Այրարատ

213. ՊԱՏՄԱԿԱՆ

Յաշխարհական կամ ՚ի քաղաքական դէպս, Բագրեւանդ ` ըստ մէջերկրեայ գրիցն եւ երկարաձիգ տարածութեան, հուն անցի եկաց եւ կայ կարաւանաց եւ հակառակադէմ ասպատակող բանակաց. անցուդարձ զօրախմբից յիշի յաւուրց անտի երկարամեայ մարտից  Յունաց եւ Պարսից, որոց թագաւոր Խոսրով Ա Անուշռէւան ՚ի դիմելն յԵփրատ ` ՚ի սահմանս Փոքր Հայոց ( յամի 76) էանց ընդ Բագրեւանդ. նոյնպէս եւ Հերակլ կայսր ՚ի դիմելն յարեւմտից ՚ի վերայ Պարսից: - Յետ բարձման Արշակունեաց թագաւորութեան ` ընդ արեւմտեան մասին աշխարհիս մերոց եւ այս գաւառ թուի անկեալ ընդ տէրութեամբ Յունաց կայսերաց. իսկ առանձին հայկական սեփականութիւն եղեալ երեւի ` նախ Կամսարական իշխանաց, որոց բնիկ երկրի Երասխաձորոյ սահմանակից իսկ է, ՚ի հարաւոյ կուսէ. եւ հին պատմիչք Արաբացւոց ` ՚ի սկզբան աշխարհակալութեան իւրեանց ` վկայեն միոյ իշխանի մեծի վիճակ զՇիրակ եւ զԲագրեւանդ ( զոր կոչեն Պաղրէվանտ ). եւ ասեն զառաջին նուաճող կողմանց Հայոց ` Հապիպ զօրավար, յառաջ քանզբարձումն Սասանեանց, դաշն եդեալ զի տացէ պատրիկն Հայոց հարկ եւ հող Իսլամաց ` որոց բնակիցին յերկրի նորա, եւ նիզակակիցք լիցին. եւ այսոքիկ ՚ի դէպ գան մեծազօր եւ մեծապատիւ պատրկացն Կամսարականաց: Բայց յետ նուազելոյ նոցին կամ մեկնելոյ ՚ի յունական բաժին Հայոց ( յԸ դարու ), Բագրեւանդ երեւի վիճակեալ տոհմին Մամիկոնէից, եւ գէթ ց ' Ժ դար մնացեալ ՚ի ձեռս նոցին, որք ոչ սակաւ գործ արութեան եւ մարտից ցուցին եւ յայսմ գաւառի յաւուրս բռնակալութեան Արաբացւոց. որպէս, Մուշեղ որդի Հրահատայ Կոմսի, ( յամս 771 - 3) յետ հալածելոյ զհարստահարող հարկահանսն ՚ի բնիկ գաւառէ իւրմէ Տարօնոյ, « եկեալ նոյնժամայն ՚ի գաւառն Բագրեւանդ, եւ ընդ նմա արք վաթսուն, եւ ըմբռնեալ զպահանջողսն հարկին ` որում անուն էր Աբու Մճուր, եւ զորս ընդ նմա, հարեալ սատակէր ՚ի սուր սուսերի իւր, եւ լռեցուցանէր զպահանջումն հարկին յերկրէս: Եւ իբրեւ այս այսպէս վճարէր, ժողովէին առ նա ամենայն վշտատեօք եւ վտանգեալք հոգւով, եւ յայնմհետէ զարթեան յամենայն կողմանց թշնամիք ՚ի վերայ նոցա »: Որոց գլխաւոր ` ոստիկանն Մահմէտ առաքեաց ՚ի Դունայ զօրագլուխ մի « որում անուն էր Ապու Նճիպ, ելանել ՚ի խնդիր վրիժու արեան սպանելոցն. եւ առեալ զօրավարին այնորիկ զընտիրսն հեծելոց ` իբրեւ արս չորս հազար, ուշ եդեալ ընդ պողոտայն արքունի, հասանէր ՚ի գաւառն Բագրեւանդ, ՚ի գիւղն Բագուան: Անդ ՚ի վերայ հասանէր նոցա Մուշեղ, ընդ նմա իբրեւ արք երկերիւր. եւ մարտուցեալք ընդ միմեանս, օգնութիւն ՚ի Տեառնէ վաղվաղակի հասանէր ՚ի թիկունս գնդին Մուշեղի. եւ բազում հարուածս հարեալ ՚ի զօրացն Իսմայէլի, եւ զմնացորդսն ՚ի փախուստ դարձուցեալ հետամուտ լինէին մինչեւ ցաւանն Արուճ, եւ զբազումս ճռաքաղ առնէին. մինչեւ զնոյն ինքն զզօրագլուխն հարեալ …, մեծաւ յաղթութեամբ դարձեալ ՚ի հետոց նոցա, լնուին բազում աւարաւ յաւարէ թշնամեացն »: Այսպիսի յաջողութիւն առաւել քան զչափ յանդգնեցոյց զՄուշեղեանս. յոր յարեալ միաբանեցան եւ այլ բազումք ՚ի նախարարաց, « ձեռնամուխ եղեն յիրս, ըստ պատմչին, որ ոչ կարէին վճարել, վասն զի նուազունք էին, ( իբրեւ հինգ հազարք ). այլ սակայն լաւ համարեալ զմահ քաջութեամբ քան զկեանս վտանգաւոր, եւ ձեռնամուխ եղեն յիրս ապստամբութեան ». գրգռեալք եւ յորդորմամբ երազատես մոնոզոնի միոյ: Այլ ամիրապետն առաքեաց ( յամի 774 - 5) երեսուն հազար արս մարտիկս ՚ի վերայ նոցա, որոց հարեալ զմիաբանեալսն ` նախ ՚ի կողմանս Խլաթայ եւ Արճիշոյ, « ընդ գաւառն Ապահունիս հասանէին ՚ի գաւառն Բագրեւանդ, ՚ի գիւղն Արձնի. անդ հարկանէին զբանակս իւրեանց առ եզերբ գետոյն ` որ ընդ նա անցանէ. եւ ընդ նոսա ամենայն արուեստականք յարդարիչք զինուց, որք պատրաստէին զէնս եւ անօթս պատերազմի »: Զայս զգացեալ գլխաւորք գնդին Հայոց որ պաշարէին զԿարնոյ քաղաք, փութացեալ « անցանէին ընդ սահմանս Բասենոյ ` ՚ի գաւառն Բագրեւանդ. իսկ եւ իսկ անցեալ ընդ գետն Արածանի յարձակէին արիութեամբ սրտի ՚ի վերայ թշնամեացն. եւ բացագոյն երկու վտաանօք զատուցանէին զախն իւրեանց եւ զերիվարս. եւ ՚ի հետիոտս զայրագանեալ պատրաստէին ՚ի մարտ պատերազմի թշնամեացն: Ելանէին ապա եւ գունդք թշնամեացն ՚ի վերայ նոցա բազում պատրաստութեամբ. եւ ընդ ծագել արեգականն ` խմբեցաւ պատերազմն. եւ իբրեւ բախեցին ընդ միմեանս, նախ զօրացեալ գունդն Հայոց ` հարկանէին բազում հարուածս, եւ ՚ի փախուստ դարձուցանէին զթշնամիսն, սատակէին զբազումս. եւ դարձեալ զօրացեալ դարձան ՚ի փախստենէն. եւ դիմադարձեալ զայրագին ցասմամբ ` լնուին արհաւրօք զբազմութիւն ռամիկ ժողովոյն ( Հայոց ). եւ ՚ի փախուստ դարձուցեալ զոմանս ՚ի նախարարացն եւ ՚ի նոցին հեծելոցն եւ զռամիկսն որ ընդ նոսա, զի զբազումս ՚ի նոցանէ հարեալ ` տապաստ դաշտացն արկանէին. իսկ քաջայաղթ նահատակքն թէպէտ եւ նուազունք էին ՚ի մէջ չարաշուք որսողացն, սակայն ոչ ինչ զանգիտեցին ՚ի դառնաշունչ օրհասէն այլ մինչ իսպառ գումարեալք ոգւով չափ ` մարզէին զմիմեանս բանիւք, ասելով. Քաջութեամբ մեռցուք ՚ի վերայ աշխարհիս մեր եւ ՚ի վերայ ազգիս. եւ մի ' տեսցեն աչք մեր կոխան ոտից պղծալից լեալ զորբարանս մեր, եւ զտեղի փառատրութեան Աստուծոյ մերոյ. այլ նախ ընդդէմ մեր լիցի սուր թշնամեացն, եւ ապա լիցի զոր կամիցին: … Եւ զայս քաջալերութիւն տուեալ միմեանց … դարձեալ զօրացեալք յօգնականութենէ Վերնոյն, ոչ ինչ կասեցին յառաջի արկեալ խորհրդէն. քանզի չէին աւելի քան զհազար մի արանց ՚ի մէջ երեսուն հազարացն … եւ անխնայ կոտորմամբ խնդրեցնա զվրէժ անձանց. մինչեւ պարտեցան ձեռք ՚ի ծանրութենէ գինուցն . զի ոմանք թափուր մնացեալք ՚ի զինուցն անկան ՚ի ձեռս նոցա. եւ իսկոյն առեալք ըզհրաժեշտ մեղանշական կենցաղոյս ` փոխեցան ՚ի հանդերձեալ յուսոյն ակնկալութիւնն, երանելի եւ քաջ նահատակքն, որոյ անուանքն են այսւքիկ զօրագըլխացն. ՚ի տանէն Բագրատունեաց `  Սպարապետն Սըմբատ, եւ Սահակ նիզակակից են բարձակից նորին ՚ի տանէն Մամիկոնեանց Մուշեղ զօրավար եւ Սամուէլ ` Տէր Մամիկոնէից, որ է որդի մատաղ եւ առոյգ գեղեցկութեամբ անէր սպարապետին մեծի եւ ՚ի տոհմէն Գնունեաց ` Վահանն Դաշնակ, եւ այլք բազումք ՚ի նախարարաց եւ յ ' ռամկաց … իբրեւ արք երեք հազար: … Յետ կորստեանն որ եղեւն յԱրճէշն աւանի, անդէն ընդ հուպ հասին չարիքս այս ՚ի նոյն ամսեան անդէն ընդ հուպ հասին չարիքս այս ՚ի նոյն ամսեան ՚ի հրոտից ԺԳ, յաւուր երկշաբաթոջ, ( որ է 25 ապրիլի 77 ամին ): … Իսկ թշնամեացն  սփռեալ  զասպատակ իւրեանց ՚ի գաւառն Բագրեւանդ եւ ՚ի սահմանակիցս  նորա, եւ տագնապ  մեծ յարուցանէին ՚ի վերայ բնակչաց երկրին »: - Յերկարեաց արդեօք նակարագիր դիպացս, բայց ոչ  կամեցաք զանց առնել զի յաւուրց անտի սրբազան պատերազմաց Վարդանանց եւ Վահանեանց ` թերեւս չիք քան զայս նշանաւոր ՚ի բազմապատիկ պատերազմունս եւ անցս Հայոց, որ եւ ՚ի նուազ խոհեմութեամբ ձեռնարկեալ, այլ ոչ պակաս քաջութեամբ մղեալ: Ըղձալի էր վասն ստորագրութեանս ` գիտել ճշգրտիւ զտեղի ճակատուն, զգեօղն Արձնի, որ արդ անյիշատակ է եւ աներեւոյթ յաշխարհացոյց, գէթ առ ՚ի մէնջ. այլ որպէս պատմութիւնն տայ նշմարել զեկս Արաբաց յԱպահունեաց կողմանէ, եւ զՀայոց ` ՚ի Բասենոյ, ընդ արքունի պողոտայն համարիմ անցանել եւ ընդ Արածանի ` ընդդէմ նոցին, հարկ է յարեւելակողմն գաւառին լինել ՚ի սահմանս Բագաւանայ ՚ի հարաւոյ Արածանոյ, առ միով ՚ի վտակաց օժանդակաց նորին յայնմ կողմանէ: - Թէպէտ այսպէս չարաչար վտանգեցաւ Բագրեւանդ ՚ի մարտից յասպատակէն Արաբացւոց, եւ եսպան նենգութեամբ Մեհրուժանն Արծրունի զորդիս քաջայանդուգն Մուշեղայ ` իբրեւ զպատճառի չարեացս, այլ մերձաւորք նոցին չեղեն ձեռնթափ ՚ի յանձանձելոյ զկաց մնաց երկրին, որում եւ ճոխաբար տիրէին դարձեալ, որպէս զի ՚ի գալ Բուղայի ՚ի կէս յաջորդ դարուն ( Թ ), ճռաքաղ առնել զնախարարեան աշխարհիս, թէպէտ վարեաց ընդ նոսին ՚ի գերութիւն եւ զԳրիգոր Մամիկոնեան, այլ նա « արիաբար պահեալ զհաւատն ` ելանէ ՚ի բանտէն, եւ գայ մտանէ ՚ի գաւառն իւր Բագրեւանդ … եւ զկնի եօթն աւուրց մեռանի »: Իսկ ոստիկանն Մահմէտ հրամանաւ Զափր ամտրապետի « պատուէ զԱշոտ ( յետոյ Ա թագաւոր ) տալով նմա զգաւառն Բագրեւանդ … եւ յայնմհետէ բարձաւ ՚ի Հայոց աշխարհէս ազգն Մամիկոնէից »: Թերեւս ՚ի գաւառէ աստի ` կամէր ասել որ զայս ասէ. զի եւ ՚ի յաջորդ դարու երեւին իշխանք Մամիկոնեանք ՚ի բնիկն իւրեանց ՚ի Տարօն. իսկ Բագրեւանդ թէ ցե՞րբ մնաց ՚ի ձեռս Բագրատունւոյն կամ թէ էա՞նց դարձեալ, որպէս եւ հաւանելի է ինձ ` առ նոյն Մամիկոնեանս, ոչ գիտեմ ստուգիւ, զի ոչ եւս յիշին ՚ի պատմութեան իշխանք երկրին. որ ` միայն ըստ վերոյգրելոցս, հանդիսացաւ եւ յայնմհետէ ասպարէզ մարտից եւ բանակաց. զոր օրինակ, յելս կոյս Ժ դարու ՚ի խմբել Մամլանայ ոստիկանին Ատրպատականի զամենայն իշխանս Պարսից եւ Արաբաց ՚ի վրէժ նուաճման Մանազկերտոյ ՚ի Դաւթէ կիւրապաղատէ, սա, « եւ արքայն Հայոց Գագիկ ( Ա ), եւ Աբաս ( թագաւոր Վանանդայ ) ընդ նմա, եւ Բագարատ թագաւոր Վրաց, գան ընդդէմ նոցա ՚ի գաւառն Բագրեւանդ, բանակ մեծ հարեալ ՚ի Վաղարշապատ ( Վաղարշակերտ ) քաղաքի. իսկ Պարսիկ զօրուն զարհուրեալ յայնապէս պատերազմել, գունդս հատեալ ցայգագնացս արարեալ, ղամբարօք եւ ջահիւք այրեցին զգիշերն ամենայն զկողմն Բագրեւանդայ ` յոլով շէնս ` որ ըստ արեւելից, եւ ինքեանք դարձան յերկիր իւրեանց »:

Յետ սակաւ ամաց ՚ի վախճանել Դաւթի ` ժառանգ նորա կտակաւ Վասիլ կայսր Յունաց ` եկեալ ՚ի նուաճել զկալուածս նորին, եւ անցեալ ընդ Հարք եւ ընդ Մանազկերտ ` բանակեցաւ ՚ի նմին սահմանի, « ՚ի դաշտին, մերձ ՚ի քաղաքն Վաղարշակերտ, մնայր գալստեան Գագկայ արքայի Հայոց. այլ նա իբրեւ փոքրութիւն համարեալ զգալն իւր առ նա … Վասիլ չու արարեալ գնաց ՚ի քաղաքն Ուխթեաց »: - Յետ բազմապատիկ եւս դիպաց գաւառիս, յորոց զոմանս յիշեսցուք ՚ի տեղագրի առանձինն տեղեաց անցիցն, պատերազմն մի եւս մեծանշան մղեցաւ ՚ի նմին ` յերկուց խրոխտ բռնակալաց, ՚ի Շահ-Ռուհէ որդւոյ Լէնկթիմուրի եւ ՚ի Սքէնտէրայ որդւոյ Սեւախոյ Գարա Եուսուֆի, յամի 1422, ( որպէս պատմեցաք ՚ի Դրուագի տիրապետութեան Թուրքմանաց ՚ի Հայս, յէջ 325): - Յայտ է ՚ի բանից պատմչի իրացս ( Թովմայի Մեծոփեցւոյ ) եւ ՚ի յառաջագոյն եւս յիշատակէ Գարա Եուսուֆի ` հօրն Սքէնտէրի, զի Թուրքմանացս տեղի բանակի էր գաւառս այս. գուցէ վաղագոյն քան զնոսա ծաւալեալ էին աստ եւ Քուրդք, ուր գլխաւոր ցեղ նոցին Բազուկի կոչէր, այժմ հզօր եւ բազմատոհմն ցեղ է Սէպիքի կամ Սէպիքանլը որ եւ Սիվքանլը, յազգէ Հայտէրանլը Քրդաց. որք մերթ ազատօրէն վարէին եւ վարին, եւ մերթ նուաճէին ընդ միով յերկոցուն հակառակամարտ պետութեանց, Պարսից եւ Օսմանեանց, որք եւ յամի 1822 բաղխեցան ՚ի դաշտին Վաղարշակերտու: Յառաջնում անդ նուագի պատերազմաց Օսմանեանց ընդ Ռուսս, ՚ի նուաճել յետնոցս զՊայէզիտ, ընդվզեցին եւ բնակիչք գաւառիս, Հայք, այլ յետ պայմանի հաշտութեանն ` զանգիտեալ ՚ի վրէժխնդրութենէ նախկին տերանցն, հարիւրաւոր գերդաստանք լքեալք զհայրենի հող եւ զգերեզմանս ` չուեցին ընդ բանակին Ռուսաց եւ բնակեցան ՚ի վիճակի նոցին յարեւելեանն Շիրակ, ուր եւ բարգաւաճեն ցայսօր, սփռեալք յայլ եւ այլ գեօղս: - Այսպիսի անցք պատերազմաց եւ գաղթից անցին ընդ Բագրեւանդ եւ ՚ի յետնում պատերազմի նոցին. յամի 1877. քանզի Ռուսք յետ նուաճման Պայէզիտոյ եւ Տիատինի ` իջին յայս գաւառ ՚ի կէս մայիսի, առաջնորդութեամբ հայազգւոյ Տէր Ղուկասովի, եւ բանակեալ նախ աւուրս բազումս ՚ի Բագաւան, ապա ՚ի 4 յունիսի եկեալ կալան եւ զաւանն Գարագիլիսէ, զի անտի եւս հեռացեալ էր Թուրքաց, եւ յապահովեցին զլեռնանցս Շահ-եօլի, եւ այնու զհաղորդութիւն միւսոյ գնդի իւրեանց ` որ կայրն ՚ի Կաղզուան. ապա յառաջեալ կալան զմեծ աւանն Ալաշկերտոյ եւ զԶէյտիկեան գեօղ ` յարեւմտից նորին: Յետ այսր իբրեւ կամէին մխիլ ՚ի դաշտս Բասենոյ ՚ի վերայ օսմանեան բանակին, սպարապետ նոցին Մուխթար առաքեաց ՚ի վերայ սոցա զՄէհէմմէտ փաշայ, որոյ անցեալ ընդ պահակն Գարա-տէրպէնտ ( Սեաւ Կապան ) Տրոմ լերին, ( ընդ մէջ Շէռիանայ եւ Սուկաւայ ), ճակատեցաւ ՚ի դիպան վայրի, ՚ի լանջս լերանց ` որ հային ՚ի դաշտն Ալաշկերտոյ: Ի 16 ամսոյն բաղխեցան բանակքն, եւ հզօր կռուի եղելոյ ` յանկանել զօրապետին Թուրքաց ( Մէհէմմէտ փաշայի ), յետս ընկրկեցան զօրք նորա, ընդ որս եւ Քէմպօլ (Kemball), զօրավար անգղիացի ՚ի Կարին: Յետս դարձեալ եւ Ռուսաց բանակեցան առ Տաղար գիւղիւ, ՚ի ստորոտս անդ Տրոմ լերին. ուրանօր ՚ի վերայ եհաս նոցա սպարապետն Մուխթար ( ՚ի 20 յունիսի ), լուեալ զձախողել եւ զմահ զօրավարին իւրոյ. եւ անհնարին ճգամբ ետ ամբառնալ յափափայ բարձունս քարալերին միոյ երիս մեծամեծ ( կռուփեան ) հրետս, յոր սակս Թօփ-տաղ անուանեցին Թուրքք զտեղին, ուստի եւ ՚ի վաղիւն յաջողութեամբ ռմբաձիգ լինէին ՚ի բանակ Ռուսաց. այլ եւ սոքա քաջութեամբ կռուեցան զօրն ողջոյն, բայց զի անկան ՚ի սոցանէ հինգհարիւր արք եւ պակասէին մթերք մարտի. Տէր Ղուկասով գիշերոյն տեղի տուեալ հեռացաւ, եւ Մուխթար ոչ պնդեցաւ  զհետ. քանզի  լուաւ եթէ գունդ թշնամի այլուստ դիմէ ՚ի բուն բանակի իւրոյ ՚ի Զայիմ, եւ փութացաւ  դառնալ անդր եւ վանել զԼոռիս Մելիքով: Ի մեկնել Ռուսաց ՚ի  Բագրեւանդայ ` իջին Քուրդք եւ շրջակայ լերանց, ոչ միայն յաւարի առնուլ զկաց մնաց բանակին Տէր Ղուկասովի յորոյ վերջապահ  գնդից վերայ հասեալ էր ( յ '2 յուլիսի ) եւ Իսմայիլ փաշայ. այլ եւ ՚ի կողոպտել զգիւղորայս Հայոց հանդերձ սպանութեամբք վասն որոյ յահէ նոցա եւ Օսմանեանց ` աւելի քան 2000 Հայ գերդաստանք խառնեցան ՚ի բանակ Ռուսաց չուել գաղթել ՚ի բաժին նոցին,  կրելով բազում տառապանս եւ ՚ի շուն եւ յօտարութեան. բազմաց եհաս վտանգ  մահու, կէսք մնացին ուր գնացին, եւ այլք սատարութեամբ եւ ողորմութեամբ  ազգակցացն  վերադարձան  յամայացեալ տունս եւ յագարակս իւրեանց: Ոչ յաջողեալ ՚ի մարտին ` սակայն ճարտարութեամբ ճողոպրեցաւ  Տէր Ղուկասով  ընդ լեռնակողմն Ս. Յովհաննու վանաց, անցեալ ՚ի հող Ռուսաց, ուստի ընդ հուպ վերադարձաւ եւ զերծոյց  զբերդապահս  Պայէզիտու (11 յուլ ) մեծագոյն եւս ճարտարութեամբ, որպէս յիշեցաւ ՚ի տեղագրութեան այնր քաղաքի: