Այրարատ

217. ԱԼԱՇԿԵՐՏ = ՎԱՂԱՐՇԱԿԵՐՏ.

Արեւմտեան ձորեզր Տուռապի գետոյ սահման հատանէ ընդ Նահիէ եւ ընդ բնիկ վիճակ Ալաշկերտոյ, որ ձգի մինչեւ ՚ի ծագս գաւառին Բագրեւանդայ կամ ցՇէռիտն  լերինս, եւ է արեւմտեան կէս երկրին, հարթածաւալ քան զարեւելեանն  եւ արգասաբեր, այլ եւ ճախնային վասն զեղլոյ բազմութեան գետակաց ՚ի տափարակն. յորոց առաջինն եւ մերձասահման  Նահիէի ՚ի բազում վտակաց միացեալ ` խառնի  ընդ Տուռապեայ հանդէպ Գարա-գիլիսէի, եւ Թաշմա կոչի, ունելով ՚ի գլուխ հովտին զՀասանպեյ գեօղ եւ ոչ հեռի յԱմատայ եւ ՚ի Հաճի Սէֆէրէ զգեօղս փոքունս կամ հանգրուանս Եաշխանէ, Ազխանե, Վերագոյն ՚ի հիւսիսի ` ընդ մէջ նմանեաց հանգրուանաց ( Քանեսլի, Տեապան, Համեկ կամ Ղամեկ, Շտպոյ ) ամբառնայ Խարապա գալէ ( Բերդ աւեր ) անուն լեառն 7700' բարձր: - Ի մտից Թաշմայ հովտի կայ մեծագոյն հովտաց եւ  եւ գետոց վիճակիս, որպէս թուի, Ահմատ չայ կոչեցեալ. յարեւելից ունելով զՄրկէզար վիճակ, եւ իջանելով ՚ի լերանց անջրպետաց Կաղզուանայ. պէսպէս անուամբք կոչին վտակք աղբերացն կամ վերին կողմանն, Չամլու, Գալէ, Գարաճէհէննէմ, եւ այլն, այսպէս կոչեցեալ վասն բազում սպանութեանց եղելոց ՚ի ձորի անդ ` յաւազակ Քրդաց: Իսկ գալէ ( բերդ ) անունդ ` որպէս եւ վերոյիշեալ լերինն ` կարծիս իմն տալ յայսմ հիւսիսակողման գաւառիս լինել Բերդկունս անուանեալ հին գեղջ, ուր նախարարքն հաւատարիմք Ս. Վարդանայ ` քարկոծ արարին զուխտանենգ մատնիչն Զանդաղան, կալեալ զնա յԱրծակ գեղջ, ՚ի սմին գաւառի եւ թերեւս ոչ հեռի յառաջնոյն: Նոյն թուի սա եւ ընդ Արճնի գեղջ յիշելոյ ՚ի Ղեւոնդեայ պատմչէ, ուր Արաբացիք յամի 775 յետ հարկանելոյ զապստամբեալ Հայս յԱրճէշ, սակաւ աւուրբք յառաջ քան զմեծ կռիւն Բագրեւանդայ պատրաստէին զզէնս իւրեանց, որպէս տեսաք այլուր: - Ի բովանդակ լեռնակողման  գետահովտիս ` որ գրեաթէ մեծ կէսն է, ոչ նշանակի գեօղ յաշխարհացոյցս, յայտ է թէ ոչ ուրուք գիտնոյ քննեալ զվայրսն ` գրաւեալս ՚ի չուաբնակ տուարածից Քրդաց. միայն արեւմտակողմն նշանակի Սարըճա կոչիլ, որ զի համանշանակ է Մրկէզարայ եւ սահմանակից նորին, համարելի է եւ մասնակից: - Ընդ մէջ ձորակաց գետոյս անձուկ ճանապարհ տանի յանուանի լեռնանցսն Շահեօլ ` որ յԱյրարատեան լեռնապարու, 8350 բարձր եւ հանէ ՚ի կողմն Կաղզուանայ: Առ ստորոտով պահակին կայ աւերակ Չաչակ գեէղ: Ի սկիզբն նոյեմբերի (1843) անցանելով ընդ այս Քոխ բնագէտ գերմանացի ետես ՚ի սահմանս գեղջս տակաւին դալարիս ` Մոշայս: Թխտենիս, Կարմիր ուռենիս, Լաստենիս, եւ Տերեփուկս: - Յելից Չադակայ բացագոյն կայ Ագպուլագ գեօղ, յոր անուն ոմանք եւ զլեառնն կոչեցին. առ որոյ ստորոտովք  բանակին Աշ օղլու Քուրդք . վասն որոյ եւ վայրքն կոչին Աշ օղլու-եուրթ: Կապանս կամ կլեսուրս այս լերանց կոչի եւս Խաչլու-կետիք յանուն գեղջն, որ կայ ՚ի հարաւոյ եւ յորմէ սկսանի անձուկն: - Ի դաշտակողման գետահովտին գլխաւոր գիւղ է Սեւ Երիցու անուանելն կամ պարզապէս Երիցու գիւղ ( Քէշիշ քէօյ ) յորոյ հարաւոյ կայ փոքր գիւղ կամ հանգրուան Քարձոր, եւ ՚ի սորին հարաւոյ ` Միրանցի. յորմէ եւ անդր ընթացեալ գետոյն իբրեւ չորս կամ հինգ մղոն եւս ` խառնի ՚ի Շէռիան, եւ սա սակաւ եւս մղոնոք ՚ի ստորեւ թափի յԱրածանի առ Տօմուզխան գիւղիւ, եւ ՚ի ստորին յայնմ մասին կոչի եւ յանուն Պէօշեկ գեղջ:

Յարեւմտից գետահովտիս նշանակի փոքր հովիտ Տետե-Մագսուտ գետոյ, եւ ՚ի գլուխ նորին Հաճի-Ահմետ գեօղ ամայի. կիսով փարսախաւ ՚ի ստորեւ ` Գայա-պեկ եւ խոնարհագոյն եւս ( ՚ի հարաւ ) ՚ի դաշտամիջի Ենկիթեփե. որ զի նշանակէ Նոր-Բլուր, յիշեցուցանէ  զհինն Բլուր կամ Բլրոցաց գիւղ, ուստի Մեծն Սահակ վերափոխեցաւ  յանմահական կեանս: Եւ եւս խոնարհագոյն եւ գրեաթէ առ ափն Շէռիանայ ` յոր  թափի Տէտէ-Մագսուտ ` կայ Մօլլա-Օսման գիւղ, յորում եօթն տուն Քուրդք միայն հաշուէին յամի 1838 ( ՚ի Պրէնդայ ), Ընդ մէջ գետակիս եւ Ահմէտ-չայ գետոյ  եւ Շէռիանայ եւ վերոյիշեալն  Պէօշիկ գիւղ, նման այլոցն նուազեալ ՚ի բնակութենէ  ՚ի սակս երկիցս գաղթելոյ Հայոց: Ընդ մէջ սորին եւ Տօմուզխանայ, ՚ի հարաւոյ Շէռիանայ որ է յաջմէն կայ Եկմալ հանգրուան: - Մերձակայ գետահովիտն   բարեբեր ` յարեւմտակողման կոչի յանուն Խօշլու գեղջ, որ ՚ի ստորոտս լերանց ՚ի մուտս դաշտին,  յորոյ յահեկէ ( յարեւելից ) ՚ի ստորեւ ՚ի դաշտամիջի կան հանգրուանքն Մամըտան, Քերքան եւ այլն:

Փոքրագոյն քան զսա է ընթերակայ  գետահովիտն, յայլեւայ այլ վտակաց զուգեալ որոց մերձ յաղբերակունս  յարեւմտից կամ յաջ կողմանէն, ՚ի ստորոտս լերանցն ` կայ այժմեան քաղաքաւան  համօրէն գաւառին Ալաշկերտոյ եւ հնոյն Բագրեւանդայ, Փոփրագ-գալէ ( Հողաբերդ ) կոչեցեալ զի ՚ի հողաքարուտ  լեռնոտին իբրեւ ՚ի 5950 բարձու կառուցեալ է, եւ զի պարիսպքն եւս հողազանգք են, նոյնպէս եւ բերդն որ իբր քառորդու ժամու ՚ի վերայ կայ ՚ի դժուարակոխ որագագթն լեռնակի ` թէ եւ կրաքարիւ շինեալ, այլ տղմով շաղախեալ, երկոքին եւս անշուքք եւ գձձակերպք են արդ, իբրեւ 200 տամբք Քրդաց, յորոց զարմէ պայազատէր կուսակալ պէկ վիճակին, եւ յառաջին կէս դարուս էր Մեհեմմէտ որդի հըռչակեալ Պէհլիւլ փաշային Պայէզիտոյ: Սակաւաթիւ են արդ ՚ի սմա տունք Հայոց, յետ երկիցս գաղթելոյ նոցա ՚ի Ռուսահայս, բայց առեւտուր տեղւոյն ոչ սակաւ բարգաւաճ է, միակ կենդրոն գոլով ընդարձակ դաշտագաւառին  եւ առաւել եւս լինէր աներկբայապէս եթէ Հայոց ` որ էին երբեմն աստ 100 տունք, զտեղի կալեալ մնացեալ էր, եւ եթէ շէնն չէր հեռի յայժմեան արքունի պողոտայէն: Յանուն վիճակին Ալաշկերտ եւս կոչի քաղաքաւանս, պահելով եւ յայտ առնելով զհին անունն ՎԱՂԱՇԱԿԵՐՏ, որ եւ Վաղարշակերտ  դաստակերտ Վաղարշայ թագաւորի Արշակունւոյ ` թոռին Արտաշիսի Բ, յելս կոյս Բ դարու շինեալ, հաճելով ընդ գեղեցկութիւն վայրացն եւ մանաւանդ ընդ բարեխառնութիւն օդոցն, ( որպէս հաւաստէ հին վկայաբանութիւն Սրբոց Ոսկեանց ` վարդապետացն  Սուքիասանց, սրբագործողաց կողմանս ). « Ի տեղին շինեալ աւան մեծ ՚ի թագաւորէն Վաղարշայ, անդ զորդի իւր բնակեցուցանէր, սակս տեղւոյն բարեխառնութեան, Վաղարշակերտ յանուն իւր կոչեցեալ », զոր ոչ բազում ամօք յառաջ երկու ընկերք Սուքիասանց ` զերծեալք ՚ի կոտորածէ նոցին « գըտեալ տեղի բարեխառն մոտ ՚ի դաշտաբերանն, յորում  բղխէին աղբիւրք ոչ սակաւք ընդդէմ հարաւոյ, յորս իբրեւ հասեալ նստան հանգուցեալք ՚ի տեղւոյն բարետեսութեանց.  ուր եւ արգելանոցս իւրեանց արարեալ գետնափորս դարիւք ` բնակեցան մինչեւ ցօր կատարման իւրեանց. զորս գտեալ անդ որսորդաց ` առեալ թաղեցին ՚ի նոյն դարափորս ` իբրեեւ զմի ոք ՚ի հիււանդաց հալածելոց յաշխարհէ »:

Չիք երկբայել ` զի թագաւորաշէն տեղին ` ընդ Բագաւանայ մրցէր շքով եւ հանդիսիւ, եւ վասն մերձակայ տեղեաց ճգնութեան եւ նահատակութեան Սուքիասեանց ` պայծառանայր յաւուրս Տրդատայ եւ Գրիգորի եւ որպէս ՚ի միում յերեւելի ուխտական վայրուց ` Շինողն Ներսէս կաթողիկոս ՚ի կէս Է դարու, շինեաց եւ աստ եկեղեցի մի հոյակապ յանուն Ս. Աստուածածնի, որ եղեւ յետոյ աթոռանիստ  եպիսկոպոսի, այլ եւ իշխանանիստ միանգամայն եւ վասն դիպան  դրիցն ` բազում անգամ բանակետղ  բազմութեան   զօրաց: Զբնիկ իշխանս Բագրեւանդայ եւ զԱրաբացիս յետ նոցա ` փոխանակեցին այլք, մինչեւ ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու ` թափեցին ՚ի նոցանէ Զաքարեանք, եւ յետ աշխարհակալութեան Թաթարաց Սեւախոյ Թուրքմանաց պետք անդ հաստատեցին իւրեանց բնակութիւն, սոցա ՚ի դէպ է յաջորդս ասել զՔուրդս, իբրեւ կողմնակալ կարգեալս: - Գովեալն ՚ի վկայաբանէն բարեխառնութիւն  երկրին եւ ջրոց առատութիւն ` շինաշատ եւ արգասաբեր յոյժ յարդարեցին զսահմանսն, այլ չեղեն բաւականք միշտ զերծուցանել եւ ՚ի ժանտ ախտից: Պատմէ հին կենսագիրն Ս. Թաթլոյ, զի երբեմն իբրեւ յելս Զ դարու. « ՚ի Վաղարշակերտ քաղաք մահտարաժամ սաստկացաւ, եւ մեծ տագնապ  պատուհասի  հասոյ, զի արագ սպանանէր, քան զմի օր եւ զերկուս ոչ ներէր այլ աւելի, եւ պատճառ մահուն այս էր ` խաղաւարտ փոքրիկ նման խաղողոյ ծիրանագոյն: Իբրեւ ոչ գտանէին բժշկութիւն ողորմելի եւ երագահաս մահուն, եկին ՚ի սուրբ տեղիսն ( Թաթլոյ եւ Վարոսի հանգստարանաց ) ամենայն բազմութիւնն. եւ զգիշերն հսկեցաք ջերմեռանդն արտասուօք եւ այգուցն հանդիպեցաք սրբոց մեծ ճգնաւորացն եւ շնորհեաց Աստուած զիւր ողորմութիւնն, զի յայտնապէս երեւեցաւ բժշկութեան շնորհն. եւ դարձան ուրախութեամբ եւ ուխտեցին ամ յամէ հազար դրամ »:

Ի յետին դարս այլազգ հարուածս հասոյց Ալաշկերտոյ աղիկամի տնտեսութիւն Քուրդ պէկից եւ հինից, անցք եւ մրցանք բանակաց, մինչեւ ՚ի մեր աւուրս. յոր սակս եւ գագաթ Հայոց, յամս 1829 եւ 1877 ամայացուցին զմեծ մասն երկրին. բայց տակաւին ոչ սակաւ չէն էր յառաջ քան զվերջին պատերազմն, եւ տասն եւ աւելի ամօք նախագոյն ` կողմնակալ պէկն առ ՚ի լռեցուցանել զկադ Հայոց Քրդաց խառն բնակելոց ՚ի գեօղս ուրեք, հրամայեաց զի նուազունքն թուով բնակիչք միոյ յազգացն ` ելցեն ՚ի գեղջէ անտի եւ հաստատեսցին յայլ տեղի, երկոցուն եւս անխառն յիրերաց  բնակելով: Զարդիս սակաւաթիւ յոյժ են Հայք ՚ի քաղաքաւանիս. ունին եկեղեցի մի, իսկ ընդ Քրդաց բնակեն եւ Թէրէքէմէ Թուրքք եկեալք այսր ՚ի կողմանց Երեւանի: - Ի ստորին եւ ՚ի դաշտային կողմանս գետահովտին Վաղարշակերտու ` հանգրուանք միայն նշանակին: