Սիսական

23. ՆՈՐ ԳԵՕՂՔ. ԱՅՐԻ Վ. - ՀԱՅՐ ՅՈՎՀԱՆ ՎԱՆՔ

Գլուխ գաւառիս Գեղարքունեաց, հիւսիսային արեւմտեան մասնն ` որ անընդմէջ կայ ի հարաւոյ գետահովտին Վարաժնունեաց ( Զէնկի ) մինչեւ ցԳաւառագետ, իբրեւ տասն մղոն կամ աւելի ընդ երկայնն եւ սուղ պակաս ընդ լայն,  երկիր ամայի եւ անջրդի է արդ, թէպէտ եւ նշանակին իսկ աղբերք ի ստորոտս ( Գզըլեւտաղ ) Կարմիր քար եւ Իւչ-թէփէլէր լերանց, այլ ոչ ժամանեն ի ծովն, եւ գրեաթէ եւ ոչ մի շէն կայ բազմաբնակ ի մէջ երկրին, այլ ի ծովեզերն, եւ այնոքիկ սակաւք: - Առաջին չէն հուպ ի Պորտակ Վարաժնունեաց ` է Զէյնել-քենտ որ եւ Սարաչլու, գիւղ փոքր եւ թուրքաբնակ, ի վերայ արքունի պողոտային որ տանի ի Գաւառ եւ յԵրեւան: - Ի Հ. Մ. սորա ամբառնայ Պուղտա-թեփե լեառն, զոր ոմանք Պուղա թեփե ընթեռնուն, որ նշանակէ Ցլագլուխ, իսկ առաջինն ` Յորենոյ սար, թերեւս  շեղջաձեւ գոլով: Սիմէոն կաթողիկոս  յիշատակէ եւ գեօղ մի յայն անուն Պուղտա-թեփե ի թեմի Սեւանայ վանաց: - Առաջին պահակատուն յետ Զէյնէլ գեղջ կայ ի ստորոտս Իւչթէփէլէր լերանց, վասն որոյ եւ յայն  անուն կոչի ի Ռուսաց ( Իւչ-թեփելերսքայտ ). երկրորդ հանգոյց ի հարաւային ստորոտս նոցին, առ միւս եւս Սարաչլու աւերակ  գիւղիւ, որ կայ յարեւելեան ստորոտս  Ահմանկան լերին. յորոյ յԵլ. Հր. կայ այլ գեօղ աւերակ համանուն Իւչ-թեփելեր լերանց, իբր փարսախաւ հեռի ' ի Գաւառայ. եւ մերձ նմին յարեւելից ` յերի արքունի պողոտային ` միւս եւս գեօղ ամայի ` Գուրու  կոչեցեալ:

Իսկ ծովեզերեայ  գեօղք  են, առաջին, Պենկլի Հիւսեին-քենտ ` կիսով  եեթ փարսախաւ հեռի ի Պորտակայ, սա եւս մակակոչի Սարաչլու, որով  գուշակի  յայդ անուն մեծի թաթար տոհմի բնակեալ ի կողմանսդ. յորոյ 43 տունք էին աստ յամի 1873: Հուպ նմին է եւ Ալեքսանտրովքա  գիւղիկ 25 տանց մալական Ռուսաց: - Յելից Հր. սորա ` Էֆէնտի- քենտ կամ Ռահման-քենտ 35 տամբք Թաթարաց: - Առ սոքոք ծովեզերքն մինչեւ յԱգ-գալէ հերձակտուր սարաւանդեալ են. ի միում յայսպիսի վայրուց  կառուցեալ  կայ Հաճի-Մուղան կամ Մուլխան  գիւղ երկու մղոնաւ յԵլ. Հր. վերոյգրելոյն, յորում 55 տունք Թաթարաց: - Ի հարաւոյ սորին գոգ իմն կամ խորշ գործ է ծովն. եւ յանկեան նորին կայ Ախձիբեր կամ Աղզիպիր գեօղ 50 տամբք այլազգեաց: - Երկու եւս մղոնաւ յԵլ. Հր. սորին կայ Հայրուանք գեօղ, Այրի Վանք կոչեցեալ ի ռամկաց 30 Թաթար տամբք, յանկեան այլոյ խորշի ծովուն. եւ յերկոցուն միջի գոգցս ` կարկառեալ տարածանի ցամաք իբրեւ թերակղզի ` երկու մղոն կամ աւելի լայն, հերձակտուր  եւ ժանեւոր ափամբք. ի հարաւային աստ մի նոցին մերձ ի Հայրուանս կայ Ագգալե ( Սպիտակ բերդ )  բերդաւոր գեօղ 30 տամբք: Բովանդակ ցամաքակղզիս այս լի է աւերակօք  մեծագործ հայկական դաստակերտաց. որպէս խնամով ազգէ եւ ուղեւոր մի Եւրոպացի. որ եւ նշանակէ ի տեղացոյց տախտակի իւրում ի հիւսիսային անկեան ցամաքակղզոյն կամ յառաջնում խորշի ծովուն ` զԳզըլվանք, աւերակ ( Կարմիր ) վանաց, որ ոչ լսի առ այլս, եւ թուի ինձ նոյն ընդ Այիվանից, փոխանակ այնր ` տեղացոյց Ռուսաց նշանակէ աւերակս աշտարակաց յայլեւայլ հրուանգանս կարկառեալս  ի ծովն: Իսկ ի մերազգի գրչաց ` հաւաստէ եւ եպիսկոպոսըն Շահխաթունեան, եթէ է անդ « տեղի մեծի աւերակ մինչեւ կարծել իսկ քաղաքի … աւելի քան 2000 գերդաստանաց. ի միջին տեղւոջ այսր աւերածի եւ փոքըր ինչ բարձր գիրս ` կային կանգուն ուղղաբարձ  որմունք քարամբք եւ կրով ձուլեալք, անմիջոց յեզրս ջուրց ծովակին ` հիմունք տանց եւ հովանոցաց. եւ չէնք նոցին բոլորովին   խոնարհեալ եւ քայքայեալ. որոց տեսիլ եւեթ գրաւէ զուչ մարդոյ ի զարմանս, եւ զոգի հայրենասէր  ի հառաչանս հոգւոյ ի խորոց սրտէ »: - Միակ շինուած նշանակեալ ի սմանէ եւ ի տախտակս ` է ի Հիւսիսոյ գեղջն Հայրուանից եւ անուանատու նմին ` Հայր Յովհան վանք, մերձ  յԱգդալէ բերդ, ի հրուանդան մի քարակտուր կարկառեալ եւ մխել ի ծովն. եւ անուամբն յայնէ նշանաւոր մենաստան մի եղեալ ի հնումն, որիշ ի համանուն վանից որ ի մեծ Սիւնիս, միայն եկեղեցին կանգուն  կայ տակաւին, փոքր եւ անսիւն ` սրագագաթն գմբեթիւ ունի եւ գաւիթ ` կրկին մեծութեամբ տաճարին ի վերայ երկուց սեանց, այլ թուի յետոյ շինեալ յառաջնորդութեան տեղւոյն ` Յովասափայ, ի կէս ԺԲ դարու, Է նորա եւ ներքնատուն եկեղեցի, այսինքն անձաւաձեւ դատարկ քարափո, թերեւս պահարան կահից եւ սպասուց: Յարեւմտից եւ ի հիւսիսոյ կուսէ ` աւերակք են վանացն եւ հանգստարանք. իսկ յարեւելից եւ ի հարաւոյ ` ծովն կոծէ զպարիսպն . եւ այնպէս ի հարուստ դարուց հետէ կանգուն կացեալ ` աստի ի միջի սփիւռ աւերակաց դաստակերտաց, եւ անտի ` անդադար ծփանաց ծովակին, գէտ  իմն թուի եւ գուշակ անցից ժամանակաց զորոյ  գաղտնիս ըղձակերտ առնէ հայրենասիրացս հետազօտել . եւ կարծես զԳզըլվանքն ` որ յայն կողմն ցամաքակղզոյս ` գոլ Կարմիրշէն կոչեցեալ ի Սիմէոնէ կաթողիկոսէ, եւ զքաղաքատեղին  աւերակ ` Ազատ-քաղաք գիւղ ` յորում նշմարին պարիսպք իջեվանից կամ կարաւանատանց, անյիշատակք առ ի նախնեաց: Մարթ է եւ զմի ի տեղեաց աշտարակացն համարել Բերդ գիւղ, եւ զմին ` Գեղաքունոյ բերդ. զոր ընդ գլխաւոր բերդորայս  Սիւնեաց կարգէ պատմիչ աշխարհին: - Իսկ Հարավանիցս գրաւոր յիշատակք են սակաւ, այլ եւ ոչ քաջ  վեր ծանեալ, մնացորդք, արձանաց յորմունս եկեղեցւոյն, որոց գլխաւոր է գրեալն յաջակողմեան որմն թուականաւ  1211 ամի, երկրորդն որ հնագոյն թուի ` յահեկ որմն.

Թվին ՈԿ. Նորոգեցաւ եկեղեցիս առաջնորդութեամբ Յովասափի եւ Անարայիսի մեծ սպարապետ Բուբայ տէր երկրիս ետ առու ինչք զայգին Ոսկեբակայ, Առուքանակ, ( որ է առու Քանաքեռու ) Բ ակն ջաղացին, Աչիկ, Տէր Վանական իւր խալթի ձագն իւր բերդաժողովուրդն վանիցս. կարգեցաք զՅայտնութեան Ճրագալոյցն, Զատկն ժամն Կատային տան, մեք տուաք վախմ. ով ( զ ) վախմ ( ս ) հանէ ` դատի ի Տեառնէ,

+ Ես Աջահաբս ? եւ Մուծկանց Գրիգորս, Աբելս եւ Առաքելս միաբանեցաք եւ տուաք զՍապռանց այգին Երկեւան մուս ի պագան եկեղեցւոյս  Հայր-Յոհան. Եւ առաջնորդք սորա արասցեն Ժ ժամ, Ով խափանէ դատի ի Տեառնէ. Ես Սարգսուկ եւ Բահք շինեցաք երկու խորանս. ես Վահրամ Ստեփաննոս, Խաչատուր, տուաք այգի ի ժամանակս Յովասափ առաջնորդի.

Ջալալեան գաղափարող կամ հրատարակող արձանացս ` համարի զայս մենաստան նոյն լինել ընդ Մարդաղաւնեաց վանացն, զորմէ տարօրինակ իմն սքանչելիս աւանդէ Ղազար կաթողիկոս, այլ ոչ պատշաճի տեղւոյս. քանզի անդ առ գետով միով աւանդի լինել մատրանն, յորում գործեցան իրքն: Իսկ յարձանագրութեանց աստի ` հաւաստի վերանորոգութիւն վանացն ի սկիզբն ԺԳ դարու, եւ առաջնորդ նորին Յովասափ ոմն, որում սատար լինին բազումք ի նորոգութիւնս եւ ի հասոյթս վանացն: Փափագելի է վերստին քննութիւն եւ ստուգութիւն արձանացն, մանաւանդ անուան սպարապետին եւ տեառնն երկրիս: - Գտանի ի Տիւրիկ քաղաքի Փոքուն Հայոց ` աւետարան մի գրեալ յայս վանս, որոյ թուական թուի սխալ կամ թերի գաղափարեալ քննողէն, ՃՀԹ, զոր կարծեմ ԶՀԹ, (1530), « Ի հայրապետութեան Տէր Գրիգորի … յերկրիս Գեղամայ, ի սուրբ ուխտս որ կոչի Հայր Յոհան, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի. ( յորում ) եկն յերկրիս մեր Տաճիկ մի, հարկ խնդրէր, ոչ համարաւք, այլ թաւարուք, որ է հարկ բեռին »: Գրիգորդ համարելի է ԺԱ կաթողիկոս, որ սովորաբար կարծիւր յամի 1536 յաջորդեալ զՍարգիս Գ, այլ ըստ սովորութեան դարուն ի դէպ է ժամանակակիցս ասել զնոսին: - Յիշէ գովութեամբ զեկեղեցի Հայր-Յովհաննավանից ` Տիւպուա ուղէգիր քննող մերձակայ սահմանացս ( յամսեան փեբր. 1834), եւ ասէ միայն չէն մնացեալ ի միջի բազմախուռն աւերակացն, այլ եւ վերստին նուիրեալ ի պաշտօն Աստուծոյ, ընդ հնգեցուն այլոց հին եկեղեցեաց գաւառիս: