Այրարատ

211. ԲԱԳՐԵՒԱՆԴ. ԳԵՕՂՔ

ԲԱԳՐԵՒԱՆԴ վերջին գաւառ Այրարատ աշխարհի եւ մի յերկուց եփրատականացն, ընդարձակագոյն իցէ թերեւս քան զբնաւս, տարածեալ յարեւելից յարեւմուտս ընդ մէջ գաւառաց ` Ծաղկոտան ` որ յելից կուսէ, Ճակատուց, Գաբեղինից, Հաւնունեաց եւ Բասենոյ ` որք ՚ի հիւսիսոյ. իսկ ՚ի հարաւոյ ունելով զգաւառս Տուրուբերան աշխարհի ` զՏուարածատափ, զԴալառ եւ զայլս, յորս խաղացուցանէ զԱրածանի միահոմեալ ՚ի բազում վտակաց եւ գետակաց իւրոց, ընծայելոց յԱյրարատեան կամ յԱղրի լերանց ` յարեւելից հիւսիսոյ ընդ արեւմուտս կոյս մանեկաձեւ պարսպեալ պատելոց զնովաւ. որք ձգին ՚ի Սինէկ լերանց որ ՚ի Մ. Գայլատուայ ծովուն, ընդ լերինս Գզըլ-զիարէդ, Ագ պուլագ, Դաշեուրթ, Պօզ տաղ, Քէօսէ տաղ ( Սուկաւէտ ), ցլերինս Խալի եազի եւ Շէսիանայ, որ համանուն վիճակաւն սահման հատանէ յարեւմտից կուսէ եւ խառնի ընդ այլ լերինս, զհարաւային եզերս մեծի դաշտաձեւ հովտին ձեւելով ցլերինս Ծաղկէոյ, եւ որոց անուանք եւ հանգամանք չեն մեզ քաջածանօթ. բայց զի հերձակտուր լեալ ՚ի միջակողմանս հարաւայնոյ գծի սահմանացս, տեղի տան խուռնընթաց հոսանաց Արածանւոյ ` թափիլ ՚ի Տուրուբերան, եւ արբուցանել հանդերձ այլովք ` զհռչակեալ երկիրն Տարօնոյ: - Ամենայն վտակք եւ քամիք Այրարատեան լերանց ՚ի հիւսիսոյ  իջանեն յերկոսին թեւս կամ առաջս Արածանւոյ, որք յարեւելից եւ յարեւմտից տարածեալ ժողովեն զնոսին. արեւելեանն  ինքն իսկ Արածանի է կամ Մուրատ սու, զոր տեսաք բղխեալ եւ եկեալ ՚ի Ծաղկոտանէ, արեւմտեանն ՚ի Շեռեան լերանց գայ եւ յայն անուն կոչի. եւ երկոքին եւս գրեաթէ հաւասարաք երկարութեամբ եւ ուղղութեամբ դիմեալ ` հանդիպին եւ խառնին ՚ի միջակողման գաւառիս, առ Տամուս կամ Տոմուզխան գիւղիւ. իբրեւ երկու փարսախաւ ՚ի Հս. Խամուր բերդաւանի: - Օժանդակք բնիկն Արածանւոյ կամ արեւելեան առաջիցն ` են ըստ նշանակելոցն յաշխարհացոյցս ՚ի կողմանց Տիատինոյ խաղալով յարեւմուտս, անդր քան զՍ. Յովհաննէս, Դաշլը-չայ, Մանկասար, Ախդէ ` որ ստորեւ կոչի Չեղի եւ խառնի ՚ի Տառապի, որպէս եւ Թաշմա ՚ի նոյն թափեալ, ապա միանան ընդ Մանկասարայ եւ իջանեն յԱրածանի մերձ ՚ի կցուածս Շէռիանայ գետոյն, իսկ սորա օժանդակք են, յարեւելից ` ՚ի գետակցութենէն ` ընդ արեւմուտս յաղբերս կոյս նորա երթալով, Ահմէտ չայ, Տէտէ-Մագսուտ, Խաչլու չայ, Չամչանու ?, Խօփուս, Ղսաֆ, Զէյտիկեան որ ՚ի սկզբան կոչի Չամ: Այսոքիկ են որ արբուցանեն զգեղեցիկ դաշտն կամ զհովիտ Բագրեւանդայ հարթածաւալ երկայնանիստ ընդ մէջ երկշար լերանցն որ ՚ի Հս. եւ ՚ի Հր: - Յետ միութեան երկոցուն առաջիցն եւ իջից Արածանւոյ ՚ի Խամուր, ընդունի ՚ի վիճակի աստ յահեկէն ` որ է  յարեւելից ` զգետակսն Ուզունվալի, Մանտալըդ, Պատիչ. իսկ յաջմէն ` յարեւմտից նուազունս ոմանս վտակս:

Յոլովութիւն գետակացս յայտ առնէ եւ զկոհակաւէտ բնութիւն երկրի հիւսիսակողմանն, որ ՚ի բարձանց անտի Արարատեան պարուն ` յորսայսեալ խոնարհի դաշտանայ ՚ի միջակողմն գաւառին, գեղեցիկ արօտավայրս գործելով յայտ է թէ եւ  նոյնպիսի բուսաբերութիւն ալպետն կամ ստորալպեան, եւ լեռնակս յոլովս եւ պէսպէս ունելով. որք ՚ի քննութենէ եւ ՚ի գիտութենէ մերմէ վրէպ գտանին, կամ թէ մեք ՚ի նոցուն, այլ հաստատէ զկարծիս մեր հարեւանցի ակնարկութիւն Վակնէրի բնագիտի, որ ՚ի վերջ կոյս ամսեան յունիսի (1843 ամի ) էանց ընդ դաշտս Բագրեւանդայ, եւ ՚ի սահմանս Գարագիլիսէի եգիտ նոր տեսակ մի միջատի յազգէ Saperda եւ Juladis կոչեցելոյ: - Հեղինակ Նոր Հայաստանի ( Հ. Ինճիճեան ) յիշէ զԿավրէներ երկայնանիստ լեառն յարեւելակողմն գաւառիս, որպէս թուի ՚ի Հս. Գարագիլիսէի, ըստ բնութեանն որձաքար նշանակելով ՚ի լեզու Քրդաց, կարկառեալ գագաթամբ ընդ արեւելս, կարմրերանգ գունով. յորում նշմարին, ասէ, եւ երակք նիւթոց ոսկւոյ եւ արծաթոյ, անգործ թողեալք. բայց միայն ՚ի հողոյ անտի շինեն անօթս: - Ի Բժշկարանս մեր յիշի Բագրեւանդայ Հող, եւ համանիշ նմին կարգի յունականն Բորոն, որ եւ թուի կոչեցեալն ՚ի Փռանկաց Bore, սկզբնատարր բորակայինն նիւթոյ. այլ քննութեան կարօտի: - Ընդմէջ լերինս եւ սահմանաց Կաղզուանայ ` տարածանի լեռնադաշտն Մրկէզար, որ թարգմանի ՚ի լեզու Քրդաց ` Դեղին Մարգ, ըստ գունոյ բուսաբերութեան արօտիցն, եւ համարի փոքրիկ առանձնակ վիճակ մի Քրդաց:

Քանզի առ կարի ընդարձակութեան դաշտագաւառիս, ( որ յարեւելից յարեւմուտս ընդ բովանդակ հովիտ երկոցուն թեւոց Արածանւոյ ձգի ընդ մղոնս ութսուն, աւելի կամ պակաս, եւ միջին լայնութեամբ իբրեւ 30, տարածութիւնն աւելի քան զ '700 մղոն ) հարկ է թէ եւ ՚ի սկզբանց անտի  տրոհեալ էր յուրոյն վիճակս, ընդ միահամուռս անուամբ Վալաշկերտ գաւառի, յորում պարագրիւր եւ Տիատին իսկ, որպէս տեսաւ, ըստ նախնեաց առանձին գաւառ Ծաղկոտն, այլ թուի թէ ՚ի քաջ հնումն անանջատ ՚ի Բագրեւանդայ: Այժմեան վիճակքըն են բուն Ալաշկերտ որ եւ Թօփրագգալէ ( Հողաբերդ ըստ նիւթոյ շինուածոցն )  եւ կայ յարեւմտից գաւառին ՚ի Հս. գետոյն, յելից նորա է վերոյիշեալ գեհն Մրկէզար, եւ յելից սորա ցսահմանս Ծաղկոտան ձգի մեծ վիճակն Նահիէ, որ եւ յանուն գլխաւոր աւանին կոչի Գարագիլիսէ: Հարաւակողմն սորին է գետոյն է Խամուր վիճակ, յորոց յարեւմտից հարաւախառն Անթապ կամ Էնթապ վիճակ սակաւածանօթ եւ ՚ի մտից սորա ՚ի ստորոտս Շէռիան լերանց ` Խալի-եազի, բարձրաւանդակ երկիր պարարտարոտ ուր ոչ միայն տուարածք յաճախեն,  այլ եւ ազատասուն առինք վայրի եւ այծեմունք եւ թերեւս ՚ի սոցին սակս մերձաւոր լեառնն Սուկաւ ` կոչիւր Քօշից լեառն նախ քան զաւանդութիւն այնպիսի կոչման ՚ի պատճառս Սուքիասանց ճգնաւորաց  քօշանման թաւամազից: Իցեն թերեւս այլ եւս մանր դեհք յընդարձակութեան Բագրեւանդայ, բայց ոչ նոքին միայն ` այլ եւ յիշեցեալքս չեն մեզ քաջածանօթք եւ ըստ սահմանաց անջրպետութեան  եւ ըստ գիւղորայից, զի Քըրդաց կալեալ է զմեծ մասն երկրին բազմահոյլ հօտիւք եւ հօրանօք իւրեանց, եւ անյայտացուցեալ զանուանս  շինից լեռնոտանցն.  սակաւուց ոմանց ՚ի միջավայրս դաշտագետնին ծանօթ գոլով, մինչ անկ էր գէթ իբրեւ երից հարիւրոց  եւ աւելի եւս գիւղորայից լինել անդ. քանզի եւ հինգ հարիւր գեօղք համարէին երբեմն ՚ի գաւառին Ալաշկերտու. յորում ՚ի զատ յիշելոցդ վիճակաց ` զրիւր եւ Բադնոց, որ Ապահունեաց գաւառի Տուրուբերանի ՚ի ճահ գայ, եւ չէ ինչ մեծ եւ գեօղաշատ, մասն գոլով Այրարատայ եւ ՚ի կռան ոստանիկ նահանգին, հարկ իսկ էր Բագրեւանդայ բազմամարդ եւ բազմաշէն գոլ: Նոր վիճակագրութիւն ըստ Ռուսաց (1889) համարի գեօղս ` ՚ի Նահիէ կամ Գարագիլիսէ 88, յԱլաշկերտ ( փոքր վիճակօքն ) 115, յԱնթապ 79. յորս միանգամայն տունս 5, 266, ոգիս 23, 200: - Այլազգ բաժանմամբ կամ կոչմամբ նշանակէ ոմն ՚ի մերազգեաց. յերիս վիճակս գաւառիս Բագրեւանդայ ` զհայաբնակ գիւղս եւ զթիւ տանց նոցին, ըստ երկուց ժամանակաց, մի ՚ի սկիզբն յետին Ռուս-Օսմանեան մարտին, եւ միւս յետ այնր, այսպէս.