21.
ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ
ԲԱԺԻՆՔ.
-
Յերկուս
գաւառս
տրոհեալ
տեսաք
ստոյգ
զերկիրս
Գեղամայ
`
ի
նախնեաց
մերոց,
ի
ԳԵՂԱՔՈՒՆԻ
եւ
ի
ՍՈԴՍ
որ
եւ
ԱՐՏԻՑ
գաւառ.
առաջինն
յարեւմտակողմն,
երկրորդն
յարեւելեանն,
որոց
անջրպետ
թուին
միջագետք
Կթանոցի
եւ
Մաքենոցի
`
կոհակքն
Տիքճէ
Փիլեաքան
լերանց.
երեւի
թէ
եւ
ոչ
վասն
ընդարձակութեան
երկրին
`
այլ
վասն
բազմութեան
շինից
եւ
բնակութեան
`
ի
հնումն
իսկ
զատուցեալք
էին
յառանձնակ
վիճակս,
զոր
հաւաստէ
մեզ
յառաջաբերեալ
բան
Սարգսի
կաթողիկոսի.
զի
ուրոյն
`
այլ
յարակից
մասն
Գեղաքունւոյ
համարի
զԳռզաբակ
եւ
փոխանակ
Սոդից
`
կարգէ
մասունս,
«
զԵՐԻՇԱՏ
ՋԱՂԱՑԱՁՈՐՆ
եւ
ՓՈՐԱԿՆ
իսկ
բոլորովին
».
յետինդ
`
որպէս
եւ
այլուր
յիշեցաք,
թուի
լեռնափակ
ճախճախուտ
երկիրն
սահմանակից
Արցախոյ
եւ
Ծարայ.
թէպէտ
եւ
այլ
բան
վճռագրի
միոյ
ի
նմին
ժամանակի
(
յամի
1019)
ընդարձակ
իմն
ցուցանէ
զՓորակըն,
մինչեւ
առանձին
եպիսկոպոս
իսկ
ունել,
զոր
այլովքն
հանդերձ
Վասակ
թագաւոր
դարձուցանէ
յաթոռըն
Տաթեւու,
«
զՎայոց
Ձոր
զԳեղարքունի ,
զՓորակն,
զՀամբատ,
զՋուղայ,
զԵրնջակ
»:
-
ԾԱՐ
եւս
յաճախ
մասն
համարի
Սոդից,
թէպէտ
եւ
ուրոյն
գաւառ
կոչի,
եւ
Աղուանից
`
այսինքն
Արցախոյ
`
մասն
համարի
յայլոց.
եւ
է
իսկ
այնպէս
համարելի
ըստ
աշխարհագրական
գրիցն,
զի
թէ
եւ
կից
`
այլ
արտաքոյ
կայ
տաշտին
Սեւանայ,
բայց
ըստ
քաղաքականին
երեւի
ի
հնումն
`
որպէս
վասն
նախճաւանի
վէճ
էր
Սիւնեաց
եւ
Արծրունեաց,
այսպէս
եւ
վասն
սորա
`
Սիւնեաց
եւ
Արցախեցեաց.
յայս
ակնարկեն
եւ
բանք
Սարգսի
կաթողիկոսի,
զի
յետ
յիշելոյ
զՓորակըն
`
յաւելու.
«
Յորում
բազում
հակառակութիւնք
լեալ
էին,
եւ
մեծամեծ
նզովիւք
ամրացուցեալ
էին
կաթողիկոսքն
Հայոց
(
զթեմ
Սիւնեաց
եպիսկոպոսի
).
հատանէ
եւ
զսահմանն
Աղուանից
`
Ըռմբի-Խոռն,
Ծար
գաւառ,
Աղահէճ
»,
եւ
այլն:
-
Ի
վերջին
ժամանակս
Գեղաքունի
`
վասն
արեւմտեան
դրիցն
կոչեցաւ
Ծմակ,
որպէս
եւ
հանդիպակողմն
ծովուն
`
արեւելեայն
`
ԱՐԵԳՈՒՆԻ.
այս
է
ասելն
Զաքարիայ
Սարկաւագի,
«
Ի
գաւառէն
Գեղամայ
Ծմակ
կոչեցեալ
»:
Զարդիս
`
կողմնս
այս
կոչի
ԳԱՒԱՌ
յանուն
գլխաւոր
աւանին.
հարաւակողմն
`
յանուն
երկուց
մեծ
գիւղից
`
ԿՈԹ,
(
որ
եւ
ի
հնումն
ուրեմն
Գաւառ
կոչի
առանձնապէս,
եւ
պատշաճի
եւս
հին
Գռզաբակ
վիճակի
),
եւ
Գարանլըգ
յելից
Կոթոյ,
զոր
լաւ
եւս
է
հին
անուամբ
գիւղիցն
կոչել
Կզնուտ:
Իսկ
արեւելեան
հարաւային
կողմն
եւ
բովանդակ
արեւելեանն
(
Արեգունին
)
մինչեւ
ի
հիւսիսակողմն
Ծովուն
`
կոչի
յանուն
Մէղրէ
մեծի
գեղջ,
որ
է
Սոդք:
Հիւսիսակողմն
ծովուն
համարի
արդ
ի
բաժին
Վարժնունեաց,
յոր
եւ
մեք
գրեցաք
ի
տեղագրութեան
Այրարատայ,
զարեւմտեան
մասնն,
զի
կայ
ի
հովտի
Զանկի
առուի
որ
խոնարհեալ
խառնի
ի
Հրազդան
`
յերկրի
Արարատեան
նահանգի.
այլ
զբուն
հիւսիսայինն
փոքրիկ
մասն
`
որոյ
գետակն
(
Ճապոտիկ
)
ի
ծովն
խառնի
`
համարիմք
սորին
տաշտի
պատշաճ,
եւ
մասին
Արեգունոյ:
Արդ
այսպէս
տրոհեմք
ի
տեղագրութեանս
Սիւնեաց
`
զհին
վիճակս
երկրիս
Գեղամայ
կամ
երկոցուն
գաւառացն
Սիւնեաց
`
Գեղաքունոյ
եւ
Սոդից,
ի
չորս
մասունս.
Ա.
Գեղաքունի
=
Ծմակ
=
Գաւառ.
Բ.
Գռզաբակ
=
Կոթ
Գ.
Սոդք
=
Մէզրէ.
Դ.
Արեգունի.
եւ
արտաքոյ
սոցին
`
այլ
առաջնումն
պատշաճագոյն
`
Ե.
Սեւան
կղզի,
եւ
որ
ի
հանդիպոյ
հուպ
նմին
ծովեզրն:
-
Ըստ
քաղաքական
տեսչութեան
Ռուսաց
`
երկիրս
Գեղամայ
`
արեւմտեայ
սահմանակցաւն
Մազազաւ,
(
որ
արդարեւ
ի
սկզբան
անորիշ
տուն
էր
Գեղամայ
նահապետի
),
մի
է
ի
հնգեցուն
վիճակաց
կամ
Գաւառաց
Երեւանեան
նահանգի,
5440
վերստ
քառակուսի,
եւ
36,
000
բնակչօք
ըստ
մարդաթուի
1878
ամին,
եւ
կոչի
ՆՈՐ
ՊԱՅԵԶԻՏ
զի
քաղաքաւանն
Գաւառ
`
յայդ
անուն
կոչեցին
նոր
բնակիչքն
Հայք
`
գաղթեալք
ի
Պայէզիտոյ
Կոգովտի
յամի
1828
եւ
30
(
տունք
իբր
400,
իսկ
այժմ
իբրեւ
1000).
կոչի
եւ
Կէօք-չայ
գաւառ
`
յանուն
ծովուն:
Ցանկ
անուանց
գիւղից
հարկատուաց
եպիսկոպոսական
աթոռոյ,
ըստ
հին
սահմանին,
որ
գտանի
առ
Օրբելեանի,
ընծայէ
47
անուանս
Գեղաքունեաց,
75
սոդից
կամ
80
(
ըստ
այլ
ձեռագիր
օրինակի
),
միահամուռ
122
կամ
127,
այլ
ի
նորագոյն
ցանկս
հասից
կամ
պտղոց
աթոռոյն
Տաթեւու
(
յորոց
մին
արարեալ
յամի
1693
յԵրեմիայ
Վարդապետէ
ումեքէ
),
ոչ
նշանակին
ընդ
այլոց
տասնեակ
գաւառաց
Սիւնեաց
(
որպէս
ասին
)`
ոչ
Գեղաքունիք
եւ
ոչ
Սոդք.
վերստին
ուրեմն
անջատեալ
էին
յաթոռոյ
անտի
`
յետ
միաբանութեան
եւ
նզովից
տանուտերացն
Գեղամայ,
եւ
տրոհեալ
յառանձնակ
վիճակս
չորից
գլխաւոր
վանորայիցն
յիշեցելոց
ի
Սիմէոնէ
կաթողիկոսէ
սա
միահամուռ
թուէ
ի
նոսին
հարիւր
գեօղս,
(
ի
բաց
թողլով
զորս
ի
բաժնին
Վարաժնունեաց
),
թէպէտ
եւ
անուանքն
չեն
նոենք,
կամ
ըստ
մասին
միայն:
Աւելի
քան
զ
'120
գեօղք
հաշուին
եւ
արդ
յերկրի
աստ,
յորոց
կէս
բնակեալք,
եւ
կէս
անբնակք.
ի
յետնոցս
իբրեւ
քառասնից
եւ
անուանք
իսկ
մոռացեալք
են,
մանաւանդ
որոց
ի
լեռնակողմանսն,
ի
ստէպ
հարստահարութեանց
եւ
հինից
երկրին
ի
յետին
դարս.
եւ
բնակեալքն
`
յանուանէ
կարգին
ի
չորեսին
վիճակսն,
ընդ
մեծ
եւ
ընդ
փոքր
վաթսունեւերկու
գեօղք,
յորս
բնակիչք
`
ըստ
յետին
ծանոթ
վիճակագրութեանց,
ոգիք
աւելի
քան
զ
'75,
000
երկու
մասամբ
Հայ
եւ
մի
մահմէտական,
բայց
յայտ
է
թէ
յայժմուս
յաւելեալ
է
թիւ
բնակչացն:
-
Տեսցին
ի
մուտս
տեղագրութեան
գաւառացն
`
հին
եւ
հայաշունչ
անուանք
գիւղորայիցդ
ըստ
հին
ցուցակին,
զոր
մի
ի
ցանկալի
նշխարաց
պատմութեան
կամ
աշխարհագրութեան
երկրիս
Հայոց
համարիմ,
եւ
պիտանի
աւանդից
պատմչին
Սիւնեաց,
որում
հարկ
իսկ
է
մեզ
աստստին
երախտապարտ
լինել:
Յաւելեալ
ի
նոսին
եւ
զառ
յայլոց
յիշեցեալս
`
գտանեմք
անուանս
ընդ
հին
եւ
ընդ
նոր
աւելի
քան
զ
'220
շինից,
ի
շրջատափի
աստ
ծովուն
Գեղամայ,
որք
յուշ
առնեն
եթէ
քանիսն
բազմաշէն
եւ
մարդախիտ
էր
երկիրն
յաւուրս
պայազատութեան
Հայկազուն
տեարց
Սիսականաց:
Այժմեան
բնակիչք
բնիկ
Գեղաքունւոյ
`
առաւելագոյն
մասամբ
Հայք
են,
Սոդիցն
`
Թաթարք.
սոցա
սկիզբն
բնակութեան
կանուխ
է
քան
զհասարակօրէն
ծանուցեալ
ելս
Թաթարաց
Ճինկիզխանի
եւ
զմուտս
նոցին
յաշխարհ
մեր
յ
'
ԺԳ
դարու.
Թուրքք
Գեղամայ
լերանց
կոչմամբ
յիշին
ի
մերոցս
եւ
ի
կէս
ԺԲ
դարու: