Սիսական

8. ԳԱՒԱՌՔ ԵՒ ԲԱԺԻՆՔ ԵՐԿՐԻՆ

Երկոտասան գաւառս Սիւնեաց համարին ամենայն պատմիչք մեր եւ աշխարհագիրք, յորոց հնագոյնն ( Մ. Խորեն. ) յարեւմտեան սահմանաց աշխարհին սկսանի թուել եւ դասել. իսկ Օրպելեանն ` որ եւ զնորագոյն անուանս իւրոյ ժամանակին ընդ վաղեմեացն զուգաւորէ, ի գլխաւորէն ` այսինքն է յիշխանականէն ( որ եւ մէջերկրեայն է ) սկիզբն արարեալ, այսպէս կարգաբանէ. « Գաւառս ունի երկոտասան. Առաջինն ` որ ունի զբուն գահ իշխանացն եւ հայրապետաց ` ԾՂՈՒԿ գաւառ, անուանեալ ի Ծղկայ գաւառապետէ: Բ. ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ, որ ի հասարակական դիպուածոց ողբոց եւ աշխարանաց ` կոչեցաւ Վայոց ձոր: Գ. Գեղարքունի, որ ի Հայկեան Գեղամայ կոչեցաւ Գեղարքունի: Դ. ՍՈԹԻՑ գաւառ, որ սակս հանապազորդեան բքոց եւ դառնաշունչ օդոցն ` կոչեցաւ Սոթք: Ե. ԱՂԱՀԷՋ գաւառ, որ այժմ կոչի ՔԱՇԱԹԱՂ եւ ԽՈԺՈՌԱԲԵՐԴ: Զ. ՀԱԲԱՆԴ գաւառ: Է. ԲԱՂՔ գաւառ, որ այժմ կոչի ԱՃԷՆ, որ ի Բաղակայ անուանեցաւ: Ը. ԿՈՎՍԱԿԱՆ գաւառ, որ այժմ ԳՐՀԱՄ կոչեն: Թ. ԱՐԵՒԻՔ գաւառ, որ այժմ կոչի ԴԱՇՏՕՆ եւ ՄԵՂՐԻ: Ժ. ՁՈՐՔ գաւառ, որ ունի զանմատոյց ամուրն Բաղաբերդ, եւ այժմ կոչի ԿԱՊԱՆ: ԺԱ. ԵՐՆՋԱԿ գաւառ, եւ ԳՈՂԹՆ: ԺԲ. ՃԱՀՈՒԿ գաւառ որ եւ ՁՈՐՆ, որ ՇԱՀԱՊՕՆՍ կոչի: Ահա այսոքիկ են գաւառք երկոտասանք գլխաւորք Սիւնեաց, բայց ա ' յլ եւս ունի գաւառս յոլով ` զոր ոչ յիշեցաք. է որ փոխեալ են անուանք սոցա, եւ որ յայլ եւ այլ գաւառս բաժանեալ են »:

Քաջիկ եւ բարւոք զայս ծանուցանէ պատմիչն, այլ լաւ եւս էր մեզ աւանդել զայլոցն եւս փոփոխեալ անուանսն եւ տրոհմունս առանձնակ գաւառացն. զոր ոչ ունելով ճշդիւ գտակաւ ` ոչ սակաւ տարակոյս է մեզ զսահմանաց ոմանց նային իսկ երկոտասանեցուն հին գաւառացն: Չէր ինչ ապաքէն դժուարութիւն այլեւայլ անուանս ունելն միոյ եւ նոյն գաւառի, որպէս Վայոց ձորոյ կոչել եւ ԵՂԵԳԵԱՑ ՁՈՐ, կամ նա եւ միոյ գաւառի բաժանիլ յերկուս ծանօթ մասունս, որպէս Ճահուկն եւ Շահպօնք, այլ շփոթումն ածեն միով նոր անուամբ կոչիլ մասանց երկուց գաւառաց, որով դժուարանամք եւ անկարողանամք ճշգրտել եւ զսահմանս հնոց պատմական գաւառաց. մանաւանդ զի հանդերձ հնովքն այնոքիւք երկոտասանեքումք ` քառասնիւ չափ անուանք լսին գաւառաց Սիւնեաց առ միջին եւ յետին գրիչս մեր: Արդ որչափ ինչ հաւաստի կամ հաւանական երեւի մեզ, կարգեսցուք աստանօր, մինչչեւ մխեալ ի տեղագրութիւն միոյ միոյ ի նոցանէն, զի եւ կարեւոր իսկ է ծանօթութիւն պատմական յիշատակաց աշխարհին:

Եւ նախ ի պարատափի Ծովուն Սեւանայ ` են երկու գաւառք, յորոց առաջինն ԳԵՂԱՔՈՒՆԻ ` կոչի եւ ԳԵՂԱՄԱՅ ԵՐԿԻՐ, եւ ըստ մասին ԿՈԹ, եւ յայլազգեաց ` Մէղրէ. - Երկրորդն ՍՈԹՔ, որ արեւելեան հարաւային մասն է պարատափին, կոչի եւ ԱՐՏԻՑ ԳԱՒԱՌ, եւ երբեմն ընդ սահմանակից մասին Արցախոյ ` ԾԱՐԱՅ ԵՐԿԻՐ: Կից հարաւոյ ծովուն Գեղամայ ` է գաւառն ( Գ ) ՎԱՅՈՑ կամ ԵՂԵԳԵԱՑ ՁՈՐ, զարդիս Տարալաղըզ ըստ այլազգեաց. յելից նորա կայ ( Դ ) ԱՂԱՀԷՃՔ, զորոյ միջնադարեան անուանս ծանոյց պատմիչ աշխարհին, իսկ զարդիս մասն է Զանկեազօր գաւառի: Սոցին ի հարաւոյ ` ( Ե, նա եւ առաջին գաւառաց ըստ Օրպելեանի ) ԾՂՈՒԿՔ, որ ՎԵՐԻ ՁՈՐ կոչի ըստ հիւսիսային մասին, եւ ԱՅԼԱԽ ըստ հարաւայնոյն, ըստ արդեաց Պազարքէնտ, գէթ ըստ մասին: Յելից սորա հարաւախառն ( Զ ) ՀԱԲԱՆԴ, որ մասամբ կամ բոլորով կոչի եւ ՔՇՏԱՂՔ, եւ մասն համարի Զանկեազօրի. նոյն դարձեալ եւ ընդ Ծղկաց կոչի ՍԻՍԻԱՆ ի մերոցս, աղաւաղմամբ Սիսական անուան, որպէս եւ ընդ Աղահէճոյ մասնակցեալ ` միւս ՔՇՏԱՂ կոչի, Ի հարաւոյ եւ յելից հարաւոյ սոցին կան Է եւ Ը, ԲԱՂՔ եւ ՁՈՐՔ, որոց սահման դժուարորոշ է, քանզի եւ ի նախնումն թուին մի գաւառ կամ վիճակ լինել Բաղաց քաջահին տոհմի, ապա տրոհեալ յերկուս, ԲԱՂՔ եւ ՄԻՒՍ ԲԱՂՔ կոչելով. պատմիչն ` զբուն Բաղս ասէ ԱՃԷՆ կամ ԱՃԱՆԱՆ կոչիլ, որ եւ թուի արեւմտեան հիւսիսային մասն երկրին. իսկ Միւս Բաղքն ` կոչի եւ ՔԱՇՈՒՆԻՔ, այլ եւ ՄԱՂԱՆՋ, եւ միանգամայն ի յետնոց ` Բարկուշատ: Իսկ Ձորք ` նոյն համարի ընդ արեւմտեան Բաղաց, զի մայրաքաղաք թագաւորաց նորին էր Բաղաբերդ, յոր անուն եւս կոչի երկիրն, որպէս երբեմն եւ ԳԵՂՈՒԱՁՈՐ. դարձեալ ի յետին ժամանակս երկոքին եւս Բաղք եւ Ձորք ` յարակից սահմանորդօքն ` ԿԱՊԱՆ կոչեցան ի սակս ամուր ամուր տեղեաց եւ բերդին, եւ ռամկօրէն ՂԱՓԱՆ, որով անուամբ ծանօթագոյն է ի յետին ժամանակս: - Ի հարաւոյ համօրէն Սիւնեաց առ Երասխաւ կայ ( Թ ) գաւառն ԵՐԵՒԵԱՑ, տրոհեալ ի զանազան վիճակս, որիշ կամ խառն, ՄԵՂՐԻ, ՏԱՇՏՕՆ, ՄԱՅՐԻ, ԿԱՔԱՒԱԲԵՐԴ: - Յելից նորին առ գետովն է ( Ժ ) ԿՈՎՍԱԿԱՆ, որ նոյնպէս առ յետինս պէսպէս անուամբք կամ մասամբք կոչի, ոչ միայն ԳՐՀԱՄ ըստ պատմչին, այլ եւ ԳԻԼԱԲԵՐԴ, ՉԱՎԸՆԴՈՒՐ, ԽՈՐՁՈՐ, ԿԵՆԱՈՒԶ. յետինս այս ` ըստ ոմանց ` թարգմանութիւն է Արեւեաց անուան, իբրու Կիւն-եիւզ, արեւադէմ նշանակելով թուրքերէն: - Արեւմտեան գաւառք Սիւնեաց առ եզերբ Երասխայ, են ( ԺԱ ) ՃԱՀՈՒԿ հանդերձ ՇԱՀԱՊՈՒՆԵԱՑ ձորով, եւ ( ԺԲ ), ԵՐՆՋԱԿ, Ալընճայ ` ըստ այլազգեաց, որ ի քաջ հնումն բովանդակիւր ի պարագրեալն իւր արդ ( ԺԴ ) ի ԳՈՂԹՆ. ընդ սմին իբրեւ առանձին վիճակք յիշին ԱԳՈՒԼԻՍ, ՈՐԴՈՒԱՏ ( Օրտուպատ ), ՏԱՍԴԻՆ, ՊԵԼԵՒ, ՉԻՆԱՆԱԲ. եւ հռչակագոյն քան զբնաւս ՎԱՆԱՆԴ, խառն ի սոցունց մասանց, որոց ` կրելով զանուանս մեծամեծ գիւղաւանից ` յայտնի են եւ գիրք: - Յայսոցիկ վերայ յաւելումն մեք ԺԴ եւ զՆԱԽՃԱՒԱՆ գաւառ, որ ի հնումն եւ ըստ Խորենացւոյ ` ի Վասպուրական համարի էր, այլ անդստին ի սկզբանէ Ը դարու համարեցաւ ընդ Սիւնիս, որպէս եւ պատշաճ ցուցաւ ի բնական գրիցն: - Զարդիս ընդ Ռուսաց տէրութեամբ ` երկուց նահանգաց նոցին բաժին է աշխարհս Սիւնեաց, Երեւանեանն եւ Գանձակեան, այսինքն է ԵԼԻՍԱԲԷԹՈՒՊՕԼԻՍ, առաջնումն վիճակեալ է պարատափն Սեւանայ ծովու ` ՆՈՐ ՊԱՏԷԶԻՏ եւ ԳԱՒԱՌ կոչեցեալ, եւ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ. երկրորդումն ` բովանդակ մնացեալ մեծ եւ բուն մասն Սիւնեաց ` ԶԱՆԿԵԱԶՕՐ կոչմամբ:

Ոչ առ ընդարձակութեանն ինչ, թէպէտ եւ կոչիցի ՄԵԾ ՍԻՒՆԻՔ յորոշումն ի Փոքուէն, ( որ է մասն մի Արցախոյ եւ կողմն Ամարասայ ), ունի այսքան յոլովութիւն գաւառաց, կամ մանաւանդ մանրամասն բաժինս, այլ յաւէտ վասն նախասացեալ բարուց բնակչացն ` սիգութեան եւ խրոխտման, որով բազումք գլուխ ամբարձեալ տիրանային զանազան կողմանց ինքնիշխանաբար. բայց զօրէն այլոց աշխարհաց յաջողեաց եւ միոյ ի տերանցն ( որպէս թուի բնիկ Հայկազնոյն կամ լաւ եւս զարմին Առանայ ), նուաճեալ զայլսն ընդ ձեռամբ ` ըստ տանուտիրական օրինաց, եւ պերճանալ բարձրագահութեամբ, նա եւ ի կարգի այլոց նախարարաց եւ ազատաց Հայաստանեայց, եւ կոչել Սիւնեաց Տէր. այսպէս եւ յեկեղեցականին տեսչութեան ` վերամբառնայր եպիսկոպոս մի Սիւնեաց ի վերոյ այլոց գաւառական եպիսկոպոսաց: Ի ճահ գայ ասացելոցս եւ բան շրջաբերական թղթոյ Սարգսի Ա կաթողիկոսի ի սկզբան ԺԱ դարու ( յամի 1006), յորում եւ զգաւառս Սիւնեաց թուէ եւ զթեմս եպիսկոպոսին, եւ զՆախճաւան ի նոսին, ասելով. « Այս իսկ են գաւառք վիճակեալք հօտի նոցա. ՍԻՒՆԻՔ, ԲԱՂՔ, ԱՐԵՒԵԱՑ ՏՈՒՆՆ, ՈՐԴՈՒԱՏ, ԱՐԳՈՒԼԻՔ: ՎԱՆԱՆԴ, ԵՐՆՋԱԿ, ՆԱԽԻՋԱՎԱՆ, ՋՈՒՂԱՅ ` որքան Երասխայ գետն հատանէ, ՃԱՀՈՒԿ, ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ ` Խաչելոյ խոռովն, ԳԵՂԱՔՈՒՆԻ ` կռզաբակովն, ԵՐԻՇԱՏ, ՋԱՂԱՑԱՁՈՐՆ, եւ ՓՈՐԱԿՆ իսկ բոլորովին, յորում բազում հակառակութիւնք լեալ էին, եւ մեծամեծ նզովիւք ամրացուցեալ էին կաթողիկոսքն Հայոց: Հատանէ եւ զսահման Աղուանից Ըռմբի խոռն, ԾԱՐ գաւառ, ԱՂԱՀԷՋ ` ընդ որ Աղունոյ գետն հատանէ մինչեւ ի Քարավազին կամուրջն, եւ ՀԱԲԱՆԴ գաւառ. եւ յԵրնջակայ սահմանին ԲՍՏԻ ՁՈՐ, զոր Գողթնացիքն էին առեալ. նա եւ ՎԱՆԱՆԴ եւ ԳՈՂԹՆ բոլորովին. որոց թէպէտ եպիսկոպոս լեալ էր եւ կայր սակաւ վայրացն, այլ ի ներքոյ Սիւնեաց վիճակեալ էր »: Յայսմ բանի բաց ի Կովսականէ յիշատակին ամենայն հին գաւառք Սիւնեաց, առաւելաւն հանդերձ, թէպէտ ոմանց անուանք լռելեայն կամ փոխանակութեամբ. որպէս, փոխանակ Ծղկաց ` Սիւնիք ասին, զի անդ էր ոստան Սիւնեաց, Բաղք ` բովանդակեն եւ զՁորս, Ջաղացաձորն եւ այլք ընդ Գեղաքունեաց թուեալք ` յայտ առնեն զՍոթս, որպէս եւ Ծար ի սահմանին Աղուանից, այսինքն Արցախոյ: