Այրարատ

205. ԼԵՐԻՆՔ

Տիատին փոքրագոյն ՚ի հընգեսին նոր վիճակս Պայէզիտ գաւառի, ըստ այժմու Օսմանեան վարչութեան, լոկ իբրեւ 1400 քառակուսի բնամըղոն  (chiler) տարածութեամբ պարագրէ զբոլոր կամ զմեծ մասն հնոյ եւ ըստ անուանն իսկ ` վայելչագեղ գաւառին ԾԱՂԿՈՏԱՆ, որ եւ առաջին է երկոցուն արտաքոյ երասխեան գետահովտին եղելոյ գաւառաց Այրարատայ, զորս մինչեւ ցարդ տեղագրէաք, եւ կայ ՚ի գլուխ եփրատականին, եւ յատկապէս Արածանւոյ  վտակաշատ  հովտին: Նուազութիւն նախնի յիշատակաց շինից սորին, որք եւ յաճախ ընծայեն սահմանորդաց մեծագոյն գաւառաց, եւ անձկութիւն սահմանացն, ցուցանեն զի ոչ մեծ եւ հզոր էր Ծաղկոտն, վասն որոյ եւ յարեալ ՚ի մերձակիցսն եւ ընդ վարչութեամբ իշխանաց նոցին եղեալ. սակայն բնական եւ աշխարհագրական դրիւքն ոչ աննշան: Քանզի կայ յանկեան մեծամեծ եւ հրաբուն լերանց անջրպետաց երկոցուն լայնաձիգ գետահովտացն, եւ երից ընդարձակ աշխարհաց Մեծին Հայոց, յարեւելից հիւսիսոյ ունելով զԱյրարատեանն Կոգովիտ կամ զթիկունս Մասեաց, յարեւելից եւ ՚ի հարաւոյ զերկուս եւ զերիս գաւառս Վասպուրական աշխարհի, յարեւմտից  հարաւոյ գրեաթէ զծագ Տուրուբերան աշխարհի իսկ յարեւմտից զԲագրեւանդ ` զհամազոյգ իւր ՚ի հովտի նախընծայ Արածանւոյ, որում եւ բնական մասն է, եւ քաղաքական  օրինօք միայն անջատեալ յուրոյն գաւառ եւ յիշխանութիւն ( թէ եւ ՚ի սկզբանէ անտի Արշակունեաց հարստութեան գուցէ եւ եւս կանուխ ) քան եթէ բնական բաժանմամբ Նպատ լերին ` որ ՚ի հարաւոյ մեծի վանաց Ս. Յովհաննու ( Իւչ գիլիսէ ) եւ այլոց եւս լերանց անջրպետաց բնիկ վըտակաց աղբերականաց Արածանւոյ ` յայլոց ինչ վտակաց նորին: - Յայսմ կուսէ ( ՚ի հարաւոյ ) Այա տաղ լերինք աղխաղխեալք սահման հատանեն մինչեւ ՚ի Կոգովիտ ընդ գաւառս Վասպուրականի, ընդ Աղիովիտ, Արճիշահովիտ եւ Դառնի. յարեւելից լերինքն որ ՚ի Թոնարիկէ մինչեւ ՚ի լիճն Գայլոտւոյ ` զոր յիշեցաք ՚ի ստորագրութեան Ըոգովտի, անջրպետեն  զերկոսին զայսոսիկ գաւառս. իսկ ՚ի հիւսիսոյ ` նոյն ծովակն եւ մասն Բագրեւանդայ: - Հարաւասահման լերինքն որ Այա տաղ կոչին այժմ, ( որպէս եւ լեառնն Պայէզիտոյ թէ եւ ոչ կցորդ սոցին ) առ նախնի մեր ոչ յիշին միով սեռական անուամբ, այլ ըստ լատին մատենագրաց կոչելի են Նպատ կամ Նպատական լերինք. քանզի որ առ մեզ իբրեւ առանձնակ լեառն մի կոչի յայս անուն, առ նոսա ողջոյն պար մի կամ լեառն մեծ եւ սառնամանուտ հանդիսոյ  վասն որոյ եւ դիպողագոյն է ասել եթէ զողջոյն Արարատեան պարն եւ զՄասիս ` իմանան  նոքա յանուն Նպատայ: Իսկ Ալա տաղ լերանց կենդրոն կամ գլուխ է մերս Ծաղկի կամ Ծաղկէոյ լեառն, բարձրագոյնն եւ բնիկ Այա տաղ այլազգեաց, յորմէ եւ անուն հին գաւառին, պէսպէս գրեալ Ծաղկոյ ոտն, Ծաղկէոյ ոտն, Ծաղկէոտն, Ծաղկուտ, Ծաղկաց լեառն, եւ համառօտաբար յաճախեալ Ծաղկոտն որ կայ յարեւմտակողմն հարաւոյ գաւառիս, ՚ի սահմանակցութեան Խամուր վիճակի, իբրեւ 30 մղոնաւ, հեռի ՚ի Ս. Յովհաննէ Բագրեւանդայ ` յարեւմտից  հարաւոյ, եւ է ըստ բարձրութեան մի ՚ի բարձրագոյն լերանց կողմանցս, համարեալ 10, 830 այլ իցեն թերեւս բարձրագոյն քան զնա կատարք ՚ի պարուն ( որ չեն մանր քննեալ ՚ի գիտնոց, որպէս արժանն էր, ըստ կարի նշանաւոր երկրաբանական հանգամանաց համօրէն գաւառին ) նա աւանիկ լեառն Խօսի որ յարեւելակողմն կայ եւ մերձ ՚ի Թոնտրիկ, իբրեւ կոթող սահմանահատ  որ երկոցուն գաւառացն  միայն ( Ծաղկոտան եւ Կոգովտի ) այլ եւ Դառնոյ Վասպուրականի, բարձրագոյն եւս ունի կատար, 10, 920 Անգղիացին  Պրէնդ որ ՚ի սկիզբն սեպտեմբերի 1836 ամի էանց ընդ բարձունս Ալատաղի ` եգիտ ձիւնանիստ  զհիւսիսակողմ: Յելս կոյս ապրիլ ամսոյ 1885 ամի ` հիւս մեծ ձեան թաւալեալ յանկարծոյն յԱլատաղ լեռնէ ` անկաւ ՚ի վերայ կարաւանի 75 անձանց որ անցանէին, եւ ոգիք եօթն միայն զերծան: Ընդ մէջ երկոցուն բարձր լերանցս կայ միւս եւս լեառն նոյնպէս Ալատաղ կոչեցեալ եւ ոչ չափեալ եւ թուի Շահապիվանն կոչեցեալ ՚ի նախնեաց,  տեղի հովոց արքունի բանակին: - Այլ քան բարձրութեամբն  առաւելու լեառնս Ծաղկէոյ ` բնական բարեմասնութեամբք. բուսական եւ կենդանական բերովք, բղխմամբ եփրատականն Արածանւոյ, պատմական եւ եկեղեցական յիշատակօք: Հանգոյն Մասեաց ընդ արեւելս հիւսիսոյ տարածեալ զիջանին ոտք նորին, վասն որոյ եւ ըստ այսմ մասին գործէ զգաւառն եւ կոչի Ծաղկոտն. երկուստեք, յարեւմտից եւ յարեւելից են ՚ի նմա կապանք լեռնանցից, որ ընդ հիւսիս տանին յԱյրարատ, ընդ հարաւ ` ՚ի կողմանս Արճիշոյ, Վանայ եւ Մանազկերտոյ. գագաթնն Խօշ կոչի, եւ երեւի գոլ ոչ սակաւ լայն տափարակ. երկու կամ երեք ոտք են նորա երկայնեալք որպէս ասացաք ընդ Հս. Ել. ՚ի միջոյ երկոցուն ձորաձեւ ծոցից հիւսիսային լանջացն բղխեն երկու « Ակունք Եփրատայ ՚ի ծաղկազարդ վայելչութիւնիս, ըստ սրբազնեալ երգոց շարականին Ոսկեանց ` յաւէտ սրբագործողաց վայրուցս: Հաճոյական իմն հանգիտութեամբ ` երկոքին եւս առաջք եդեմական գետոյս ` ՚ի համանուն Ծաղկի լերանց բղխեն, բնիկն Եփրատ ( Ֆրադ ) ՚ի Կարնոյ գաւառի, եւ Արածանի ` աստ, որ արդ աշխարհօրէն Մուրատ սու կոչի, յանուն սուլտանին Օսմանեանց, որպէս ասի: Հին աշխարհագիր մեր որ յաղագս գետոց, զԱրածանոյ ասէ ` ելանէ ՚ի Մէջերկրայց կամ ՚ի մէջ երկրի, ոչ գիտեմ յատկանունաբար իմանալով զտեղիս ` որ ՚ի միջի կրկին ուսոց լերինս Ծաղկաց, եթէ բովանդակ իսկ զայս կողմն Հայոց ` մէջերկրեայ կոչելով: Մի ոմն ՚ի հնագոյն Թարգմանչաց մերոց ` որ յեղեալ է ՚ի հայ զպատմութիւն Աղեքսանդրի, ասէ այսպէս վասն ականց գետոյս եւ անուան գաւառին. « Եկեալ հասանէր ( Աղեքս. ) ՚ի գետն Արածանի, որ հոսի ՚ի Ծաղկաւէտ լերանցն Անգղայ գաւառին, յակունքն Եփրատայ, հանդէպ լերին Արարատայ. ( եւ յաւելու պատմել ) եւ զնա կամրջեալ կամարօք եւ երկաթի խոզիւք, ընդ որ հրամայեաց զօրացն անցանել. եւ իբրեւ ետես զնոսա երկուցեալս, հրամայեաց զգրաստականն եւ զսայլն եւ զկերակուրն ամենեցուն անցուցանել նախ առաջին. եւ յայնժամ զօրացն հրամայեաց անցանել », եւ այլն: Իսկ վկայագիրք պատմութեան Ոսկեանց ասեն վասն տեղւոյ ճգնութեան սոցին, ( որ սակաւուք ՚ի վերոյ կայ խառնըրդոց երկոցուն ականցն, ՚ի տափարակի գործելոյ ՚ի մէջ երկուց պտկանց ), « ՚ի լերինս ուրեմն Ծմակայինս յակունս Եփրատայ, ՚ի խառնուածս Ձորոց ուրեմն, որ սկիզբն առեալ իջանեն, որ կոչի Ծաղկէ, յորոյ անուն եւ շէնքն կոչին մինչեւ ցայս որ Ոտն Ծաղկէոյ »: Վասն հիւսիսահակ գրից լերինն եւ ծործորոցն ` երեեւի պատշաճեալ ծմակայինն կոչումն զոր Յայսմաւուրք առաւել եւս սեփականօրէն ասեն » Ծմակ լեառն Ծաղկոց »: Յանուանի վկայիցն, որոց գլխաւոր ըստ յոյն ձայնի Խրիւսի կոչիւր, եւ է ըստ հայումս Ոսկի, կոչեցաւ եւ լեառնն կամ այն մասն լերինն ` Ոսկիք: Ըստ ոմանց այժմ Չիր-կէտիք կոչի աղբերաբուղխ վայր լերինն: Միաձայնին բանից հին վկայագիրն եւ ամենայն յետին եւ արդի աշխարհագիրք Խառնուածս կամ ըստ այլ օրինակի խառնուրդս ձորոց լինել ՚ի ստորեւ անդ երկոցուն ականցն Եփրատայ, ընդ այլոց եւս ձորոց կամ վտակաց. որպէս ասէ եւ պատմիչն Քրդաց ( Շէրիֆ-էտտին ), եւ զտեղին խառնըրդոցն ` ուր եւ հուն անցի, կոչէ Չարմուր, այսինքն ` չորք մրջիմք, ( թերեւս վասն սաստիկ պղպջալոյ եւ զեռալոյ կարկաջասահ ջուրցն ). եւ յետ յառաջ խաղալոյ գետոյն, ասէ անցանել ընդ մեծաւ քարաշէն կամրջաւ ` Ճուտամինէ-շահ կոչեցելով, եւ ապա դառնալ երթալ ՚ի կողմն Մէլազկերտոյ: - Ոչ գիտեմ մի ՚ի չորից աստի վտակա՞ց իցէ եթէ որիշ որ յարեւելից երկոցուն գլխաւոր ականցն ` իջանէ ՚ի գոգոյ այլոյ մերձաւոր լերին ` ՚ի հիւսիսոյ սահմանաց Արճիշահովտի, եւ կոչի Զիլան, յոր անուն եւ ձորակ իւր, որ եւ ուրոյն իմն վիճակ թուի համարեալ ՚ի հնումն. զի յիշի Զիլան-ձոր անուամբ ՚ի դիւանս Աղթամարայ, եւ Քուրդք կողմանցն եւս ցարդ Զիլանի կոչին: - Ի հիւսիսոյ Ծաղկաց լերին ամբառնայ զատ յայլոց ` լեառն մի յանուն Ս. Վառվառեայ կուսի, ուր եւ ուխտատեղի, գերեզման որմափակ ՚ի հասարակ քարանց, յորում համարին ամփոփեալ զնշխարս նորին: Ի սորա եւս հիւսիսոյ եւ ՚ի հարաւոյ մեծի վանացն ` ամբառնայ երկայնանիստ եւ անջատ սեփական լեառնն Նպատ, յարեւելից հիւսիսոյ ընդ հարաւ արեւմտից ձգեալ, կրային զանգուածով, ներգործեալ ՚ի հրամուղ զօրութենէ: Ստրաբոն աշխարհագիր եւ որք ըստ նմանէ եւ պատմիչք, եւ մանաւանդ քերդողք Լատինաց, յաճախ եւ իբրեւ յառակի յիշեն վասն ցրտութեան եւ խոժոռութեան վայրուց ` զՆփատ կամ Նիփատ լերինս, զի այսպէս գրեն (O' Hiphates). այլ ըստ բանից նոցին առաւել արեւմտային եւ տաւրոսական լերինքն են այնոքիկ, թէպէտ ՚ի մերոյս աստի ՚ի հայկականէն հաւանելի է ծագումն անուանն, այլ ո՞րպէս եւ զիարդ ` ոչ գիտեմ. իսկ առ մեզ ` է որ համարձակեցաւ մինչեւ յանուն Նոյի հանել եւ ասել զանունն Նոյապատ, իբրու Նոյաշէն: Այլ ՚ի ստուգագոյն պատմութեան մերում նուիրական է լեառնս ` յիշատակաւ Մեծին Ներսիսի, եւ ոխերիմ պատերազմին ` որ սովորաբար կոչի յանուն Ձիրաւ դաշտի ` յելից կուսէ նորին տարածելոյ մինչեւ ՚ի սահմանս Կոգովտի եւ ընդ մէջ Տիատինայ եւ Ս. Յովհաննու վանաց, զորմէ կայ մեզ ճառել ոչ յետ բազմաց ՚ի տեղագրութեան Ծաղկոտան: