Սիսական

11. ՎԵՐՋԻՆ ԴԷՊՔ. ԴԱՒԻԹ ԲԷԿ. ՄԷԼԻՔՔ

Ոստան Տեարց Սիւնեաց ի հնումն էր ի Ծղկաց գաւառի, այլ Վասակեան հարստութիւն հաստատեաց զիւրն ի Վայոց ձոր, երկրորդական զարմին թողեալ զԾղուկս, որպէս յայտնապէս ասի վասն Մեծին Սմբատայ հօրեղբօր առաջնոյ թագաւորին Սիւնեաց. իսկ սա թուի հաստատեալ զաթոռ թագաւորութեանն ի Կապան քաղաքի Բաղաց, առ անառիկ ամրոցաւն Բաղաբերդի, որոց առանձինն իշխանք տիրէին յ ' Ը-Ժ դարս, յոլովք Ձագիկ եւ Ջուանշէր անուամբ, որպէս տեսցի յուրոյն տեղագրի գաւառին: Ծղուկք, ըստ որում անշուշտ եւ Աղահէճը մինչեւ ցգետն Հագարու ` ժառանգութիւն եղեն Սահակայ եղբօր Մեծին այն Սմբատայ. իսկ Բաբգեն եղբայր նոցա տիրէր փոքու միոյ մասին, որպէս թուի արեւելեան հարաւային կողման Սիւնեաց. մինչ Փիլիպպէ հօրեղբօրորդի նոցա տիրէր Հարանդ գաւառի, Ձագիկեանք ` Բաղաց, Հայկազունքն Սիւնիք ` Գեղաքունոյ եւ Սոթից. եւ այլ մանր իշխանք ` փոքունց վիճակաց ի կողմանս Բաղաց եւ Քաշ ունեաց, յետնոյս ` ի կէս Թ դարու ` տիրէր Հրահատ որդի Հայկազնոյն Սահակայ, ընդ նմին եւ Կովսական գաւառի, ըստ Օրպելեանի ( ԼԹ ): Իսկ արեւելեան Սիւնեաց եւ հարաւայնոյն ( Նախճաւանու եւ Գողթան ) այլազգիք տիրէին, բայց Ճահուկ բաժին էր իշխողացն Վայոց ձորոյ: - Մնացին անշուշտ ի տոհմէ իշխանաց Սիւնեաց աննշանք ոմանք յերկրի նախնեաց իւրեանց եւ յետ մեկնելոյ Հասանայ, ընդ բռնակալութեամբ այլազգեացն, այլ չեհաս առ մեզ յիշատակ նոցին. մանաւանդ զի յետ իբր քառասուն ամաց բարձման թագաւորութեան Բաղաց, վերանորոգողք հայկական պայազատութեանց ` Զաքարեանք աշխարհակալք մեր ` թափեցին եւ զՍիւնիս յայլազգեաց, յամի 1211. եւ յետ ամաց ինչ Աթաբէկն Իւանէ զմասն մի երկրին ` զՎայոց ձորոյ եւ զԾղկաց ` ժառանգեցոյց Լիպարտի յՕրպելեան տոհմէ, թոռին համանուանն դաւաճանելոյ ի Վրաց ( յամի 1177). որոյ եւ հայրն իսկ Ելիկում արդէն տիրէր կողմանց Ճահկոյ եւ Երնջակայ, հրամանաւ Ելտկուզ ամիրայի մեծի. իսկ զմեծ մասն մի եւս Վայոց ձորոյ ` ետուն Հաղբակեան կամ Վարդանեան քաջարի իշխանացն ` Վասակայ եւ որդւոյ նորա Պռօշի, որոց զարմ աւելի քան զդար մի փայլեաց զօրութեամբ եւ շինութեամբք ի Սիւնիս եւ այլուր, նոյնպէս եւ Օրպելեանցն, ցվերջ ԺԴ դարու. զորոց տեսցի յետոյ ի տեղագրին Վայոց ձորոյ, զի այն էր սեփական երկիր իշխանութեան նոցին:

Յետ համայնաջինջ հրոսից աշխարհաւերն Լէնկթիմուրի, որք ըստ ասից Մեծոփեցւոյն, « չուեալ ի Նախճաւան քաղաք եւ յամենայն երկիրն Սիւնեաց ` յերկոտասան գաւառսն ` աւերեցին, եւ զբազումս սպանին եւ գերեցին ». եւ յետ հակառակութեանց եւ պատերազմաց որդւոց նորա եւ երկուց խոյանշան Թուրք տոհմից ( Սեաւ եւ Սպիտակ ), որք ուժաբեկ արարին զմիմեանս, յաջողեաց սերնդոց ոմանց նախայիշեալ տոհմից մերազնեայց, տանուտէրաբար ունել զվիճակ նախնեաց իւրեանց, կոչելով զինքեանս մէլիքս. որպիսիք կային եւ ի գրակից աշխարհին Արցախոյ ` հարստագոյնք եւս. այլ եւ ի բնիկ յայսմ աշխարհի հիւսիսակողմանն, յերկրին Գեղամայ. յորոց ի սկիզբն ԺԶ դարու, յամի 1513, յուխտ եկեալ երկոտասան տանուտէրք եւ մէլիքը ( որպէս կոչեն զինքեանս ), ի Տաթեւ, ձեռագրով հաստատէին զերկիր իւրեանց թեմ լինել այնր աթոռոյ: - Ի նմին դարու բարգաւաճանք վաճառականութեան Հին Ջուղայի եւ կողմանց Երնջակայ եւ Գողթան ` յայտ առնեն եւ զչափաւոր իմն ազատութիւն եւ անդորրութիւն բնակչաց նոցին եւ մերձակայիցն, որք ոչ սակաւ վրդովեցան յարշաւանս Շահ Աբասայ եւ ի վարել նորա զբազմութիւն Հայոց ի Պարսս. ընդ որոց իշխանութեամբ եւ յետ այնր ոչ սակաւ տառապանք հասին Սիւնեաց, մանաւանդ յազատագլուխ եւ բռնաւոր իշխողացն Գարապաղու եւ ապստամբաց ի դրանէն Պարսից: Ի վերջ կոյս ԺԷ դարու (1692) գրէ երէց ոմն Սիւնեցի ` զՊարսից, « իբրեւ յահեղ գազանն տեսլեան Դանիէլի ` մանրեն ուտեն եւ զմնացորդն առ ոտն հարկանեն: Եւ եղեւ զի ի սոյն ժամանակի չարագոյն զօրագլուխ ոմն ելեալ ի թագաւորէն ... մինչեւ եօթն անգամ շրջեցաւ յերկիրս Աղուանից, Գանճայու, Գեղարքունս, Սիւնեաց եւ Բարգուշատու եւ մասն ինչ ի Գողթնեաց. ոչ կայ առնելով ի տեղի ուրեք, եւ ոչ ամենեւին կասկած ունելով ի թագաւորէն եւ կամ այլոց մեծամեծաց. եւ բազում սուտ քրիստոնեայր զսուրբ եւ զճշմարիտ հաւատս Քրիստոսի փոխանակեցին ընդ օրինացն Մահմէտի եւ միաբանեցան ընդ Պարսից. եւ այնքան վնաս եւ աւերս գործեցին, եւ մանաւանդ որդիք անիծելոյն Վասակայ ` Սիւնեցիք, որ բազում սուտ կարգաւորք եւ օրինազանց աշխարհականք, որք անուամբ միայն են քրիստոնեայք եւ գործովք վատթար քան զայլազգիս, եւ գնացեալ յարեցան ընդ զօրս նորա, եւ առեալ սփռեցան ընդ ամենայն երկիրս. զգաւառս, զգեօղս, զվանք, զանապատ, որք ի լերինս եւ որք ի դաշտս, ազգ եւ ազգ ստութեամբ պատճառս յօդելով, եւ ոչ մնաց տեղի որ կոխեցին ոտք նոցա, եւ այնպէս աւեր դարձուցին զերկիրս ամենայն եւ կողոպտեցին ի ստացուածոց առ հասարակ զամենեսեան, ահաբեկ եւ սրտակոտոր արարին. վա ~ յ եւ եղուկ անձանց մերոց »:

Յայսպիսեաց հարստահարութեանց ինքնագլուխ բռնաւորաց եւ յընդդիմամարտութեանց երկոցուն տէրութեանց Օսմանեանց եւ Պարսից, որք բաժանեալ ունէին զաշխարհս մեր, եւ ի յարձակմանց Լեկաց կովկասայնոց, զորս ոչ կարէին կամ ոչ կամէին արգելուլ նոքա, զզուեալ յոյժ բնակչաց Առանայ եւ Սիւնեաց ` ի սկիզբն կոյս անցելոյ դարու, խնդրեցին եւ ընկալան առաջնորդ ի թագաւորէն Վրաց ` զԴաւիթ ոմն բէկ Հայկազն. եւ առաջնորդութեամբ նորին եւ զօրավարաց իւրոց ` որք էին Մխիթար, Պալէ, Պապ, Տէր Աւետիք եւ այլք, զամս իբրեւ տասն (1722 - 30) տրութիւն մեծ քան զկարծիս ցուցին, սակաւաւոր  գնդովք զդէվ կալեալ բիւրաւորաց, ամուր ապաստանի եւ իբր ոստան կարգելով զԲերդն Հալիձորոյ, ազատեցին զբազում վիճակս միջնաշխարհին Սիւնեաց  ի լծոյ այլազգեաց, ոչ աւելի քան զ 5000 ունելով զօրս, ընդ ձեռամբ քառասուն եւ աւելի մեծ եւ փոքր զօրավարաց. այլ ի մեռանել Դաւթի (1728) եւ ի սպանանել Մխիթարայ (1730), նուաճեցան անդրէն ընդ իշխանութեամբ Օսմանեանց ` զօրացելոյ յայնմ ժամանակի ի վերայ Պարսից: Սակայն եւ ի վերջ կոյս անցելոյ դարու եւ ի սկիզբն մերոյս ` կային տակաւին տանուտեարք պերճացեալք իշխանօրէն եւ արիաբար, ի բուն միջնաշխարհին  Սիւնեաց, այսինքն գաւառաց Ծղկաց, Բաղաց եւ Հաբանդայ, եւ ոմանք ի կողմանս Արեւեաց, որպիսիք, Դաւիթ բէկ ի Տեղ, Մէլիք Քէսրամ ի Բարկուշատ, Մէլ. Սաֆռայ ի Սիսիան, Մէլ. Փարսադան ի Հաբանդ, Յոհան եւ Մեղրի եւ այլն: - Նա եւ առ մեօք յետ նուաճման աշխարհին ի Ռուսաց ` յիշատակին պատուաւոր տանո u տեարք յՕրպելեան տոհմէ: Մանուչար եւ Ռոստոմ եւ եղբարք նոցին ի Տաթեւ. յայլոց զարմից ` Մէլիք Թանկրի եւ եղբարք իւր ի Բռնակոթ. Մէլիք Ֆարամազ ի Խնձորէօք. Մէլ. Յարութիւն ի Կորէս. Մէլ Յովհան Փարսադանեան ի Հարանդ, եւ այլն: Յայտ է զի սոքա եւ զարմք սոցին եւ նմանիքն կացին եւ կան անդ ի սպասու եւ ի բանակի Ռուսաց տէրութեան. զնախնեաց իւրեանց հաւաստելով տրութիւն քաջութեան, անմոռաց յիշատակօք աշխարհին իւրեանց: