Այրարատ

210. ՇԱՀԱՊԻՎԱՆ. ՁԻՐԱՒՈՒ ԴԱՇՏ

Հռչակաւորն քան զԱնգղ ՚ի հնումն Շահապիվան, բազում անգամ յիշեալ եւ առ ՚ի մէնջ ըստ նկարագրի նախնեաց ` եթէ ոչ զառաջին զերկրորդական տեղի ունէր ՚ի շէնս Ծաղկոտն ( յետ զարեհաւանի ), եւ ոչ հեռի ՚ի Տիատինոյ թուի, սակայն բան Մեսրովպայ Երիցու որ ՚ի Գառնի գաւառի ասէ զայն, ըստ յոլովից ձեռագրաց, եւ ըստ իս պիտիընթեռնուլ Դառնի, ( որ է գաւառ Վասպուրականի եւ կայ ՚ի կռան լերանց անջըրպետաց հովտին Արածանոյ եւ պարատափին Վանաց ) թուեցուցանէ ՚ի սմին սահմանի լինել զաւանն, եւ ընդարձակ տափարակի լերանցն հաղորդս գոլ երկոցուն գաւառաց, վասն որոյ մերթ ՚ի միոյ եւ մերթ ՚ի միւսոյ անուն կոչին: Որ զիարդ եւ է, այն էր գլխաւոր զբօսատեղի եւ հանդիսարան հայկական  պերճանաց եւ ուրախութեանց, պէսպէս տօնիւքն զոր ՚ի վերդ  յիշեցաք, հանդերձ տխրական պատահարօք դաւանաց Գնելոյ, որոյ սպանչաց մարմինք, ըստ Վարդանայ պատմչի յետ իբր ութհարիւր ամաց յայտնեցան ՚ի կէս ԺԲ դարու, անփուտք եւ արիւնազանգք, որպէս թէ յանիծից Ս. Ներսիսի. թէպէտեւ  ըստ հին պատմչաց ` գլխաւոր դաւաճանքն  Տիրիք եւ Վարդան այլուր սպանան: - Առ Տըրդատայ ՚ի սկիզբն  Դ դարու ՚ի լուսաւորութեան  ազգիս ընդ աւագ նախարարս եւ պաշտօնեայս  թագաւորութեան  Հայոց կարգի եւ Շահապն Շահապիվանի ըստ Ագաթանգեղեայ, որ այսու իշխանական  պատուանուամբ յիշէ այլուր միայն զիշխանն Հեր եւ Զարաւանդ գաւառի եւ թուի նշանակեալ  զկողմնակալ  ստորին կարգաւ քան զնախարար, այլ զինչ առանձինն պաշտօն էր Շահապին ` ոչ գիտեմ կամ թէ էր ինչ համանշանակ մերձանուն հովտին բնիկ Պարսից աշխարհի ( Ֆարս ) Շապ-Պեվան կոչեցելոյ զոր բազում բանաստեղծք  եւ աշխարհագիրք  Պարսից եւ Արաբաց դրուատեն, եւ համարին մի ՚ի չորից կամ հնգից դրախտանման  տեղեաց երկրի. ( այսպէս ասելով կոչեցեալ յանուն Պեվանայ կամ Բեւանայ թոռնորդւոյ  Սեմայ ): Աներկբայապէս  ՚ի ճահ գայ այսպիսի  վայելչութիւն եւ մերոյս Շահապիվանի, զոր նախ բնիկք մեր թագաւորք եւ նախահարք այնպէս ծանուցեալ ընտրեցին եւ ապա օտար աշխարհակալքն եւ վայրադասուն Թաթարք անգամ: - Յետ բարձման Արշակունեաց մերոյ թագաւորութեան այլազգ իմն համախմբութեամբ  հանդիսացաւ Շահապիվան, յամի 446 ՚ի նոյն իսկ « ՚ի ժամ Ամանորաբեր տօնին ( Նաւասարդաց, յորում ) գային ժողովէին ՚ի հրամանէ  միաբանութեան ` յեդեալ կէտն ՚ի Շահապիվանի ՚ի բանակետղ թագաւորացն Հայոց … եպիսկոպոսք քառասուն եւ երիցունք բազմուք … եւ համօրէն  ուխտ սուրբ եկեղեցւոյ, եւ իշխանք ամենայն, գաւառապետք եւ բռնաւորք, զօրագլուխք, ազատք, կուսակալք կողմանց աշխարհիս Հայոց, նախարարք ամենայն « որոց գլխաւորք Վասակ Մարզպան, Քաջն Վարդան Մամիկոնեան, Վահան Ամատունի Հազարապետ, Վրիվայր կամ Վրիւ Խորխոռունի ` Խաղաղապետ Արշաւիր Կամսարական եւ Մանաճիհր Ռշտունի սպարապետ Զիկ Դիմաքսեան իսկ գլուխք եպիսկոպոսական  դասուն յետ Ս. Յովսեփայ ըիտրեալ կաթողիկոսի, նախ Ղաւզ ապա Տաճատ, Արտակ, Գադ, Եփրեմ, գլխաւորք երիցանց, Ս. Ղեւոնդ Յովհան ( Մանդակունի ) Մելիտէ, Երեմիա, Եղիշէ, Ասպուրակէս եւ Դանիէլ. եւ ամենայն բազմութեանն միաբանեալ եդին հաստատեցին զգօնութեամբ կանոնս քսան ` յուղղութիւն եկեղեցական եւ աշխարհական կարգաց. « եւ ընթերցեալ առաջի ամենեցուն ( իշխանաց ) հաճէին հաւանութեամբ, ասելով միաբան զօրացն եւ զօրագլխացն եւ իշխանացն: Այո, այո, կարգ եւ օրէնք այդ կացցեն, ինչ որ վասն մեր օգտի ՚ի փրկութիւն հոգւոց եւ մարմնոց մերոց, ՚ի շինութիւն եկեղեցւոյ եւ առիթ փրկութեան մերոյ ՚ի կեանս յաւիտենից »:

Մերձ էր ՚ի Շահապիվան Առաւիւտիւց գիւղ, ուր դադարեաց Գնել ՚ի գնալն առ Արշակ, եւ յառաւօտուն յանդիման եղեւ նմա: - Ոչ հեռի կարծեմ ՚ի վայրացս  եւ զԿոստեանք գիւղ, ուր յելս կոյս Ժ դարու ( իբրեւ յամի 984) Մամլան Ամիրայ Ատրպատականի եւ ամենայն գլխաւոր ամիրայք Տաճկաց եւ Պարսկայ գումարեցան բազում զօրօք. « եւ առաքեն դեսպանս պատգամաւ առ Դաւիթ կիւրապաղատն, դարձուցանել ՚ի նոսա զքաղաքն  ( Մանազկերտ ) ապա թէ ոչ պատերազմաւ պատահեսցեն  նմա ». Այլ ՚ի գալ ժողովել եւ Հայոց առաջնորդութեամբ Դաւթի ՚ի Բագրեւանդ զարհուրեալ այլազգեացն  ապականեցին զշէնս ինչ հրով եւ ընկրկեալ գնացին յերկիր իւրեանց:

Զարդիս ոչ ՚ի վիճակագրութիւնս  եւ ոչ ՚ի ճանապարհորդութիւն  նշանակին անուանք սակաւ գիւղորայից Ծաղկոտան, այլ յաշխարհացոյց  քարտս, ընդ մէջ բուն Ծաղկաց լերին, եւ Տիատինոյ, ՚ի հարաւոյ ընդ հիւսիս խաղալով ըստ հոսանաց գետոյն, այսոքիկ, Ալաւգարա, Ուլուքենտ ( Մեծ գիւղ ) Կերօն-քենտ, Ճանագիս, Դաշքեսեն ( Քարկտուր ) Տաւուր կամ Տաուտի  Ատաքենտ ( Կղզիագիւղ )  իբր կիսով փարսախաւ ՚ի հարաւոյ Տիատինոյ ՚ի Մ. Հս. մերձ ՚ի վանս Բագրեւանդայ  Ճուճան, Տաուտի գեօղն որ իբր փարսախաւ ՚ի Հր. կայ Տիատինոյ ` կարծի հինն Անգղ ` զոր վերագոյնդ յիշեցաք, ունելով  սակաւուք ՚ի բացեալ ՚ի լերին բերդ հին, որոյ պարիսպք  երկուստեք  խոնարհեալ  իջանեն ըստ հակման լերինն: - Կայ եւ այլ բերդ ՚ի Հս. Մ. սորին ` Թոխլուճա ` անուանեալ, որպէս եւ ամայի գիւղն նովաւ: - Կայ միւս եւս այլ բերդ ՚ի նոյն սահմանս: - Մայա ` համանուն  քրդաբնակ գիւղիւ, ընդ մէջ Տաուտայ եւ Ճուճանայ. բերդն սակաւուք  հեռի է ՚ի չինէն, յափափայ եւ յանմատոյց քարաժեռի յոր եւ աստիճանք ելից հատեալ են ՚ի վիմին, որպէս եւ ջրամբար ՚ի վերոյ եւ ասի ընդարձակ լինել տեղւոյն այլ եւ այլ օթարանոք  կամ սենեկօք առ որովք են արտաքոյ եւ քարայրք  բնականք եւ ձեռագործք բարձր դրամբք, սանդղօք ելանելիք զորս եւ բնակարանս ճգնաւորաց կոչեն լինել, եւ մատրունք նոյնպէս վիմափորք հանդերձ արձանագրութեամբք: Ի բերդի եւ յաւերակս անդ նորին ասեն գտեալ եւ գտանել ոչ սակաւ դրամոց եւ այլոց հնութեանց:

Իսկ Ճուճան որ իբր ժամաւ եւեթ ՚ի Հր. կայ Ս. Յովհաննու վանաց Բագրեւանդայ ` ընդարձակ գիւղ եւ բըրգամբք եւ պարսպօք եւ յառաջ  քան զմեծ գաղթականն  ասի 500 տանց Հայոց բնակել անդ, զարդիս թերեւս տասնապատիկ եւ աւելի նուազ ` մանաւանդ յետ վերջին աղէտալի անցիցն (1877 - 8). չորք եկեղեցիք էին ՚ի նմին, մին Ս. Աստուածածին կոչեցեալ հին եւ մեծ, եւ կիսաւեր, ձեւով նման Ս. Յովհաննու, եւ ունէր գմբէթ ՚ի վերայ չորից սեանց, երկոքումբք աւանդատամբք աստի եւ անտի խորանին: Աւերագոյն քան զսա են միւս եկեղեցիքն: - Կիսով մղոնաւ ՚ի բացեայ կայ ՚ի բարձու վանք քարաշէն, այլ աւերակ եւ լքեալ, որպէս եւ ագուգայ ջրոյ նորին զոր ՚ի բարձանց ածէին փողրակօք: Ընդարձակութիւն տեղւոյն, պարիսպքն եւ եկեղեցիք եւ մերձաւորութիւն ՚ի Բագրեւանդ ` տան ինձ զսա կարծել Զարեհաւան, զոր վերագոյնդ խնդրէաք:

Յելից Ճուճանայ եւ մեծի վանաց Ս. Յովհաննու ` ձգեալ տարածանի Ձիրաւ դաշտ մինչեւ մերձ ՚ի սահմանս Տիատինոյ, ընդ հիւսիսի, որպէս եւ յառաջ նշանակեցաք, հռչակեալ վասն մեծի ճակատամարտին, զոր Հայք ` յետ գերութեան Արշակայ Բ ի ՚ի դարձին Պապայ ՚ի դրանէ կայսեր, օգնութեամբ Յունաց մղեցին ընդ Պարսս, որոց առաջնորդէր վատշուէր ուրացողն Մերուժան, անցեալ ընդ սահմանս Եղջերոյ լերին, այսր ՚ի Կոգովտէ հզօր բանակաւ, ՚ի բազում ազգաց եւ ցեղից նուաճելոց ընդ իշխանութեամբ Սասանեանց, ընդ որս եւ Ուռնայր արքայ Աղուանից եւ Շերգիր արքայ Լեկաց. իսկ մերոց կողմանն առաջնորդք էին ՚ի Յունաց ` Տերենդ եւ Ադդէ կոմսք, Գորգոնոս ` հետեւակազօրուն վարիչ, եւ ՚ի Հայոց ` Պապ թագաւոր, Մուշեղ Մամիկոնեան, Սմբատ Ասպետ Բագրատունի, Սպանդարատ կամսարական, եւ բազումք ՚ի նախարարաց, եւ բնաւից վեհագոյն ` Մեծն Ներսէս, մովսիսաբար ՚ի գլխոյ Նպատական լերինն աղօթանուէր բազկօք հովանաւորեալ եւ զյաղթութիւնն բռնադատեալ, « մինչեւ պարտեցաւ երկրորդն Ամաղէկ », ըստ իմաստաբանութեան Խորենացւոյ. որ զի եւ գեղեցիկ ոճով եւ աշխուժիւ նկարագրէ զպատերազմն եւ յերկար, ըստ ոչ սովորութեան իւրում, հաճոյ համարիմ ընթերցանութեամբ բանից նորին կնքել զտեղագրութիւն Ծաղկոտան: « Խմբեցաւ պատերազմն ՚ի դաշտին ` որ կոչի Ձիրաւ, եւ մատեան ճակատ առ ճակատ: Եւ մանկունքն քաջ նախարարացն Հայոց ինքնակամ նահատակեալք ` մտին ՚ի մէջ ճակատուցն, առաջնորդութեամբ սպարապետին իւրեանց Սմբատայ ասպետի, որդւոյ Բագարատայ, որ յազգէն Բագրատունեաց: Ելին եւ ՚ի զօրացն Պարսից համատիք նոցա, եւ խաղացին ՚ի մէջ ճակատուցն. եւ ցիր ընդ ցիր լինէր: Եւ ՚ի դառնալ մանկանցն Պարսից ` ընդ հուպ դարձեալ մերոցն զհետ նոցա, օրինակ իմն որպէս փոթորիկ յանտառէ տերեւաթափ, այնպէս երագ յերիվարացն  առեալ նիզակօք, զի ցուրտ յերկիր ընկենուին  ոչ կարելով նոցա յիւրեանց  ճակատն մտանել: Իսկ յորժամ Պարսիկքն զմերն շրջէին, նոքա ՚ի վահանափակն Յունաց իբր յամուր քաղաք մտանէին ` առ ոչ ինչ վնասելոյ: Քանզի այնպէս արար Գորգոնա իշխան հետեւակի զօրուն, իբր պարսպաւ պատեաց վահանօք զճակատն Պապայ:

Քանզի զօրքն Յունաց վառեալ էին ՚ի զէնս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ երիվարք նոցա նոյնպէս զարդու: Եւ  էր տեսանել իբրեւ զպարիսպ ինչ, յորոց յոլովք ՚ի ջղեայ եւ ՚ի կաշեայ պահպանակաց զգեստուն ` զկարծրութեան վիմաց բերէին երեւոյծս. եւ ՚ի վերայ նոցա անխալամ դէսք նշանք արձակեալք իբր զսաղարթ ինչ հովանաւոր ծառոց: Բայց զվիշապացն մանուած ահագին բերանաբացութեամբ ուռուցեալ ՚ի փչմանէ օդւոյն, ոչ ինչ ուրեք կարեմ նմանեցուցանել, այլ միայն իբրեւ զլեառն ինչ ադամանդեայ խոնարհել ՚ի ծով ` զբովանդակ ճակատն Յունաց ՚ի պարսկական զօրսն: Քանզի եւ զնոսա էր տեսանել իբրեւ զհզօր ինչ գետ առ ՚ի կողմն ՚ի լայն ծաւալեալ. արդարեւ զջրոյ գոյն զրահազգեստացն բերէր տեսութիւն:

Արդ իբրեւ ետես մեծն Ներսէս զայն ամենայն, ել նա ՚ի կատար լերինն Նպատայ. եւ ամբարձ զձեռս իւր յերկինս, անխոնարհելի պահելով ՚ի խնդրուածս, հանգոյն նախամարգարէին Մովսիսի, մինչեւ պարտեցաւ երկրորդն Ամաղէկ:

Իսկ ՚ի ծագել արեգականն ընդդէմ մերոց զօրացն, ՚ի պղնձապատ վահանացն նշոյլք զլերամբքն փայլատակէին իբրեւ յամպոյ մեծէ, եւ ՚ի նոցանէ ՚ի դուրս ոստչէին ՚ի մերոց նախարարացն քաջ զրահաւորք ` որպէս փայլատականց ճառագայթք. յորոց միայն ՚ի տեսութենէ զանգիտեալ պարսկական գունդն, սակաւ ինչ եւ մերն ` վասն ոչ կարել հայել ընդդէմ արեգականն ծագման: Իսկ ՚ի բախելն զմիմեանս ` եղեւ ՚ի վերայ հովանի ամպոյ, եւ հողմ սաստիկ ՚ի մերոցն կուսէ ընդդէմ պարսկականին փչեալ: Եւ ՚ի խառնակել մարտին ` պատահէ կամսարականն Սպանդարտ խմբի մեծի, յորում էր քաջն Շէրգիր Ղեկաց արքայ, զգլուխ միջի գնդին պնդութեամբ զտեղի ճակատուն կալեալ: Եւ յարձակեալ Սպանդարատ, եւ հերձեալ զխումբն, որպէս շանթահար յերկիր կործանէր զքաջն, եւ զխումբն պտուտեալ ` ՚ի փախուստ դարձուցանէր: Եւ այսպէս ՚ի վերին օգնականութենէն զօրացեալ հասարակ զօրքն Յունաց եւ Հայոց, դիակամբք թշնամեաց լցին զդաշտն ամենայն, եւ զմնացորդսն ամենայն ՚ի փախուստ շրջեալ հալածեցին: Ընդ որս եւ զՈւռնայր Աղուանից արքայ, խոցոտեալ ՚ի Մուշեղայ որդւոյ Վասակայ մամիկոնենի, հանին ՚ի պատերազմէն:

Բայց ամբարշտին Մերուժանայ վիրաւորեալ ձին, ոչ կարաց երագել ընդ փախստեայսն. որում աճապարեալ հասանէ սպարապետն Հայոց Սմբատ … ձերբակալ առնէ զվատշուէրն յեզեր Շամբին Կոգայովտի ». եւ ատրաշէկ շամփրաւ պսակէ ՚ի մահ դառնութեան, որպէս նշանակեցաւ այլուր յառաջագոյն ( յէջ 494):