Այրարատ

208. Ս. ՈՍԿԻՔ. ԾՄԱԿ ԼԵԱՌՆ. ԳՆԵԼ ԱՐՇԱԿՈՒՆԻ

Վաղու իսկ սրբեալ էին մերձակայ սահմանքն եւ գլխաւորն բնաւից Ականց Արածանւոյ, բնակութեամբ եւ նահատակութեամբ Սրբոց Ոսկեանց, յորոց տեսաք Ոսկիս կոչել տեղւոյն, որ է իբր կիսով մղոնաւ կամ սակաւուք ՚ի վերոյ միաւորութեան երկոցուն ակնաղբերացն, ՚ի ծործորս կրծոյ լերինն, զոր հին պատմիչն Ծմակային կոչեաց, եւ ըստ նմանէ Ծմակ լեառն անուանեցին, անդ արարեալ իւրեանց վանս: Ոսկան կոչի ցարդ ( ըստ ռուս աշխարհագրաց ) վտակ մի յարեւելից վերոյիշեալ բարձու Ալատաղ լերին բղխեալ: Ըստ աւանդութեան պատմչաց մերոց ` Ոսկեանքդ ` ազգաւ Յոյնք էին, դեսպանութեամբ եկեալք ՚ի դրանէ կայսերաց ` յաշխարհս մեր. եւ պատահեալք առաքելոյն Թադէի եւ քարոզութեամբ նորին հաւատացեալք ՚ի Քրիստոս, եւ աստանօր դադարեալք. ապա յետ ժամանակաց ( որ շատ յերկարեալ թուի ) երթեալ հռչակեցին զնոյն հաւատս յարքունիս Արտաշիսի, եւ համարձակութիւն առեալ ` « անհրաժեշտ դաւանութեամբ քարոզեցին զՔրիստոս ՚ի դրունս թագուհւոյն » Սաթինկան, ըստ հոգեւոր երգոյն. եւ մերձաւորք ոմանք սորա յԱլանաց ազգէ, որոց գլխաւորին անուն Բահադրաս ` յետոյ Սուքիաս կոչեցեալ, հաւանեալ գնացին զհետ նոցա. իսկ սոքա առեալ զնոյն գլխաւորն:

       « Եւ զընկերսըն, մկրտեցին

       Ի սուրբ լերինն, յակունս Եփրատին,

       Ի ծաղկազարդ խառնուրդըս ջըրին …

       Բնակելով Սրբոցն ՚ի տեղին

       Ի ծերպ վիմացըն դադարէին »:

Ընդ որ խանդացեալ արքայորդեացն ` Վնոյն եւ Վրոյ ` ստիպէին զմկրտողսն շրջել զմիտս աշակերտելոցն. եւ իբրեւ « անպարտելի մնացին ՚ի հրապուրանաց որդւոց թագաւորին, չարչարեալք վասն Քրիստոսի ` արագապէս խողխողեցան ՚ի նոցանէ », մինչչեւ ժամանեալ մտեալ ՚ի խրճիթս իւրեանց, մինչ դառնայինն ՚ի տեսութենէ Սուքիասանց: Իսկ ՚ի լուսաւորութեան ազգիս եկեալ մեծին Գրիգորի, յիւրաքանչիւր տեղի վկայութեանց Ոսկեանցն եւ Սուքիասանցն, շինեաց եկեղեցի եւ կարգեաց կրօնաւորս ՚ի պաշտօն. եւ մինչեւ ցայսօր հող տեղեացն, ուր հեղան արիւնք նոցա ` բժշկութիւն լինի ամենայն ցաւոց »: Եւ ինքն իսկ Ս. Գրիգոր առ ժամանակ մի կալաւ անդէն վանս, ըստ վկայութեան Բուզանդայ ( Զ. ԺԶ ) որ յիշէ զայս « Անապատ ( վանս ) ուստի հոսեալ բղխեն ակունք Եփրատ գետոյն … ( եւ զ ) ծակս վիմացն, ուր յառաջու կայեանք էին Մեծին Գրիգորի առաջնոյ, որում տեղեացն Ոսկիք կոչեն »: Զայս տեղի ընտրեաց յիւր բնիկ մենարան եւ Մ. Գինդ ` աշակերտ Դանիելի  ծերոյ, յաւուրս Մեծին Ներսիս, ՚ի վեր քան զայլ մենաստանս, ինքնին  հաստատեալ եւ վերակացու գոլով նոցին, լցեալ « զամենայն անապատս  մենակեցաց եւ զամենայն շէնս վաներաւ.. բայց սակայն ինքն առեալ վիճակ բնակութեան ունէր զանապատն » ( այն ): Անդ աշակերտէր նմա եւ մանկահասակն  Ս. Մուշէ ձեռասուն իւր: Յայտնի են ցայսօր տեղիք վանացն ՚ի մուտս ձորակին ՚ի ստորոտս ապառաժի  լերինն, մնացորդք եկեղեցւոյ եւ խրճթաց եւ այլոց ինչ շինուածոց եւ գերեզմանք. յարեւելակողմն  խոնարհագոյն կայ սակաւաջուր գուր կամ աւազան, ուր համարին տեղացիք մկրտեալ զՈսկեանս փոխանակ ասելոյ Սուքիասանս: Ի կուրծս ապառաժին  փորեալ է եկեղեցեակ  մի, յորոյ վերայ աւանդեն Առաքելոյն Թադէոսի կանգնեալ զԱւետեաց խաչ, վասն որոյ Գանձասացն յիշէ:

                         « Առք մկըրտէին `

                         ԶՔրիստոս տեսանէին

                         յԱւետեաց խաչին »:

Թէպէտ եւ անծանոթ են մեզ այլ ինչ հանգմանք վանացս, եւ ոչ յիշին ոչ առանորդք եւ ոչ այլ ինչ դէպք, բայց երեւի երբեմն կարի նշանաւոր լեալ եւ միաբանակեցաց տեղի. քանզի յիշի ընդ Երաշխաւորի եւ ընդ Մաքենոցաց, Սուրբ Ոսկի անուանելով, յորս ` խրատ տայր ծեր ճգնաւորն բնակեալ ՚ի Սուրբ Յակոբ Մասեաց ` իշխանի միոյ կրօնաւորիլ բաղձացելոյ, երթալ ՚ի միաբանակեացս եւ կալ ՚ի հնազանդութիւն ուստի գուշակի իբր յ ' Ը դարու չէն եւ բարեկարգ գոլ: Գանձասացն Առաքէլ, զորոյ զտողս ինչ գրեցաք ՚ի վերայ յետ սակաւուց ասէ Դրախտ կոչիլ լերինն, կամ այնր մասին ` ուր Ոսկեանք ճգնէին.

« Եւ Բառլահա եկեալ եւ հասեալ

Ի սուրբ լերինն ` որ Դրախտ անուանեալ:

Եւ սուր եդեալ զՈսկեանքն սպանեալ.

Ի ծերպ վիմաց նոքա մնացեալ »:

Գեղեցիկ եւ տօնահանդէս վայրք Ծաղկոտան ` սգատեսակ  եւ ողբերգական եւս տեսարան եղեն յաւուրս վատանշանն Արշակայ Բ որ պարծէր ընդ որսկան  քաջութիւնս իւր ՚ի Կոգովիտ եւ լուեալ ՚ի չարալեզու չընթողէն եթէ Գնէլ եղբօրորդի իւր բազմագոյն եւս որսայցէ երէս ՚ի Շահապիվանն լերին, յաչաղելով գրէր առ նա.

« Տեսցես տեղիս քաջերէս ՚ի լերինդ Ծաղկաց զՊարկացիր ջրով ( որ թուի մի ՚ի վտակաց Արածանւոյ )  զի եկեալ մեր ըստ արժանեաց ` թագաւորականաց հանդիպեսցուք որսոց … Իբրեւ ետես, զոր չէր երբէք տեսեալ, զայնպիսի պատրաստութիւն որսաց եւ բազմութիւն երէսց, խոցեալ խորհրդովք նախանձու եւ կասկածանաց, հրամայեաց … ՚ի նոյն որսին սպանանել զԳնէլ »: Եւ գործն եղերական ՚ի նոյն իսկ ՚ի տոնական աւուրս Նաւասարդաց կատարեցաւ, ըստ Բուզանդայ, եւ աշխարհաբնակք մարդկան ժողովեալ էին եւ բազում եպիսկոպոսք ընդ որս եւ աթոռակալ Մեծին Ներսիսի եւ Մուրիկ  սարկաւագապետ իւր, զորս առաքեաց յաշխարհախումբ ժողովն կատարել զտօնն. եւ ինքն անդէն մնաց յարքունական բանակի, զի ըզնոյն հազորդութիւնն եւ անդ կատարեսցեն, եւ յայնմ գիշերի ցայգապաշտօն մեծ եղեեւ ՚ի բանակին առ կաթողիկոսին »: Եհաս անդր եւ Գնէլ յառաիօտուն ` իւրով վաշտու. եւ մինչդեռ միջամուխ լինէր յարքունական բանակն, ՚ի պահու ` յորում քահանայք զպաշտօնն կատարէին, զօրականն եւ ռամիկն ՚ի պէսպէս հանդէսս եւ խաղս մտանէին փոխանակ արքայական եւ ընտանեկան հրաւիրանաց ` ընդ առաջ ելանէին նմա » բազում սպասաւորք վառեալք … բուռն հարեալ ընկենուին յերիվարէ անտի զպատանեակն  Գնել եւ ձեռն յետս կապէին զնա եւ առեալ գնային, ՚ի տեղի կառափելոյն: Եւ քանզի կին նորա ( Փառանձեմ ) եկեալ էր ընդ նմա ժանուաւ … վաղվաղակի ընթացաւ յեկեղեցախորանն, ուր պաշտօն մարդկան  բանակին առ Աստուած  կատարէր … եւ անդ Նէրս մեծ եպիսկոպոսապետն.. զոյժ արկանէր նմա  զիւրոց առնն տարապատ  կորուսան ճչեալ մեծաձայն: Վաղ հասիր, ասէ, դեռ զամուսինն իմ զուր առանց վնասու եւ յանցանաց  խողխողեն: Իսկ նորա խափանեալ  զպաշտօնն ` ընթանայր ՚ի խորանն արքունի. առ թագաւորն անկանէր … ( որ ) զսամոյրսն զգլխովն ածեալ.. զիւր դէմս երեսացն ծածկէր քնոյ պատճառ եղեալ, զի զնորա բանսն մի լուիցէ. եւ շարժել անգամ ոչ եղէր. ( մինչ ) զայր արտաքուստ դահճապետըն Երազմակ, մտանէր ՚ի խորանն արքունի, սկըսանէր պատմէլ.. Առի գնացի զԳնէլ, տարայ մինչեեւ յորմ Սիւսն  սպանի եւ անդէն  թաղեցի ( ՚ի վերոյիշեալ սարակ Լսին լերինն ): - Ապա.. ինքն թագաւորն գնացեալ ՚ի լալիսն նստեալ զլայր զեղբօրորդին իւր, զոր ինքն եսպան, երթեալ նստէր մոտ առ դին, լայր ինքըն եւ տայր հրաման կոծ եւ աշխար մեծ դնել զսպանելով դիակամբն: Իսկ կինն սպանելոյն Փառանձեմն ըզհանդերձսն  պատառեալ զգէսս արձակեալ մերկատիտ ՚ի մէջ աշխարանին կոծէր, ձայն արձակելով ճչէր, յողբս, արտասուաց յաղիողորմ  գուժի առ հասարակ զամենեսեան  լացուցանէր, ( յետ այնորիկ ) Արշակայ հանդերձ նախարարօքն իջուցեալ ՚ի դաշտ Աղիովտի զդին Գնելոյ, թաղեաց յարքունական քաղաքին Զարիշատի »: Յետ բարձման  թագաւորութեան Արշակունեաց ` հաւանորէն ընդ Կոգովտի եւ Ծաղկոտն վիճակեալ էր Բագրատունեաց, եւ որպէս տեսաք անդ ` երկոքին գաւառքըն անբաժք ընդ միով իշխանութեամբ էին եւ ՚ի Ժ եւ ՚ի ԺԱ դարս. յետ որոց ոչ եւս յիշի Ծաղկոտն իբրեւ սեփական վիճակ, եւ ոչ սակաւ չէնքնյիշեցեալք ցԶ դար. նա եւ յայժմուս ՚ի նորումս ` սակաւ տեղիք չէնք եւ աւերք ճանաչին ՚ի նմին, վասն անձուկ սահմանացն, եւ նուազութեան Հայ բնակութեան մանաւանդ յետ երկիցս գաղթելոյ սոցին ՚ի 1829 եւ ՚ի 1878 միայն գերեզմանքն մնան առաջին եւ վերջին նշանակք երբեմն բնկացն. իսկ յընդարձակ արօտավայրսն ճարակին արդ Հայտէրանլը եւ Զիլանլը Քուրդ հոտիւք իւրեանց: