3.
ԳԵՏՔ.
-
Յոլովութիւն
լերանց
աշխարհին
Սիւնեաց
ինքնին
յայտ
է
առնէ
եւ
զջուրցն
յոլովութիւն
եւ
բազմադիմի
ուղղութիւն.
որոց
վկայէ
եւ
հին
աշխարհագիրն
`
ասելով
զգաւառացն,
«
անցնիւր
համանուն
գետովքն
».
որոց
գլխաւորք
են
Արփա
ի
Վայոց
ձոր,
որ
ի
շրջաբոլոր
լերանց
իւրոց
ժողովէ
զքամիս
նոցին
եւ
խաղացուցանէ
յԵրասխ,
անցեալ
կտրեալ
զդաշտն
Շարուրայ.
օժանդակք
իւր
`
յաջմէն
կամ
ի
հիւսիսոյ
`
են
Ճանի-չայ,
Քէթան-չայ,
Ալագեազ
որ
է
Եղեգեաց
գետն,
Ապանա,
Էլթին,
եւ
այլն.
յահեկէ
եւ
ի
հարաւոյ,
Քէօմիւր
չայ,
Եազտ
?
Եուրթ
չայ,
Բուշաք-չայ,
Գինիշիք
չայ
(
Կնիչիկ
),
Թամաշա
լըգ
կամ
Ախուրա
չայ,
եւ
այլն:
-
Յետ
Արփայի
գետք
արեւմտեան
կողման
Սիւնեաց,
են
Նախճաւանու
գետն,
որ
ի
թիկանց
լերանց
Վայոց
ձորոյ
եւ
Ծղկաց
իջանէ,
ոչ
սակաւ
օժանդակօք:
-
Երընչակու
գետն
`
Այընճա-
չայ
ըստ
Թուրքաց,
որ
առ
Ջուղայիւ
անկանի
յԵրասխ:
Ի
հարաւային
դիմին
են
ոչ
սակաւ
մանր
գետակք
հնոյն
Գողթան
եւ
Արեւեաց
գաւառի,
եւ
կոչին
այժմ
Գիլեան
չայ:
Տիսիս
չայ:
Որդուատայ
գետ:
Մեղրայ
գետ,
եւ
այլ
ոչ
սակաւ
գետակք,
զորս
ընկալեալ
Երասխ
ի
հարաւագոյն
մասինն
`
դառնայ
ընդ
արեւելս
հիւսիսոյ:
-
Յայսմ
արեւելեան
փեղկի
կամ
պառակի
բարձրաւանդակին
Սիւնեաց
`
հզօրագոյնք
են
գետք,
յարեւմտից
կուսէ
դիմեալք,
եւ
նախ
`
սկսեալ
ի
հարաւոյ
կուսէ
`
ուր
ժամանեցաք
`
Պասուդ,
ապա
Չաւընդուրայ
գետն
է,
որ
է
Ձորոյ
գաւառին
(
կամ
Ղափանու
)
եւ
Կովսականի
(
Գրհամ
).
եւ
որ
յաջմէն
ի
հարաւոյ
արեւմտից
ընդունի
զՈղջի
գետակ:
-
Ի
հիւսիսոյ
եւ
յելից
Չաւընդուրի
երկոքին
հզօրագոյն
գետք
`
Բարկուշատայ
եւ
Հագարու
`
զմեծ
մասն
Սիւնեաց
ոռոգանեն,
եւ
մերձ
ի
վախճան
ընթացիցն
`
յիրար
խառնեալ
անկանին
յԵրասխ
ի
սպառուածի
անդ
սահմանաց
աշխարհին:
Առաջին
բազմաթիւ
վտակօք
իջեալ
ի
թականց
լերանց
Վայոց
ձորոյ
եւ
Սոթից
`
արբուցանէ
զմեծ
եւ
զմիջին
մասն
Սիւնեաց,
յոգումբք
օժանդակօք
մանր
գետակօք
որպիսիք
են
յահեկէն
`
որ
է
հիսիսոյ
`
Պալըգլը,
որ
թուի
Ձկնարածի
գետն
ըստ
նախնեաց,
Մուխորթոլեան
?,
Քէչի
սու,
Կորէսի
ջուրն,
Հալիձորոյ
գետն,
եւ
այլն.
յաջմէն
կամ
ի
հարաւոյ,
Առիղլի
չայ
?,
Սիսիանու
գետն,
Այրի
չայ,
Որոտան
գետն,
Տաթեւոյ
ջուրն,
Զեւու
գետակն
ի
Բաղս,
եւ
այլն:
Ի
սկզբանն
`
գետս
այս
մեծ
կոչի
Պազար
չայ,
ի
միջակողմանն
`
յանուն
Որոտան,
եւ
ապա
յանուն
Բարկուշատայ:
-
Զուգակից
նորին
Հագարու
գետն,
որ
թուի
կոչիլ
ի
հնումն
Ագարակի,
(
զի
է
գեօղ
մի
յԱղահէջ
Ագարակու
գետ
անուանեալ
),
զարեւելեան
մասն
Սիւնեաց
ոռոգանէ,
զԱղահէճ,
զՀաբանդ,
զՔաշունիս,
եւ
գետանայ
յաղբերաց
ջուրց
իջելոց
ի
թիկանց
լերանց
Սոթից
եւ
Արցախոյ,
մանունս
ընդունելով
օժանդակս
յահեկէն,
զի
անձուկ
է
մասն
այն
հովտին,
յերի
կալով
լերանց
Արցախոյ,
եւ
են
գետակքն
`
Ալեաքչի,
որ
թուի
Աղահէջոյ
գետն
ըստ
անուան
գաւառին,
Չխամանի
?,
Մէլիք,
Մուսուլիմա
?,
եւ
այլն.
աջակողման
օժանդակք
են
Ղօրչի
չայ
?,
Ինտէրէմ
եւ
Ղօչախ-չայ,
որք
յիրար
խառնին,
Ագօղլան
կամ
Ագսու,
որ
ընդ
այլոց
վարարէ
զբուն
գետն,
թուին
սոքա
Քաշաթաղուց
գետ
կոչեցեալ
ի
հնումն.
յետ
այսոցիկ
փոքունս
ոմանս
ընդունի
վտակս
Հագարի
յայսմ
կողմանէ
(
յաջմէ
),
զի
անձուկ
երկիր
անջրպետէ
ընդ
նա
եւ
ընդ
Բարկուշատ:
Այսոցիկ
ամենեցուն
խառնուրդք
գործեն
զգլխաւորս
զայս
գետոց
Սիւնեաց,
(
զայժմեանս
Պազար-չայ
-
Բարկուշատ
-
Հագարի
),
որ
կոչէր
առ
նախնիս
Աղաւնոյ
գետ
Սիւնեաց,
ըստ
վկայութեան
Սարգսի
կաթողիկոսի
Ա,
զորմէ
ասէ
(
ի
կոնդակի
միում
),
ընդ
Աղահէջ
գաւառ
իջեալ
«
հատանէ
մինչեւ
ի
Քարավազին
կամուրջն
»:
-
Յիշին
ի
նախնեաց
եւ
Գինական
գետ
փոքր,
ի
սահմանս
Շնհերոյ:
-
Վարարակ
որ
եւ
Ձագեձորոյ
ջուր
`
ի
սահմանս
Տաթեւու,
թերեւս
նոյն
իսկ
գետակն
որ
առ
նովաւ
անցանէ,
եւ
բղխէր
ի
համանուն
Ձագեձոր
լեռնէ:
-
Են
եւ
ոչ
սակաւ
գեօղք
`
գետ
բառիւ
բարդեալք
ի
նախնեաց
անտի,
նշանակք
գետակաց
`
յորոց
առին
կամ
ետուն
զանուանս.
այսպիսիք
են
ի
Վայոց
ձոր
`
Աղձի
գետ,
Արտոց-գետ,
Ծրտոյ-գետ,
Միջագետք.
յԱղահէճք
`
Արտագետ,
Ագարակու-գետ.
ի
Ծղուկս
`
Ապարանից-գետ
եւ
Գետակիցք.
ի
Բաղս
`
Կրաւագետ
եւ
Արաւագետ.
յԱյլախ
`
Բողոտի
ջուր,
Գինական-գետ
եւ
Ուռական-գետ.
ի
Ճահուկ
`
Առկու-գետ.
թերեւս
եւ
Շաշի-գետ
ի
Կովսական,
որ
Շաշիկէտ
գրի:
Է
եւ
ի
Սոթս
Խորթա-գետ
գիւղ:
-
Դարձեալ
յոլովագոյն
եւս
(
ոչ
պակաս
քան
զերեսուն
)
համարին
գեօղք
Ձոր
բառիւ
բարդեալք,
որք
նոյնպէս
երեւին
նշանակիչք
մանունց
վտակաց,
միանգամայն
եւ
խորանիստ
գրից
կողմանց
իւրաքանչիւր
գաւառացն,
յորս
են
եւ
ոմանք
Փոր
բառիւ
կցորդեալք,
որպէս
Բակափոր
եւ
Ամեռնափոր
ի
Սոթո,
եւ
այլք
այլուր: