ աղաչել զփաշայն Պայէզիտոյ ` արգելուլ զնա կամ հալածել. եւ նա զի սիրէր զՄանուկ ` զգուշացոյց. այլ սա աներկիւղ շրջելով ՚ի քաղաքին ` յեղակարծումն շրջապատեցաւ ՚ի Պարսից դաւաճանաց տասն արանց, յորոց սպան զվեցիսն եւ ինքն սպանաւ յայլոցն: - Իսկ ՚ի յետին պատերազմին  Ռուսաց եւ Թուրքաց Տէր Ղուկասով յետ նուաճման Պայէզիտու ` զետեղեաց յԱրծափ զբուն բանակի իւրոյ ՚ի սկիզբն ամսեան մայիսի (1877) եւ յութ նորին ամսոյ մկենեցաւ գնալ նուաճել զկողմանս Ծաղկոտան: Յայժմուս իբրեւ 50 տուն Հայոց է ՚ի շինին: -  Ի սահմանս Արծափայ յիշին Ս. Գեորգ վանք աւերակ, եւ Ծաղկավանք ` որ եւ տակաւին չէն ասի լինել: