Այրարատ

218. ՍՈՒԿԱՒ ԼԵԱՌՆ. ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆՔ

Ընթերակայ հովիտն յարեւմտից Թօփրազգալէի եւ գետն կոչի Խօփուս, յանուն գեղջ միոյ փոքու որ ՚ի կիցս վտակաց աղբերաց նորուն, բղխելոց յանջրպետաց լերանց Զարպհանէ վիճակի փոքու Ստորին Բասենոյ կամ Աբեղինից: Գլխաւոր լերանցն որ եւ գաւառիս Բագրեւանդայ սեփական ` է լեառն Սուկաւ կամ Ջրաբաշխ ըստ նախնեաց իսկ այժմ յայլազգեաց կոչեցեալ Քէօսէ տաղ, եղծմամբ հայկական բառի Քօշից, յոր անուն կոչէին ճգնողքն ՚ի նմին ալանազեան Սուքիասանք, որոց յիշատակաւ  եւ բնութեան իսկ հանգամանօքն ` մի ՚ի մեծանշան լերանց աշխարհիս մերոյ է, նա եւ ՚ի բարձրագունիցն եւ բարձրագոյն եւս երեւելոց, զի ըստ եռանկիւնաբար չափման գտաւ 10, 480 յերեսաց ծովու ( կամ 10, 570) այլ զի անկցորդ այլոց մերձակայ լերանց եւ ազատաբար շեղջաձեւ իմն ամբառնայ ՚ի միջի նոցին, յոյժ բարձր եւ հրաշափառ երեւի. որպէս զի ոմն յեւրոպացի տեսողաց ` ըստ այսմ նկատողութեան ` Մասեաց զուգակից համարէր. եւ քաջ ճահապէս պատշաճէ ինքեան զհոգերդուին դրուատ. « Սուկաւէտ ` լեառն գիտակ եւ բնակարան »: Ի սա եւ յաղբերս սորին ակնարկէ վերոյիշեալ վկայագիրն Ս. Ոսկեանց, յասելն վասն աշակերտաց սոցին. « Երթեալ կրօնաւորեցան ՚ի լերինն ` որ կոչի Ջրաբաեշխ, յաղբիւր ուրեմն յորդագունի … իսկ լեառնն Ջրաբուղխ ` յանուն գլխաւորին նոցա Սուքիայ ` Սուկաւ կոչեցաւ, վասն յիշատակ անմոռաց Սրբոցն ունելով զանունն »: Ոչ միայն բարձրածայրութեամբն նմանի Մասեաց, այլ եւ ձեւովն եւ կերպարանօք, սրագագաթն եւ կոնակերպ գոլով քան զՓոքրն Մասիս, եւ ըստ ասից Ապիխայ գիտնական քննողի լերանց Կովկասու եւ Հայոց, կատարեալ զանգակաձեւ. եւ առաւել քան զամենայն լերինս Հայոց ` նման Մասեաց բերելով զհրաբղխի հանգամանս, եւ սակաւաբոյս եւ լերկ գոլով. յայս սակս ասեն այլազգեաց կոչեցեալ զայն Քէօսէ ( Գոշ, անմազ ). միանգամայն եւ դժնդակ եւ խրթնի է, հաւասար վայրենագոյն մասանց Կովկասու. բայց առաւելու առատութեամբ ջուրց եւ աղբերաց, մանաւանդ զի երկուստեք նորին խաղան գետակք ` օժանդակք երկուց մեծամեծ գետոց եւ հովտաց, Արածանւոյ ընդ արեւելս եւ Երասխայ ընդ արեւմուտս: Անուանի ՚ի ջուրսն է աղբիւր մի ՚ի ստորին կողմանս լերինն. սպիտակ տեսլեամբ եւ կոչմամբ, յոյժ բարեհամ եւ քաղցր, զոր մարթ է ` ասէ գրիչ մի օսմանեան ` արքայութեան աղբիւր կոչել այն է ախտահալած աղօթաբուղխ աղբիւրն կամ Լուսաղբիւր Սրբոց Սուքիասանց, փոքր մի ՚ի խոնարհ քան զտեղի նահատակութեան նոցին, որ ՚ի բլրակի ուրեմն լերինն, իսկ ճգնարանք նոցա վերագոյն եւս են, անդ ուր յետ նահատակութեան Ոսկեանց, ըստ երգոյ հին տաղասացին,

« Փութապէս առաքեցան, փառաց հասին ՚ի Սուկաւէտ.

Բնակեցան ՚ի սուրբ լերինն որպէս ըզքօշըս վայրենիս.

Լեռնագէտ ունայնացան ՚ի ծըփմանց մարմնազգեցից,

Տքնութեամբ եւ աղօթիւք յոյժ դասակից եղեն վերնոցն.

Քառասնամեայ ժամանակաւ խոտաճարակ կերակրեցան.

ըստ վկայարանից ամս քառասուն եւ չորս, մինչեւ համազգիք նոցին Ալանք ոմանք եկեալք ՚ի դրանէ թագաւորին իւրեանց ( Գիգիանու ), եւ զարմացեալք ասէին. « Տեղիքս ծմակայինք են եւ ձիւն բազում է ՚ի լերինս. զիա՞րդ կարէք բնակել ՚ի սմա այսպիսի կենօք ». եւ յորդորեալ դարձ առնել ՚ի հայրենի երկիր եւ ՚ի կրօնս, իբրեւ չառին նոքա յանձն, սուր ՚ի վերայ եդեալ կատորեցին արս եօթնեւտասն, եւ բարձեալ ընկեցին ՚ի վիհս, կարկառ քարանց ՚ի վերայ կուտեալ … Բայց երկուք ոմանք որք տկարագոյնք տիօք էին, ոչ բերելով զահ սրոյն խոխանց (?), ՚ի մանկագունի սակս իւրեանց տիոցն, փախուցեալ ծածկեցան ՚ի խորշ մի լերինն. եւ յետ աւուրց ինչ դարձեալ ՚ի տեղին ` զսպել զՍուրբսն, գտանէին եւ ոչ զոք. բայց զտեղի կատարմանն գտեալ ` ծածկէին հողով զնուիրական արիւն նոցա, արձան քարի նշան կանգնելով ՚ի վերայ իւրաքանչիւր տեղեացն, եւ ինքեանք այնուհետեւ ոչ իշխեցեալք մնալ ՚ի տեղւոջն, վարեցան յարեւմուտս կոյս ՚ի հարաւոյ կուսէ, առ ստորոտով լերինն … եւ արգելանոցս իւրեանց արարեալ գետնափորս դարիւք, բնակեցան մինչեւ ցօր կատարման իւրեանց. զոր գտեալ անդ որսորդաց ` առեալ թաղեցին ` ՚ի նոյն դարափորս, իբրեւ զմի ոք ՚ի հիւանդաց հալածելոց յաշխարհէ … Յորոց մինչեւ ցայսօր  հող երկոցունց տեղեացն ՚ի բժշկութիւն  ցաւոց աղօթիւք նոցա շնորհեցաւ »: Նաեւ ցմեր իսկ աւուրս դիմեն անդր ուխտաւորք, մանաւանդ ամարանի ՚ի տօնի Վերափոխման Կուսին եւ ՚ի Խաչվերացին, ՚ի հողն եւ յաղբիւրն.  զայս երգէ եւ Շարականն. « Նոյն եւ զինքն իսկ տեսանմեք Պրորատիկէ աւազանին. յորս գնին բազմութիւնք ախտաժետաց ակն ունելով վերըստին ջուրցն յուզման: Աստանօր նորոգեցաւ մեզ աւազանն Սելովմայ. ՚ի բանալ զաչս սրտից, առ ՚ի մերժել զախտս հոգւոց եւ մարմնոց »: Իսկ Յայսմաւուրբք ասեն, ՚ի հեղուլ արեան Սրբոցն ` « բաղխեաց աղբիւր ՚ի տեղւոջն, եւ մինչեւ ցայսօր յաւուր տօնի երանելեացն բղխէ աղբիւր, եւ լինի բժշկութիւն ամենայն ցաւոց մանաւանդ բորոտայ. եւ դարձեալ նուազի ջուրն մինչեւ ցմիւս ամն ՚ի նոյն ժամն. ( եւ յաւելուն ). իսկ մարմինք երանելեացն ծածկեալ կան ՚ի նոյն տեղւոջն անյայտ մինչեւ ցայսօր ժամանակի, եւ գրեալ է թէ յայտնելոց է ՚ի վերջին աւուրս մերձ ՚ի կատարումն աշխարհիս »: Արդարեւ գրեալ է յառաջ քան զՅայսմաւուրաց հեղինակն ` խաբողի կամ խաբելոյ ուրումն, տեսիլ մի Կոստանդիանոսի կայսեր, եւ հրաման առ նա ՚ի հրեշտակէ երթալ ՚ի Հայս եւ թաղել զմարմինս Սրբոցն. » եւ այս ինչ է նշան հողոյն. կանաչ, կապոյտ, սեաւ, դեղին, սօս, սպիտակ եւ երկամայրագոյն եւ հողն ծակոտկէն ». եւ եկեալ Կոստանդիանոսի  գտանէ զմարմինս Սրբոյն եւ տախտակ կապարեայ ` յորում գրեալ էին անուանքն. թաղէ եւ առնու մասն ՚ի նշխարացն եւ շինէ  վկայարան յերկրի իւրում: Զայս կարծիս ընդունի եւ երգիչ խափանեալ շարականի միոյ ( օրհնութեան ) Սուքիասանց ութ տամբք, որոց վերջին է այս:

« Այսօր ծածկեալ գանձըն կենաց

Մաքուր նշխարք երանելեաց:

Ի ձեռն սուրբ թագաւորին

Վերացողեն զցող շնորհաց:

Բուժիչ ախտից հոգւոց մարդկան »:

- Հաւանագոյն է առաջնոյ վկայարանի ( Ոսկեանց ) ասութիւն, եթէ անթաղ մնացեալ նշխարացն « մինչեւ ՚ի ժամանակս մեծին Գրիգորի, նորա իմացեալ ազդեցութեամբ Սուրբ Հոգւոյն, եկեալ շինէ վկայարան ՚ի վերայ նոցա, եւ առաջին վանաց երէց թողեալ զՍեաւ, ոմն անուն յիւրոց աշակերտացն »: Թէպէտ եւ յետ առաջնոյս այսորիկ ոչ յիշի ուրեք այլ ոք առաջնորդ կամ դէպք վանացս, այլ աներկբայ է անդ հաստատութիւն մենաստանի ՚ի վաղուց. քանզի ընդ հնագոյնսն յիշի առաջին ՚ի պատմութեան անդ Հարանց վարուց, յորում ճգնաւոր մի Յակովբայ վանաց որ ՚ի Մասիս ` թելադրէ իշխանի հրաժարելոյ յաշխարհէ  երթալ բնակել ՚ի վանս միաբանակեցաց. « Գնա ' դու, ասէ, ՚ի Սուկաւ կամ ՚ի Սուրբ Ոսկի, կամ յԵրաշխաւորն կամ ՚ի Մաքենոցն » եւ յայտ առնէ բանն, զի նշանաւոր եւ բազմաբնակ էր յայնժամ  մենաստանս Սուքիասանց, ուր եւ բազում դարուք զկնի, զատ ՚ի սովորական հրահանգաց ` առաւելապէս ծաղկէր եւ երաժշտականն կամ երգեցողութեան արուեստ, որպէս է գուշակել ՚ի բանէ միոյ Վարդանայ մեծի վարդապետի. « Յաճախել այսր իրաց ( հոգեւոր երգոց ) ՚ի սիրոյ եւ յարուեստէ ոմանց պատշաճաւոր մտաց, չափեալ փակեցաւ ընդ սահմանաւ, ՚ի Սուկաւ ` ՚ի Սուքիասանց խաղաղասէր փիլիսոփայից »: Թերեւս միոյ ՚ի փիլիսոփայիցն իցէ երգն ` զորմէ տողս ինչ գրեցաք ՚ի վեր անդր, եւ այլս եւս յաւելցուք աստանօր զնահատակութենէ նոցին ` ՚ի ձեռն զօրավարին Ալանաց.

« Եւ ապա գայր հասանէր գունդն անօրէն շուն Պառլահայ,

Ձուլաբար ձեւով կամէր տանել ՚ի դուռն արքունական,

Եւ պարգւըս խոստանայր, որ էր առիթ կորըստական: -

Մեք ոչ առնումք ՚ի յանձն ըղձեր պարգեւըս զանցաւորս: -

Սրով հատեալ պսակեցան ՚ի յերկնաւոր թագաւորէն:

Շուշանափայլ զարդարեցաւ երանելին սուրբ Սուքիաս:

Երուսաղէմ, Երուսաղէմ, զարմանալին սուրբ Սուկաւէտ,

Գրեալքն ՚ի քեզ կատարեցան Պրոբատիկէ աւազանին.

Եւ դարձեալ առ քեզ դընին յոյժ բազմութիւնք ախտաժետաց »: …