Այրարատ

207. ԶԱՐԵՀԱՒԱՆ. ՀՈՎՈՑ ՏԵՂԻՔ ԱՐՔՈՒՆԻՔ

Գաւառի կամ տեղւոյ այսքան բարեմասնութեամբք ճոխացելոյ եւ յարդարելոյ ՚ի բնութենէ ` հարկ էր ամենայնիւ ակնախտիղ եղանիլ ՚ի սկզբանց անտի, այսինքն ՚ի նահատակութեան Հայկազանց մերոց, գէթ յաւուրս Զարեհի թագաւորի միոյ ՚ի յաջորդաց Տիգրանայ Ա, եւ նախորդաց Վահէի. զի գլխաւոր շէն գաւառիս Զարեհաւան կոչի. առ նախնիս մեր յիշի եւ տոհմն Զարեհաւանեան ` ՚ի նմին Զարեհէ Հայկազնոյ սերեալ, եւ ՚ի Վաղարշակայ վերապատուեալ նախարարութեամբ, եւ կարգեալ ՚ի համանուն աւանի. որոյ թէպէտ վիճակ փոքր ` այլ բարձ ոչ յետադաս. զի յիշի ՚ի Գահնամակին Սահակայ ՚ի ԽԵ կարգի, եւ ՚ի Մեսրովպայն ( ՃԸ ). եւ յԵրուսաղէմ վանք մի էր արտաքոյ քաղաքին ` յանուն տոհմիս, ըստ օրինակի վանորայիցն շինելոց ՚ի մեծամեծ տանուտեարցն Հայոց: Իսկ յարքունական բանակին զօրաբաժին իւր էր 300 այր, որով յայտնի սակաւամարդութիւնն, թէպէտ եւ ոչ ընդ նուազագոյնս. վասն որոյ եւ գրեաթէ ոչ յիշի ՚ի պատմութեան գործ ինչ տոհմին, եւ ոչ մի իշխան կամ նախարար յանուանէ. իսկ Եպիսկոպոսն Զարեհաւանի որ դասի ընդ վերջինս յերեսնից աթոռընկալ աւագ եպիսկոպոսաց Հայոց, ոչ այսր աւանի է, այլ համանուն գաւառին Պարսկահայոց: Թուի եւս վաղ ուրեմն նուազեալ աւագութեան կամ զօրութեան տոհմին, եւ երկրին մասամբ յարքունիս գրաւեալ եւ յօդեալ ՚ի սեփականն նոցին յԱյրարատ աշխարհ, եւ մասամբ այլոց մերձակայ տոհմից եւ նախարարաց  վիճակեալ. յորոց բաժինս յիշին եւ գլխաւոր շէնք Ծաղկոտան մերձասահմանք իսկ գոլով. որպէս Շահապիվանն ` Գընունեաց եղեալ կալուած, յորոց զարմէ գոլով մօր Գընելայ Արշակունւոյ ` սա ժառանգեաց զայն: - Բայց  վաղ իսկ ուրեմն, որպէս սուղ յառաջ յիշեցաք վայրքն գեղեցիկք  եւ տափքն ընդարձակք դալարաւէտք  ջրարբիք եւ երէաշատք ` ընտրեալ էին ՚ի թագաւորէն եւ յազգէն Հայոց ` ՚ի հանդիսարան աշխարհախումբ տօնից Նաւասարդաց  ուր եւ ընդ Ամանորայ կատարէին, որպէսասի, եւ յիշատակք ջրհեղեղին, ՚ի Շահապիվան զոր հին պատմիչ Ժողովոց կամ Կանոնագիրք ` կոչէ « Բանակետղ  թագաւորացն Հայոց ՚ի ժամանակս Ամանորաբեր տօնին. » եւ յառաջ քան զայլս Բուզանդն ( Դ. ԺԷ ) « Բուն բանակի տեղի Արշակունեացն ». լռելեայն իմն զնոյն վկայէ եւ Ղազար, յասելն վասն Վարդանանց  սարջացելոց յուրացութենէն. « Չու արարեալ ամենայն բազմութիւնն Հայոց ` ՚ի տեղիս հովուց գային հասանէին ՚ի գաւառն  որ կոչի Ծաղկուտն  մերձ ՚ի բերդն ամուր ` զոր Անգղն  անուանեն. զայն տեղօք արարեալ բանակետեղս իւրեանց. դադարէին անդ զաւուրս տոթոյն »: Հարկ է թէ բազում եւ բազմապատիկ  էին տեղիք զբօսանաց ՚ի բնագեղ բարձրաւանդակ գաւառիս, արժանաւորք թագաւորի եւ համօրէն Հայութեան որ գէթ երեսփոխանօքն գայր գումարէր անդ որպէս յաշխարհախումբ թատեր. յորոց սակի էր նախ բուն Բանակետղն արքունի թերեւս աստ գումարեալ բուն Բանակատեղն  արքունի. թերեւս աստ գումարեալ ըստ օրինի եւ կարգի գնդիցն ՚ի չորս թեւս յարեւելեան յարեւմտեան, եւ այլն, եւ բոլորաձեւ իմն բանակեալ, միոյ միոյ դրունս թողլով ՚ի չորից կողմանց զորոյ ձեւ եւ դասակարգ  ընծայեցաք  ՚ի Դրուագի  Դրան արքունեացն Հայոց: - Սիւսն կամ Սիւսիքն արքունի, զոր Բուզանդ յիշէ եւ թուի շինուած իմն զբօսանաց կամ հովանոց: - Ասպարեզք, զոր նոյն պատմիչ յիշէ անդ ՚ի բանակետեղ Շահապիվանի, եւ թուին կրկէսք եւ խաղոյ տեղիք. ընդ որս հարկ է անհրաժեշտ համարել եւ զսեփականեալ  եւ յարդարեալ ինչ տեղիս որսոց, կամ գոմս եւ փակս, որպիսի է յիշեալն ՚ի Բուզանդայ « մոտ ՚ի Սիւսն արքունի … եւ ՚ի սարակ լերինն ` որում տեղւոյն Լսին անուանեալ է, մոտ յորմածս արգելոցացն որսոյն երէսցն, ընդդէմ Մուրտաստանին  Աղբերացն Բազմոցացն արքունի, յանդիման բանակետեղ բնին »: Այսպիսի իմն երեւի արդ տեղի ՚ի Պազիրկեան չայի կոչեցեալ հովտի ՚ի հիւսիսոյ Տիատիոյ ընդ մէջ նորին եւ Եղջերք լերին եւ Ձիրաւայ դաշտին. ամենուստ պատեալ հին պարսպօք ձիգ ժամաչափ երկարութեամբ իբրեւ քաղաքատեղի մեծ. եւ զի չիք ՚ի միջի նշմար շինուածոյ ՚ի դէպ է թէ կամ որսարան էր, կամ մի ՚ի յիշեալ ասպարիզաց անտի, որ ոչ միայն ՚ի Շահապիվանի այլ եւ ՚ի Զարեհաւանի ասին գոլ: - Գլխաւոր պատճառ տօնիցն էր Ամանորն, այսինքն տարէգլուխ նուիրեալ յատուկ դից Վանատուր կոչեցելոյ որպէս հիւրընկալ եւ ասպնջական բոլորից, որում ձոնէին զերախայրիս տարւոյն, որպէս վկայէ Ագաթանգեղոս `  ականատես հանդիսից երկոցուն կրօնից Հայոց, դիւցականին եւ փոխանակողին զնոյն ` քրիստոսականին. « յառաջագոյն կարծեալ սնոտեացն պաշտաման, ՚ի ժամանակի դիցն Ամանորայ ` ամենաբեր նորոց պտղոց տօնից հիւրընկալ դիցն Վանատրի, զոր յառաջագոյն իսկ ՚ի նմին տեղւոջ պաշտէին, յուրախութեան  Նաւասարդ  աւուր »: Ի թագաւորութեան հանդիսասէր որդւոց Արտաշիսի Բ հաստատեցան կամ մանաւանդ եւս յաւելան տօնքս, զի Տիգրան Բ որդի նորա շինեաց բագին ՚ի վերայ գերեզմանի եղբօր իւրոյ Մաժանայ քրմապետի ՚ի Բագաւան ( Իւչ գիլիսէ ), « զի ՚ի զոհիցն ամենայն անցաւորք վայելեսցեն, եւ ընդունիցին հիւրք երեկօթիւք ». որ նշանակէ Վանատուր դից բագին լինել. իսկ որդի նորա « Վաղարշ ` տօն աշխարհախումբ կարգեաց ՚ի սկզբան ամի նորոյ ՚ի մուտն Նաւասարդի ». յայտ է թէ ըստ անշարժ տօմարի Հայկին էր տօն տարեմտիս, որ է ըստ նորոյ տումարիս յամսեան օգոստոսի ՚ի 11. որպէս զի կատարեսցին միշտ ՚ի նմին պայծառ եղանակի եւ ՚ի բարգաւաճանս բնութեան յայնպիսում բարձրագիր, հովասուն եւ յընդարձակ տափարակի, մինչ տապ ամարայնոյ տոչորէր խամրէր զդաշտն Այրարատեան եւ ցամաքացուցանէր զվտակս ջուրց, իսկ աստանօր անպակաս յորդէին քառառաջ ակունքն Արածանւոյ: Ռամիկն խառնեաց ՚ի տէնս Վաղարշու եւ Մաժանայ ` եւ զեղբօր սորին արտախելակն Արտաւազդայ յիշատակ, զցնորեալ գահավիժումն ՚ի վիհն Մասեաց, ուր շունք նորին երկու սեաւ եւ սպիտակ ` տիւ եւ գիշեր կրծիցեն զշղթայս նորին, եւ յայն ինչ հասանել նոցին ՚ի նրբութիւն մազի եւ մերձիլ ՚ի կտրումն յելս տարւոյն, վերստին զօդիլ պնդիլ հաստանալ ` ՚ի լուր ձայնի կռանահարութեանց եւ որպիսի եւ է հնչողական բաղխմանց. որպէս առնէին ռամիկքն եւ սնոտիահաւատք, եւ մինչեւ ՚ի քրիստոնէութեան իսկ յաւուրս Թարգմանչաց մերոց, « բազումք ՚ի դարբնաց զհետ երթալով առասպելին ` յաւուր միաշաբաթւոջ երիցս կամ չորիցս բախեն զսալն, զի զօրասցին, ասեն, շղթայքն Արտաւազդայ »: Յետինք փոխանակ Արտաւազդայ զորդի ոմն նորա Շիդար անուն ասեն խելագար, եւ ՚ի նա յօդեն զզրոյցն: - Փոխանակ այսպիսեաց սնոտի եւ դիցախառն աւանդութեանց ` Լուսաւորիչն մեր Ս. Գրիգոր ՚ի բերելն ՚ի Կեսարիոյ զնշխարս Յովհ. Կարապետի եւ զԱթանագինեայ եպիսկոպոսին ՚ի Սեբաստիոյ, զմասն մն նոցուն եդ աստ ՚ի Բագաւան, ՚ի կենդրոն պաշտամանց եւ հանդիսից աշխարհագումար Հայստանեայց, « զի ժողովեալ, ասէ ժամանակակից պատմիչն Ագաթանգեղ, ՚ի յիշատակ մեծի երանելւոյն Յովհաննու եւ սուրբ վկային Աստուծոյ Աթանագինի, յայնմ աւուր խմբեսցեն ՚ի նմին յաւանի »: