Սիսական

5 ԲՈՒՍԱԿԱՆՔ ԵՒ ԿԵՆԴԱՆԻՔ: -

Պիտանեգոյն բերք Սիւնեաց ` են բուսականքն, անտառայինք եւ դաշտայինք, որովք մեծ մասն երկրին ծածկեալ է, միայն արեւմտեան մասին Ծղաց նուազեալ գոլով. վասն որոյ եւ բովանդակ երկիրն ` հանդերձ դրացեաւն Արցախաւ ` Գարապաղ անուանեցաւ յայլազգեաց, որ նշանակէ Սեաւ այգի, իբրու եթէ յայգեաց բազմութենէ ստուերացեալ: Հին աշխարհագիր մեր յիշէ ի բերոցն բուսականաց ` զՄուրտ ` ի վայրի ծառոց, զՆուռն ` ի պտղոց, եւ զԳերերի. զայս ` Ստեփ. Լեհացի գետ-երի համարի, նոյն ընդ անուանելոյն Potamogeton, որ թարգմանի ստուգիւ Գետամերձ, այլ յայժմուցս ` Նայադ (Najade) կոչի. եւ արդարեւ նշանաւոր է մեծութեամբ դշխոյն ջուրց ` Նունուֆարն Բաղաբերդու. սակայն հին բժշկարան մեր գրէ. « Գերերի ` Քիմն է ». իսկ Ամիրտօվլաթ ասէ, « Քուրմ ` Քիմն է, Խաղողին տակն է »: Փռանկ հայագէտն Սէն - Մարդէն ` Geranium թարգմանեալ է զԳերերի, որ է ծանօթ ծաղիկն Աղաւնակտուց ի մերոցս արդ կոչեցեալ: - Ի վայրի կամ յանտառային ծառոց ` ծանօթագոյնք են կաղնիք ոչ բարձունք, որպէս եւ ոչ այլք ի ծառոց, վասն գետնոյն բարձրութեան եւ ցրտութեան, բաց յափանց Երասխայ, ուր մեծամեծ Սօսիք լինին. Թեղի, Գի. Տօսախ, եւ նմանիք սոցին: - Մայրեաց գուշակք են եւ գեօղք այգու անուամբ լծորդեալք, որպէս Դիցմայրի եւ Լուցմայրի ի Կովսական, Թաղամայրի յԱրեւիս, ուր եւ լոկ Մայրի գիւղ, որպէս եւ Մայրադուրք ի Վայոց ձոր, Ըշտկամայրի ի Ծղուկս, եւ Գանձաղանտաս ի Գեղաքունի: - Ի պտղաբերաց ` ունի զամենայն ազգ հասարակ պտղոց, յորոց եւ զազնուագոյնսն յիշէ Ստեփ. Օրպելեան ` ի սահմանս տարփալւոյն իւրոյ Տաթեւոյ, զՁիթենի եւ զԹզենի, որ արդ ոչ երեւին. թերեւս յետինն գտցի յԵրասխեան ձորահովտի: - Ի կարեւոր տնտեսական բուսոց ` բաց ի հասարակ ընդեղինաց, հատեղինաց եւ խաւարտից, մշակին ի Սիւնիս եւ Բրինձ եւ Ծխախոտ, Մեկոն, Բամբակ, Կանեփ. եւ ի ձորակողմանս Երասխայ ` Թթենի շատ ` ի դարման շերամ որդան, յորմէ հանեն մետաքս պատուական, մանաւանդ ի կողմանս Ագուլեաց եւ Մեղրոյ. ուրանօր են եւ ազնիւ Այգիք, որոց ` բնակիչքն ճարտարք են ի մշակութիւն, որպէս եւ ի դարման մեղուաց, հանելով Մեղր ազնիւ: - Ի բազում կողմանս են ընդարձակ եւ պատուական պաճարասուն արօտավայրք:

Ի սեռս կենդանեաց ` լերինքն եւ անտառք գուշակին ասպնջականք երէոց վայրենեաց. գազանագոյնքն որ ի նախնեաց յիշին, Առիւծ եւ Ինձ, ոչ յայտնի արդ. իսկ յերէոց անտի ճանաչին Այծեմունք եւ Առինք, Եղջերու եւ Վարազ, եւ չորքոտանիք մանունք. թող զընտանի անասունս եւ զհաւս, յորոց սեռէ գտանին Կաքաւ, Տուռէձ, Փասիան, եւ գիշատիչք: Միով բանիւ համառօտէ զճոխութիւն կենդանական սեռի ` պատմիչ աշխարհին. « Լերինս որսասուն եւ բազմաջոլիր վայրացն Սիւնեաց », ասելով. այլ ցաւէ մեզ զի պակասէ սկիզբն բանից երրորդ գլխոյ մատենին, յորում ըստ վերնագրին ` ցուցանելոց էր, « Թէ զի ' նչ ունի պարարտութիւն ի պէտս մարդկան ». եւ ի վախճանին ասէ. « Եւ արդ այսքան տեղեկութիւն քեզ բերոց պարարտութեանց », այլ ի միջին չկայ ինչ, ըստ առ մեզ հասելոց օրինակաց մատենին:

Յերեցուն եւս ազգաց բնական արգասեաց, ի բրածոյից, ի բուսականաց եւ ի կենդանականաց ` գոյ ակն ունել պիտանեաց եւ կարեւորաց յաշխարհիս Սիւնեաց, ի յաջողել մանր խուզարկութեան գիտնոց. զի թէպէտ եւ երկիրն անվտանգ է արդ, այլ ըստ անհարթ բնութեանն ոչ ունելով պողոտայս եւ ռահս արքունիս, յոյժ սակաւուց եղեւ ցարդ անցանել ընդ այն Եւրոպէացւոց եւ բնազնին արանց, բայց եթէ իցեն ոմանք անծանօթք ինձ: