Այրարատ

206. ԲՆՈՒԹԻՒՆ ԵՐԿՐԻՆ. ՀՐԱԲՈՒՂԽ. ՋԵՐՄՈՒԿՔ

Որպէս լեառնս այս Նպատ, նոյն եւ Ծաղկացն ( որ չէ քաջ քննեալ ) եւ համօրէն գաւառ նորին երբեմն թատր գոլով մեծամեծ հրաբուղխ ներգործութեանց, հանգոյն սահմանակցին ` Կոգովտի, ցարդ եւս ազգ ազգ հրային եւ հանքային հողօք եւ ջրովք եւ կերպարանօք երկրի ` զնոյն արտայայտէ հզօրեղապէս, գրեաթէ բովանդակ հովիտ նորընծայ Արածանւոյ ` ընդ ականակիտ պայծառ եւ բարեհամ ջրոցն ` ունի եւ յոլովութիւն ծծմբային եռացեալ աղբերաց, անժուժելիս ձեռաց, (40 եւ 42 Րէօմ ). որոց կէսք հանդարտ ճապաղին, այլք պղպջեալ ցայտեն ց '8 եւ 10 ոտնաչափ. գոն եւ ցուրտք եւ գաղջք. թուին ունել կցորդութիւն ընդ Թոնտրիկայ, որ ՚ի կողմանքս յայս Քիւքիւրալիւ տաղ կոչի, այս ինքն է Ծծմբուտ լեառն: Գլխաւորք ծծմբային ջերմկացս ` մերձ են ՚ի Տիատին աւան, մին ՚ի Հր. Մ. իբր փարսախաւ հեռի, միւս ՚ի Հս. Մ. նոյնքան կամ սակաւ աւելի հեռագոյն, իբր 40' բարձր յափանց Արածանւոյ, յորոց յաջմէն կայ առ երի, ՚ի 5910' յերեսաց ծովու. բայց շատք եւս աղբերացն ուղղակի իմն տողեալ են յափունս Արածանւոյ աստի եւ անտի, ՚ի կռան շարու բլրակաց, ընդ երկայնութիւն երից ժամուց ճանապարհի, ուրանօր եւ լոգարանս ուրեք ուրեք հաստատեալ է ՚ի պէտս բժշկութեան եւ մաքրութեան. գոն եւ ՚ի վերնակողմն յաղբերակունս կոյս գետոյն ` ջերմուկք: Բաց ՚ի ծծմբայնոց, որոց հոտ ժանտ սաստիկ բուրէ, են եւ արջապայինք, բորակայինք եւ պաղլեղայինք:

Նշանաւոր երեւոյթ մի եւս ջուրցն է կեղեւանալն կամ քարանալ, որով ոչ միայն ձեւանան ( կէս ՚ի բնէ եւ կէս ձեռնարուեստիւ ) Ուլունք սեւակարմիրք եւ պայծառք, հռչակեալք ՚ի կողմանս յայսոսիկ, եւ սպիտակք ` գոյացեալք յաւազոյ կամ ՚ի փխրուն քարանց արկելոց ՚ի ջուրսն, այլ եւ մերձ ՚ի Տիատին բովանդակ երկու բնական կամուրջք են ՚ի վերայ գետոյ ՚ի ցայտից հանդիպակաց ջերմկանց, առ սակաւ սակաւ յառաջեալք երկուստեք եւ կցեալք յիրեար, մին լայնարձակ իբրեւ քառասուն քայլ, միւսն քարընկէցիւ ՚ի բացեայ ` անձկագոյն եւ անհարթ, վասն որոյ եւ ոչ որպէս զառաջինն անցանելի սայլից: Են  եւ ՚ի վերայ բնակամրջիդ եօթն կամ ութ ծծմաղբերք, որք հոսեն ՚ի գետն, եւ ՚ի հարաւային զառէջսն թողուն աղտս ծծմբայինս, խտանալով ՚ի քար կակուղ եւ կարելի. առ որովք եւ այլ աղբերք ջերմինք կազմեն պաղակս եւ քարացմունս պէսպէս ձեւօք եւ գունովք. բայց յոյժ դառնահոտ են անդ ջուրքն ծծմբայինք ՚ի կամրջէ անտի ծորեալք ՚ի պայծառ ալիսն Մուրատայ, իբր ՚ի 45' բարձուէ: Յառաջագոյն գլխաւոր ծծմբային ջերմկացն էր խոնարհագոյն ՚ի դաշտակողմն, այլ ՚ի մեծի սասանութեան երկրի յամին 1859 տեղափոխեալ մղեցաւ այսր, եւ այլք ՚ի նորա տեղին փոխեցան: - Անցեալ ընդ բնակամուրջս այս ` Արածանի մտանէ ՚ի խորահովիտ կամ ՚ի գոգ պասալտեան, առ որոյ եզերբ ամբառնան ուղղորդ մեծամեծ կոշկոռք հոմանիւթ քարանց, փրթուածք մերձակայ լերանց, իբրեւ ձեռագործ պատուարք սահմանաց Տիատինայ: Ի յեղափոխութեան անդ դրից ջերմկացն ՚ի ժամանակի սասանութեանն ` թուի նուազեալ եւ քարացուցիչ բնութեան ջուրցն. եւ ուլանցն Տիատինայ վարկ նոյնպէս նուազեալ է արդ, քանզի տեսաւ զի փորձեալ ՚ի հուր ` ոչ հանդուրժեն, այլ վաղ լուծանին: Մի ՚ի հանքաջուր ջերմկացս յիշի ՚ի նախնեաց մերոց ` Վարշակի ջերմուկ անուամբ, առ որով երբեմն զօրք քաջի Մամիկոնեանն Վահանայ հանգիստ առնուին, յետ նահատակութեան եղբօրն Վասակայ, յորժամ հասին անդր զրախօս գուժկանք Վախտանգայ Վրաց թագաւորի ` իբրու նեղելոյ ՚ի հինից, եւ փութացան յօգնութիւն նմա մինչեւ ՚ի լերինս Կանգարաց, ՚ի Գուգարս: - Պատմիչն Քրդաց յիշէ այլ եւ այլ ջերմուկս ՚ի Տիատին, զմին հզօր եւ շարժիչ աղօրեաց, եւ շուրջանակի ցայտելով որպէս շատրուան. եւ միւս ` որպէս յեռանդան կատսայի, եւ միւս եւս յոյժ ախորժահամ, ասէ, որպէս աղբիւր կենաց:

Զատ ՚ի վերոյիշեալ հրաբղխի նիւթոց եւ ուլունից, գտանին եւ այլ ազգք կակուղ քարանց ՚ի ստորոտս Գալանտար լերին որ մերձ ՚ի Նպատ, սպիտակ եւ դեղնորակ, զորոց զմին ` արծաթախառն կարծէ ռամիկն, եւ զմիւս ոսկէխառն, եւ առեալ ՚ի յետնոյս ` օծանեն զանօթս բրտեայս եւ փայլունս յոյժ գործեն: - Ի ստորոտս լերին Ծաղկաց են եւ Քարահանք երկանի ՚ի վաղ ժամանակաց մինչեւ ցարդ հատեալք, եւ կոչին այժմ Զէյնալի քերխանէ, ոչ կարի հեռիք ՚ի նախայիշեալ ջերմկաց:

Որքան մերկ եւ լերկք են երեսք կրային եւ պասալտիկ հրակազմ լերանց կողմանց Տիատինոյ եւ որք ընդ արեւելս ՚ի Կոգովիտ կոյս, այնքան քաջաբուսակ եւ ծաղկաւէտ է լեառն աղբերականց Արածանւոյ, վասն որոյ եւ զԾաղկի անուն սեփականեաց, եւ Ծաղկազարդ վայելչութիւնք կոչեցան կողք նորին. յայն սակս ասի եւ յայլազգեաց Ալա-տաղ կոչեցեալ, իբր գեղեցիկ կամ խայտաբղէտ լեառն. եւ զայս ասեն Հուլաղու ղանի Թաթարաթ նախ այսպէս անուանեալ, սքանչանալով ընդ գեղեցկութիւն վայրացն, ընդ յստակութիւն եւ ընդ զովութիւն օդոցն. վասն որոյ եւ անդանօր ՚ի մերձաւոր սահմանս Դառնի լեռնագաւառին Վասպուրականի ` հաստատեաց իւր ամարանոցս, որպէս եւ յաջորդք նորա, մանաւանդ Ապաղա ղան. որոյ յաւելեալ ՚ի շինուածսն, ողջոյն իսկ սահմանքն այնուհետեւ յանուն նորին կոչեցան Ապաղա: Ցաւէ զի չէ քաջի բուսաբանի ըստ արժանւոյն քննեալ զայսպիսի ծաղկընծայ տեղի, ուր յուսալի էր գտանել եւ ազգս կամ տեսակս անծանոթ բուսոց կամ սակաւածանօթից. յորոց սակի կարծեմ լինել զհրաշալի բոսորագոյն լերկածաղիկն (Anoplanthus) որ գտանի եւ յԱւնիկ եւ ՚ի Ճաղրու. քանզի ոմն ՚ի մերայոց յիշէ աստ սոյս մի անտերեւ թզաչափ բարձրութեամբ եւ կարմրափայլ  գեղեցիկ փնջիւ ծաղկան, որ ճշգրտէ զնկարագիր լերկածաղկին ` ըստ բուսաբանից: Յիշէ մերազգին այն ընդ նմին եւ զԱնթառամ ծաղիկ: - Եթէ ծաղկունք եւ բոյսք պիտանիք Ծաղկոտան չեն մեզ քաջ ծանօթ, ոչ նոյնպէս եւ ընդարձակ յուռթի արօտքն ճարակք բազմահոյլ հոտից Քրդաց, որք առաւել եւս ճապաղեալ սփռեցան  ընդ գաւառս այս յետ գաղթելոյ Հայոց ՚ի հիւսիսային կողմանս, յամի 1829: Յետ Թաթարաց եւ այլ իշխողք ՚ի վերայ աշխարհիս մերոյ զնոյն օրինակ ՚ի գեղեցիկ բարձրաւանդակս անդ բանակէին յամարանի. յորոց սակի զՇահ Իսմայէլ նահապետ Սոֆեան շահից Պարսից ` յիշելով իտալացի ոմն բժիշկ յամի 1504 ընդ նմին յիշէ եւ զառատութիւն կենդանարար ջուրցն եւ զպարարտութիւն մարգաց:

Առաւել քան զբուսականն ` հռչակեալ է ՚ի նախնեաց մերոց հարստութիւն կենդանական սեռից գաւառիս, այսինքն բազմութիւն եւ զանազանութիւն որսականացն երէցսն վայրենեաց, մանաւանդ յերկոսին ծանօթագոյն լերինսն ` ՚ի Ծաղկաց եւ ՚ի Շահապիվան, սոքա ` որպէս յայժմուս միով անուամբ Ալատաղ կոչին, փոխան միմեանց երեւին եւ առ նախնիս մեր կոչեցեալ. որպէս է կարծել ՚ի բանից Խորենացւոյ ( Գ. ԻԴ ): Յերէոց անտի նախանձաբեկ առնողաց զԱրշակ Բ ` ծանօթ են կարմրագեղմն վայրի Առինք, Այծեմունք ` երկար եւ ձիգ ողորկագեղ եղջերբք, Եղջերուք եւ նմանիք. ընդ որս դասին եւ Վարազք: