Այրարատ

216. ԳԵՕՂՔ. ԳԱՐԱԳԻԼԻՍԷ. ՄՐԿԵԶԱՐ

Առ երի վանաց Ս. Յովհաննու ` իբրեւ մնացորդ հնոյ Բագնեացն աւանի ` կան սակաւ հայաբնակ տունք. յառաջ քան զվերջին պատերազմն 30 երդք էին համարեալք ՚ի կալուածս վանացն, եւ մշակք նորին, վասն այնորիկ եւ կոչի արդ Վանքի գիւղ: - Յարեւմտակողմն  իբր մղոնաւ ՚ի բացեայ արկեալ է ՚ի վերայ գետոյն, ( որ չէ անդ խորայատակ ) գեղեցիկ քարաշէն կամուրջ միալար, բարձր եւ լայն, որպէս ասեն ՚ի Սուլտան Մուրատայ ( յառաջին կէս ԺԷ դարու ), որոյ մի ՚ի խարսխացն  քայքայեալ  գոլով նորոգեցաւ յամի 1867, այլ հնագոյն եւս թուի շինուածն: - Առ կամրջուս գետակ մի իջեալ ՚ի հարաւոյ լերանց Գայլատուայ ծովակին խառնի ընդ Արածանւոյ ՚ի վերնակողմանս նորին կայ Վերին Բոգի կամ Պօղի գիւղ, եւ խոնարհագոյն Ստորինն հանգոյն Վանքի գեղջն կալուածք կամ բնիկ թեմ հարեալ Ս. Յովհաննու, որպէս եւ Ճուճանն զոր յիշեցաք ՚ի Ծաղկոտանն եւ Գումլու պուճագ որ մղոնաւ ՚ի հարաւոյ կայ վանացն, յարեւմտեան թիկունս Նպատ լերին եւ Գարկապազար, ուր բանակեցան Օսմանեանք յամի 1554, յերթալն ՚ի վերայ Պարսից, Պոդի ` ասի ըստ Հայոց Եղեգնիս կոչիլ: - Յոլովք ՚ի գեօղից Նահիէ վիճակիս սակաւածանօթք են այժմ եւ աննշանք ` Քրդաց գոլով բնակարանք եւ ոչ մշտաբնակք:

Յարեւմտից վերոյիշեալ գետակին ` փոքրագոյն եւս գետակ քերեալ զԴարպաւ ? լերամբ իջանէ ՚ի ծաղկածինն յԱրածանի, ունելով յաջմէն ( ՚ի Մտ. ) զաւերակ գիւղն Թէլիդա ? եւ մերձ ՚ի գետախառնունսն զԱլիկոր կամ Օլիկուր, բնակեալ ՚ի պարսկատոհմ այլազգեաց. ուր հանդիպեցաւ Պրէնդ անգղիացի հիւպատ Կարնոյ ( յամի 1834, սեպտ. 14) կարաւանի վաճառականաց որ ՚ի  Տփղեաց երթայր ՚ի Դավրէժ: Ի հարաւոյ սորին որպէս եւ Արածանւոյ ` մղոնաւ եւ կիսով հեռի յափանցն կայ Գումլուճա հանգրուան առ վտակի փոքու. եւ յարեւմտից սորին առ այլով հզօրագոյն վտակաւ ` Քուպուք կամ Գովուգ ամայի գեօղ: Ի սորին եւս արեւմտից Արածանի ընդունի յաջմէն ` որ է ՚ի հիւսիսոյ ` զԴաշլըճա գետակ իջեալ ՚ի լերանց արեւմտեան անջրպետաց Գայլատուայ ծովակին. յափունս նորին են Կիւնաբէրի ? գեօղք երկու, Խոճիկ, Դաշլըճա Վերին, եւ Դաշլըճա Ստորին, որ մեծագոյն է եւ կայ յանկեան խառնըրդոց գետակին յԱրածանի, ՚ի 5620' բարձու: Ի սմանէ չորիւք մղոնօք յարեւմուտս յահեկէ Արածանւոյ ( ՚ի հարաւոյ ) կայ Գէլազօր կամ Կէօլէսուր գեօղ պարսկաբնակ. որում մերձ յեզր գետակին աւեր հին քարաշէն կամըրջին: - Յետ ընդունելոյ զգետակն Դաշլըճա ` Արածանի խոտորեալ յարեւմտադէմ ընթացիցն ` պտուտելով դառնայ ՚ի հիւսիս իբրեւ փարսախաւ ճանապարհի, եւ ապա վերստին յարեւմուտս ( հիւսիսախառն ), այլ ստէպ խոտորակտուր դեգերանօք մինչեւ մերձ յաւանն Գարա-գիլիսէ, յորմէ եւ անդր իջանէ ընդ հարաւ: - Յայսմ միջոցի ՚ի Դաշլըճայ մինչեւ ՚ի Գարագիլիսէ ՚ի յաջակողման Արածանոյ ( որ է հիւսիսի ), ՚ի գեղեցիկ բարձրաւանդակ երկրի նշանակին գեօղք Ամատ, Էքմալ, Զիրոյ որ յանգաձայն է Ձիրաւայ, այլ ոչ սակաւ հեռի ՚ի Նպատ լեռնէ, առ որոյ ստորոտով տարածեալ ցուցանեն նախնիք զդաշտն զայն: Նշանակի առընթեր նմին եւ բերդ փոքրիկ Մէլի անուն: Ի հարաւոյ սոցին եւ Արածանւոյ հուպ ՚ի գետեզերն ` գեօղն կամ հանգրուանն Կէրկէր կամ Հէրհէր: Իսկ ՚ի հիւսիսոյ Զիրոյի վերագոյն Գեւփգըռան ? եւ Մանկասար, յորոյ անուն եւ գետակ մի ` հզօր քան զնախայիշեալսն ` իջեալ ՚ի թիկանց Աղրի տաղ լերանց եւ շրջան առեալ ` խաղայ յարեւմուտս, եւ ՚ի հարաւոյ Գարագիլիսէի թափի յԱրածանի. առ աղբերակամբք նորին նշանակի աւերակ Ճուրու գրեալ, եւ ՚ի ստորեւ հանգրուանն Փողա. յարեւմտից կամ յաջմէ գետակիս ` Վաղաւեր հանգրուան, Մազրա, եւ Խըտր առ ափամբն, որ իբր փարսախաւ ՚ի Հս. Մ. կայ Մանկասարայ. յորմէ նոյնքան հեռի է յարեւմտակողմն Նաւիկ գիւղ, որ ոչ աննշան թուի տեղի ՚ի հնումն, եւ վաղագոյն ժամանակօք բնակեալ ՚ի Հայոց, այլ զարդիս ամայացեալ: Յարեւմտից նորին Չամըրլը գիւղ ՚ի նմին գետեզեր: Իսկ առ Արածանեաւ անդր քան զԿերկէր, իբր կիսով փարսախաւ ՚ի Հր. Մ. Խտրայ ` Եօնճալու գեօղ, յորում յառաջ քան զվերջին պատերազմն էին իբր 15 տունք Հայոց: Կիսով փարսախաւ եւ ՚ի Մ. սորա, այլ յահեկէ Արածանոյ կայ Ճըմըքան գեօղ փոքր, յորմէ գրեաթէ նոյնքան բացագոյն կայ ՚ի Մ. կուսէ վերոյիշեալ Քիւփ-գըռան գիւղիկ:

Ի հարաւոյ կամ յահեկէ ` ընդունի Արածանի ընդ մէջ Դաշլըճայ եւ Կէրկէրի ` գետակ մի Մելգոյ անուանեալ ՚ի քարտի, եկեալ յարեւմտեան Ալա-տաղ լերանց, առ որով իբր մղոնաւ հեռի ՚ի Դաշլըճայ ` նշանակին ՚ի հարաւոյ ՚ի հիւսիս գնալով ըստ ընթացից գետոյն, Ախդեր հանգրուան, Շէյխ Իպրահիմ, Մարտիկ, Այտամ: - Յարեւմտից գետակիս ա ' յլ գետակ փոքրագոյն Ուզունվալի կոչեցեալ ` թափի յԱրածանի, ունելով ՚ի գլուխ ձորոյն զհամանուն գիւղն Ուզունվալի, ՚ի միջակողմն `  զԽանռաշ եւ Տիւզ մէյտան. ՚ի ստորեւ մերձ ՚ի գետախառնունսն ` առ Արածանեաւ զՍօֆիան գիւղ:

Ի ձորակի փոքու օժանդակի Մանկասարայ յարեւմտից ` անդր քան զԽտրի ՞ զՆաւիկ ` կայ Ալեքսան գեօղ, եւ ՚ի ստորեւ Պուլագ պաշի կամ Պէօլիւք պաշի, ՚ի Հս. Չամուրլուի. ընդ մէջ սորա եւ Գարա գիլիսէի իբրեւ մղոնաւ հեռի յերկոցուն կայ Քէշիշ քէօյ, այն է Երիցու գիւղ եւ յաւելուածս կոչի Ջաջուռ, յորոշումն միւսոյն որ յԱլաշկերտ: Առ սովաւ ասի բանակեալ Սուլտան Մուրատայ յարշաւանին ՚ի Պարսս, եւ նշմարին կամ համարին լինել հետք պատնիշի նորին որմածք, նման հռոմէական բանակատեղեաց: - Ի հարաւոյ սորին ՚ի գետամէջս Մանկասարայ եւ Տառապի ` կիսով փարսախաւ եւեթ ՚ի Հս. Արածանւոյ կայ գլխաւոր շէն վիճակիս, գեօղաւանն Գարա գիլիսէ ( Սեաւ եկեղեցի ) ՚ի 5340' բարձու. այսպէս կոչեցեալ վասն թխագոյն քարանց շինուածոյն մեծի եւ այժմ քայքայեալ եկեղեցւոյ, որոյ աւեր ոչ է յայտ երբ եղեալ. իսկ անունն թուրքերէն լսի եւ յառաջ քան զկէս ԺԴ դարու, յաւուրս տիրապետութեան Թաթարաց, եւ այն յԻտալացի գրչէն ճանապարհի վաճառական կարաւանաց, որոց հանգոյց մի էր տեղիս. թէպէտ եւ սխալակեալ գրի Calacresti ( Գալագրեսդի ), եւ անընդմէջ յետ սորա ( Գալով յարեւմտից ) կարգէ զ Tre Chiesa  որ է ( Երեք եկեղեցիք ) Իւչ-գիլիսէն: Հարկ է թէ եւ ՚ի հնումն նշանաւոր տեղի էր գեօղս, թերեւս մի յայնցանէ զորոց անուանս գտանեմք ՚ի գիրս նախնեաց, որպէս եւ ՚ի ստորեւ յիշեսցին, եւ տեղիքն անյայտ մնան: Ի սկիզբն երկրակալութեան Օսմանեանց ՚ի կողմանքս, առ սուլդան Սիւլէյմանիւ, յիշի իշխող տեղւոյս Ֆէրհատ պէկ անուն: - Յետին դէպք տեղւոյս են կռիւ մի Ռուսաց ՚ի նհանջելն յետս ՚ի գաւառէս, առաջնորդութեամբ Տէր Ղուկասովի, յորոյ վերայ անկաւ Իսմայիլ փաշա (2 յուլ. 1877), եւ ՚ի վերջապահ գնդէն եհար իբրեւ արս հարիւր եւ կորզեալ մասն ՚ի պաշարէ նոցին, այլ ոչ անդրագոյնս հետամուտ եղեւ: Յառաջ քան զմարտն ` 40 տունք էին Հայոց ՚ի գեղջաւանիս. յորոց շատք չուեցին ընդ բանակին Ռուսաց ՚ի բաժին նոցա, որպէս եւ բնակիչք նախայիշեալ գիւղիցն Երիցու, Զիրոյ, Մանկասարի, Խտրի, Եօնճալու, եւ այլն, եւ թեմից Ս. Յովհաննու, եւ ոմանց ՚ի բնիկ Ալաշկերտոյ: - Սահմանք Գարա-գիլիսէ քաջ մշակեալ եւ բարեբերք են, այլ եւ կարի ջրարբի, եւ բազում անգամ ջրողող եւս, վասն խուռն իջանելոյ անդ գետակաց եւ միահաւաք անկանելոյ յԱրածանի:

Գլխաւոր գետոցս է Տուռապի կամ Տառապի յերկուց եւ երից առաջից զուգաւորելոց, որք իջանեն ՚ի լերանց սահմանաց Կոգովտի եւ Ճակատուց. արեւելագոյնն կոչի Ագճէ կամ Ախտէ յանուն գեղջն ` որ առ ակամբքն. յորոց մին ելանէ ՚ի լճակէ. եւ մերձ նմին կայ ա ' յլ գեօղ Զաղօնի անուն: Ի ստորեւ ` յեզեր այսր վտակի կայ Ճամինադ գեօղ: Առ բնիկ Տառապեաւ ` Տուրմալի գեօղիկք Վերին եւ Ստորին. եւ խոնարհագոյն ` անուանատու գետոյն ` գեօղն Տուռապի կամ Տառապի, յոր անուն գոյ եւ հանգրուան մի ՚ի հարաւոյ կուսէ: Միջին առաջ գետոյն յատկապէս Տուռապի կոչի, եւ խաղացեալ գայ ՚ի ճախճախուտ վայրաց. բայց շէնք ոչ նշանակին ՚ի խաղս եւ ՚ի հովիտս նորին:

Արեւմտեան առաջք Տառապեայ ՚ի վերնակողմանն կոչի Մրկէզար, յորմէ եւ փոքրիկ եւ սակաւածանօթ վիճակն ՄՐԿԷԶԱՐ, Դեղին Մարգ թարգմանեալ, եւ բնակեալ ՚ի Քրդաց, որոց գեօղք ոչ են նշանակեալք յաշխարհացոյցս: Ի ստորոտս Պաշ-եուրթ ( Գլխաւոր ճամբար ) լերին որ կայ ՚ի հարաւոյ Մամաքար բարձու լերին անջրպետի Կաղզուանայ վիճակի, ՚ի վերայ ճանապարհին որ իջուցանէ ՚ի Նահիէ, նշանակի Դիւաւան, քննելի անուն եւ տեղի, եւ արտաքոյ պողոտայն Տօվան քէօյ ? եւ այլն: Գօտի լերանց սահման հատանէ ընդ վիճակս այս Մրկէզար եւ ընդ Նահիէ, եւ երկուստեք անձուկ ձորակին ընդ որ հուն գործ է արեւմտեանն Տուռապի եւ անցք են ճանապարհի, ամբառնան իբրեւ պահակք դրան երկու քարաժայռք 1, 500' կամ 2, 000' բարձունք ` Աղա Տէվէ կոչեցեալք, զորս միակ այցելու տեղւոյս ( յամի 1859, սեպտ. 7 եւ 8) Պլում Գերմանացի ՚ի սպասու օսմանեան տէրութեան ` թարգմանէ Ուղտք տեառն կամ իշխանի. այլ մարթ է կարծել ընդ անուան նախանշանակեալ գեղջն ( յիշելոյ ՚ի նմանէ ) դիւցական եւ դիւական իմն, ըստ մերոց հեթանոս նախնեաց յարժանաքնին վայրս.

Մերձ ՚ի կցուած Մրկէզարեան Տուռապեայ ընդ երկոցուն արեւելեան գետակցացն, կայ Տոտոյ հանգրուան. ընդ մէջ սորա եւ Ախք քէօյ գեղջ ` լինին խառնուրդք երեցուն գետակացն. յորոց միութեան ՚ի ստորեւ կայ յիշեալ հանգրուանն Տուռապի, եւ սակաւուք ՚ի բացեայ ՚ի հարաւոյ նորին Երանոս փոքր գիւղ կամ Հանգրուան: