Սիսական

28. ԾԱԿՔԱՐ. ԿՈԹ = ԱՏԻԵԱՄԱՆ. ԿՆԻՔ

Ի հարաւոյ ջրոյն Շողուագայ եւ հպագոյն ի Կոթայն ` միւս այլ վտակ է Ծակքար կոչեցեալ, զի անցանէ ընդ փորուած վիմաց, կամրջաձեւ թողլով ի վերայն. յայն անուն կոչի եւ գիւղն Ծակքար եւ յայլազգեաց Տէլիք-բաշ. յորում բնակէին Հայք 36 տուն յամին 1873. եկեղեցին կոչի արդ յանուն Ս. Աստուածածին, իսկ հին եկեղեցին Ս. Պօղոս: - Այս գիւղ համարի Կռակածն կամ Կռակիծ, զորոյ որս ` Աշոտ Ա յառաջ քան զթագաւորելն ` շնորհեաց ընդ հնգեցուն գիւղից ի հասոյթ վանաց Սեւանայ. քանզի ընդ ջուրս այս ի վեր խաղան ի ծովէն վտառք Կողակ, Աղինճան, Կռակտուց եւ Չալա անուանեալ ձկանց:

Յետ Գաւառագետոյ ընդարձակագոյն քան զնախագրեալսն է ձորահովիտ Կողայ կամ Կողակագետոյ, յանուն ձկանցն որ առատաբար դիմեն ի սա եւ ըմբռնին. յայլազգեաց կոչի յանուն Թազաքէնտ գեղջ փոքու, զոր Հայք կոչեն Նոր գիւղ, որ զի նոր է, այլ զի ի նորոյ բնակեցաւ յետ ամայութեանն, եւ էին նոցա տունք 60 յամին 1873. ի ստորին կողմանս ձորոյն է գեօղն երիւք կամ չորիւք մղոնովք տարակաց ի ծովէն: Ի վերին կողմանսն նշմարին աւերակք շինից ի ծործորս լերանց. մի յայսցանէ ( լեռնաբլուր ) կոչի Նազիր-խանէ, եւ զի ըստ պարսիկ ձայնի ( որպէս եւ ըստ հայումս ` նախիր ) նշանակէ դադար կամ փարախ անդէոց, համարիմ ի հնումն կոչիլ ի մերոցս Եզնանիստ, թէպէտ եւ ոչ գտանեմ յառաջնոցն գիրս զայս անուն, այլ կայ ի թիւս գիւղիցն յիշեցելոց ի Սիմէոնէ կաթողիկոսէ, եւ ցարդ յայդ անուն կոչի յոմանց ի մերազնեայցս վտակ մի փոքրիկ կամ աղբիւր, որ յելից կուսէ Կողակայ թափի ի ծովն, անցեալ նախ ի լճակ մի եղեգնուտ, յոր խառնին եւ այլ աղբերք, եւ դոյզն ցամաքաւ զատուցեալ է ի ծովէն: Յարեւմտեան հարաւային եզերս նորին տարածեալ է գեօղն Կէօլ-քէնտ ( Լճագիւղ ) բնակեալ ի Հայոց 80 տանց յամի 1873 եկեղեցին Ս. Աստուածածին ` փոքր մի ի բացէ կա ի բարձրաւանդակ վայրի, եւ շուրջ զնովաւ գերեզմանք եւ խաշվէմք, յորս երկուց մեծամեծք ի վերայ բարձր սալաթոռոց, եւ արձանագրեալ ի նոսին, ի միումն յելս կոյս ԺԳ դարու, այն է յամի 1284:

Ի Թվ. ՉԼԳ. ի հապ. ( հայրապետութեան ) Տէր Գրի ( գորի ) մեք եւ Եղբայր Աբրահամ քահանայ անարժան Հայրաձայն եւ յլքս կանկնեցինք զխաչ հաւրեղբաւր մերոյ Հայրապետին  կուսակրաւն  քահանայի  բազմաչարչար  սնուցողի, եւ ծնողաց մերոց Հայրուտին եւ Խաթունին եւ քվեր մե ( րոյ )… յաղաւթս յիչ:

Ի միւսումն  խաշվիմի վերծանի կիսակտուր այսչափ ինչ բան.

Եւ էր մեր Բ-ականի ջաղացաքար ի նախնեաց  շինած, պահող էաք դարապիս գանձին արքունեաց:

Նշանաւոր են յետին բանքդ եւ ցանկալի էր լրութիւն արձանագրին. զի ընդ գանձին արքունեաց յիշեալ բառդ Դարապ յայտ առնէ զարաբականն որ եւ զարպ, նշանակէ դրամահատութիւն. եւ արձանագրողքդ  յայտնին գոլ ոստիկանք Դրամանոցին ղ. այլ ոյք ոմանք եւ որոյ արքայի գանձապահք: - Թուի ինձ թաթար զանից:

Մեծագոյն ձորահովիտ քան զվերոգրեալսն ի Գեղաքունիս ` է յարեւմտեան հարաւային անկեան գաւառին եւ ծովուն, գետոյն Կոթայ, որպէս կոչի  յանուն մեծի աւանին, եւ ըստ նոր անուան տեղւոյն ` Ատիեաման-չայ, այլ եւ Նշխանագետ կոչի ի Հայոց, ըստ նախ յիշեալ աւանդութեան նոցին: Այլեւայլ առողջք եւ վտակք են գետակին իջեալք ի լերանց անջրպետաց  Վայոց ձորոյ, յորոց հարաւագոյնն կոչի Աղրի կամ Էլրի-չայ, եւ ժողովեալ ի հարաւային ստորոտս Աբդլասարի ի ճահիճ մի, անտի ընդ անձկացեալ ձորահովիտն  իջեալ անկանի  միաձոյլ ի ծով: Ըստ ( համեմատական ) ընդարձակութեան երկրին եւ գլխաւոր իշխանանիստ  տեղւոյն ` կոչէր  երբեմն Կոթ Գաւառ ( ի Գրիգորէ Մագիստրոսէ ), որպէս եւ չէնն մեծ ` Կոթ քաղաքագիւղ կամ գիւղաքաղաք  եւ աւան, որ է մերձ ի ծովեզրն եւ ի բերան գետոյն, կիսով եւեթ փարսախաւ ի Հր. Ել. Կէօլ-քէնտ գեղջ, եւ կոչի ի Թուրքաց Ստորին Ատիեաման, Սա էր աթոռ Սիսական Հայկազուն իշխանաց Սիւնեաց, տերանց երկրին Գեղամայ, որպէս վկայէ արձանագրաւ ինքնին բազմաշէն իշխանն ` Գրիգոր Սուփան Բ.  որդի Վասակայ եւ Մարեմայ դշխոյի. որ ` ըստ պատմչին « Շինէ զզարմանակերտ փարախն բանաւոր հոտի ի գիւղաքաղաքն Կոթայ, յանուն Սուրբ Աստուածածնին, եւ զարդարեալ մեծամեծ սպասուք կարգէ ի նմա դասս պաշտօնէից  ի պարսպէ մեծամեծ վիմօք, եւ մեծաւ ժողովով արարեալ նաւակատիք, խնդրէ ի կաթողիկոսէն եւ յեպիսկոպոսացն  եւ յիւր եպիսկոպոսէն տէր Յովհաննիսէ, երեք քառասունսն … եւ կարգէ յիշատակագիր  արձանի ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյն,  որ ունի օրինակ զայս. ( իւր իսկ պատմչին  ընթերեցեալ  զայն մինչ դեռ չէն էր եկեղեցին ):

Ինձ Սուփանայ յիշատակարան հաստատեալ հոգեւոր ի Քրիստոս ի քաղաքագիւղս Կոթայ ի կացուածի իմոց նախնեացն, զոր նախ քան զայս պարսպապատ  շրջապատեալ էին ի բազմածախ գանձուց յոլով աշխատութեամբ. Յետ այսր ապա իմոց նախնեաց խորհրդակցեալ  կամաւքն Աստուծոյ շինեցի տուն  Տեառն եւ յարկ Աստուծոյն Յակոբայ, անուանակոչութեամբ Սրբուհւոյ Տիրամաւր  Աստուածածնին, վիմատաշ կոփածոյ քարամբք, եւ ի սմա սենեակս ութ ի վերոյ եւ ի ներքոյ. եւ ապա ի սմին սուրբ քաւարանիս կարգեցի քահանայս եւ զարդարեցի. զԱստուածածնի քահանայքն նախնեաց իմոց եւ այլ սպասաւորս բազումս, ազատ արարի յարքունական  ծանրութենէ, եւ ի բեկարէ, եւ սահմանեցի հողս եւ ջուրս. եւ ետու միոյ միոյ քահանայի յիսուն դրամ ի տարւոջն, որ լինի հնգեցիկս, եւ սահմանեցի չորիցս քառասունս եւ սաղմոս զՆեղութեան կանոնն եւ զառաւաւտուն սաղմոսն, զի որչափ ես եմ ի մարմնի ` յաղագս կենացս յաջողման լիցի, եւ յետ վախճանի կենացս մեղուցեալ հոգւոյ իմոյ կատարեն: Եւ յամենայն ամի իւրաքանչիւր ոք ի քահանայիցս չորիցս քառասունս առնիցեն վասն իմ: Եւ արդ ` եթէ որ ձեռնարկէ յայս եւ յափշտակել ջանայ զիմ հոգեցատուր հողսդ եւ զայլ ընծայսդ ի քահանայիցդ, եւ կամ զքահանայ ի չար ` ընկենու զոր ազատեցի ես յամենայն ուրեք, կամ ի զարմից իմոց կամ ի ժառանգաւորաց կամ յայլ աւագաց զկնի մեր, այնպիսւոյն բարձցի անունն յերկրէ եւ յիշատակն, եւ դատապարտեալ եւ ամօթալից եղիցի յահեղ հրապարակին Քրիստոսի, եւ մեղաց իմոց համարս տայցեն յաւուրն դատաստանի, եւ ժառանկեսցեն զհուրն անշէջ եւ զտանջանսն յաւիտենական: Եւ եթէ քահանայքդ երբէք ստունգանիցէք եւ մոռացումն առնիցէք կարգեալ շարագրութեանցդ եւ կամ ծուլանայք յեդեալ քառասներոյգ, տէր Աստուած դատապարտեսցէ զձեզ զաւակօք եւ զարմիւք, եւ բաժին ձեր ընդ տիրասպան քահանայիցն լիցի:

- Այլ, աւաղ, զի եկեղեցին այն հոյակապ քարակոփ, թէ եւ ոչ շատ ընդարձակ, իբր 30 Չ. ընդ երկայնն եւ ընդ լայն, քառակուսի արտաքուստ, կիսաբոլոր իմն ձեւով ի ներքուստ եւ հնգախորան, կիսաւեր է արդ. յարկն ի սպառ կործանեալ, որով եւ չերեւի արձանագիրդ ` զոր ընդօրինակեալ հասոյց մեզ երախտաւոր պատմիչն Սիւնեաց: Ըստ զարմանակերտ շինուածոյն, որպէս ասէ սա, գեղագիտակ են եւ գիրքն ի սարաւանդակի քարափան գետոյն, յարեւմտից կուսէ գեղջն, զորով նոյնպէս աւերեալ դնին պարիսպքն եւ բնակարանք. կանգուն մնայ խորանաձեւ մահարձան մի անգիր վիմու, զոր Ամենափըրկիչ անուանեն Հայք եւ ուխտիւ պատուեն: Ոչ իշխեմ համարել զսա կամ առ սովաւ եւ զքնարան մեծոգւոյն այնորիկ եւ լաւագունի արժանաւոր բաղդի ` տարաժամ գրաւելոյն ի կենաց Գրիգորի իշխանին, դաւադիր դեղատուութեամբ մահահսան Յուսփայ, յամի 909 կամ զկնի. « զոր սգացեալ Գագկայ թագաւորի ) Արծրունւոյ ) եւ Աշոտոյ ( Բ ) Բագրատունւոյ, ընդ սոր նորա Մարիամայ եւ ընդ եղբարցն Սահակայ եւ Վասակայ,  բարձեալ տարան եւ եդին եւ տապանի յիւրումն ձեռակերտ սրբարանին եւ Սուրբն Շիմոնեայ »: - Անծանոթ է տեղի սրբարանիս, ուր խնդրելի էր զհանգստարան կանգնողին. բայց աւանդութիւն բնակչաց տեղւոյն համարի զայն ընդ խաչարձանիւն ` որ յերի մեծի  եկեղեցւոյն ի ստորեւ, քարաժեռի միոյ ( տես թիւ 1 յէջ 24). որոյ արձանագիր վկայէ արդարեւ Գրիգորի ումեք լինել զայն, այլ նորագոյն թուականաւ 1295 ամի, եւ է այսպէս.

Յեկեղեցւոջ անդ Կոթայ պահիւր երբեմն սքանչելագործ երկաթեայ խաչ մի ( այժմ ի Սեւան ), մի յայնցանէ զորս աւանդեն մերայինք ձեռագործս լինել Թադէի առաքելոյ, եւ կոչիւր Կոթայ Ս. Նշան, - Ի հիւսիսակողմն հին եկեղեցւոյն ի գերեզմանսն գտանին խաչարձանք ` գրութեամբք ԺԶ եւ ԺԷ դարուց, որք ցուցանեն լինել առ տեղաւս Կնիգ կամ Կնիք իմն անուն քաղաքի, որ ոչ ուրեք յիշի ի գիրս, վասն այնորիկ եւ ընդ երկբայութեամբ է. եւ աւանդէ զայս Պօղոս Վ. Պետրոսեան յամի 1850, առեալ յԱնտոն. Վ. Տէր Ստեփաննոսեան, իբրու անձամբ ընդօրինակողէ, բայց եւ չարագրութիւն բանիցն  ոչ է անսագիւտ,  եւ են երեքին այսոքիկ,  յամս 1517, 1524, 1657:

+ Սուրբ Խաչս կանգնեցի Յակովբ քահանայս Կնիքեցի քաղաքի բարեխաւս ամուսնոյն իմոյ Մարթացի, ի Թու. ՋԿԶ.

+ Սուրբ Խաչս կանգնեցի Մատթէոս վարդապետ Կնիգ քաղաքի, բարեխաւս ինձ. ՋՀԳ.

+ Ես Մարկոս Կնիք քաղաքացի  կանգնեցի սուրբ Խաչս բարեխաւս. ի Թիւ Հայոց ՌՃԶ:

Այժմեան նոր եկեղեցի եւս անչքեցեալն  եւս անչքեցեալն  եւ նուազեալ գեղջ Կոթայ ` կոչի նոյնպէս Ս. Աստուածածին. բնակիչքըն Հայք էին ` տունք աւելի քան զ '100 յամի  1873: - Դէպս կամ զրոյց իմն աւանդէ Կիրակոս պատմիչ, յամի 1250 համբաւեալ աստանոր. « Յեզր ծովուն Գեղամայ աւան մի է Կոթ անուն. ի սահմանս այնր գեղջն հուպ ի լեառն ` գտին մարդ մի հսկայաձեւ, մեռեալ եւ կիսաթաղ, նոր հանդերձ ունելով եւ կոշիկս նորս, եւ հանդէպ սրտին, ծակ, որպէս թէ խոցած էր աշտէիւ, եւ ի վերայ սակաւ մի բամպակ, եւ յորժամ առին զբամպակըն ` սաստիկ վիժէր արիւնն. եւ իբրեւ գնէին ի վերայ ` դարձեալ արգելոյր  արիւնն. եւ թէ այլ նոր բամպակ դնէին եւ ոչ դիւրն ` նոյնպէս հոսէր արիւնն ` մինչեւ դնէին զառաջինն: Զայսոսիկ  յոլովք շաղակրատէին. թէ ճշմարիտ եւ թէ սուտ, մեք ոչ գիտեմք »: Նման իւիք այսմ ` դէպք զարմանալի հանդիպութեամբ եղեն ստուգիւ զվայրօքս ` ի սկիզբն կոյս ԺԷ դարու, յետ գաղթելոյն Հայոց ի Պարսս, առ Շահաբասու. յորժամ Յիսուսեանք երկու ` յընկերաց այնոցիկ որք ամօք յառաջ գողացեալ էին զնշխարս Սրբոց Հռիփսիմեանց, ելեալք  յԵրեւանէ գային յերկիրս Գեղամայ եւ անցանէին ընդ լեառնն Սիւլէյմանայ-սար ` առ եզերբ գետոյն, քանզի  նախատեալ  էին զմարգարէն մոլիմանաց ի Նախիջեւան  առաջի կուսակալին, զօրականք սորա ուղեկցեալ նոցա խաբէութեամբ ` հարին զնոսա եւ սպանին, նոյնպէս եւ զընկեր մի նոցին մերազգի ` Աղամիր անուն `  յԱպրակունեաց գեղջէ հռովմէական աց, որ փախչէր ի կողմն քարանձաւի միոյ, հարին զնա « սրով ի գլուխն, ի պարանոցն, յուսն եւ յարմունկն, եւ վիրաւորեալ այրն անւեալ ի գետնի ձեւացուցեալ  զինքն թէ մեռայ ». եւ կարծեալ թէ մեռեալ իցէ ` վիրաւորողն  « հարեալ է զայրըն ոտիւք եւ ի բարձանց ի գլխաց քարանձաւին  արկեալ ի զնա ի ներքոյ վիմին ». իսկ Աղամիր յետ բազում ամաց պատմէր Առաքէլի պատմչի ` օր գրեաց զայսոսիկ, « թէ յորժամ արկին զիս ի քարանձաւէն ի վայր, ընկեցայ ի մէջ ջրոյ գետին ` զոր Կօթայ գետ ասեն, եւ ջուր գետոյն առեալ  տարաւ զիս եւ էարկ ընդդէմ վիմի միոյ, եւ վէմն այն եղեւ արգելիչ ինձ,  եւ արգել զիս մինչ ի մթանալ երեկոյին ցելս աստեղաց … ելի ի գետոյն եւ գնացի », եւ այլն. եւ պատահեալ գիւղականաց բառնան զնա ի գրաստ, եւ տարեալ դարմանեն. իսկ զմարմինս  սպանելոցն « անդէն ` ի վերայ ճանապարհին փորեցին վիհ, եւ ընդ հողով արարեալ ծածկեցին զնոսա »: Յետ ամաց եկեալ այլ ոմն կրօնակից  Յիսուսեանց  Մելիքիոր ( Մելգոն ) անուն ընդ Շահ Աբասայ ` յերկիրն Գեղամայ եւ խնդրեալ ի նմանէ ` եբարձ զոսկերս նոցին եւ տարաւ յԵւրոպէ: Արժան համարեցաք յիշատակել զայսոսիկ զի ի սահմանս Կոթայ են հանդիպելոյ, եւ թերեւս աւանդութեամբ ծանոթ իցեն եւ տեղին: - Ի նախայիշեալ ձեռնարկի  տանուտեարց  Գեղամայ ` վասն թեմին Տաթեւու, ի սկիզբն ԺԶ դարու տեսաւ եւ Պաշարաթ Կոթեցի ( յէջ 34): Կիսով փարսախաւ ի Հս. Կոթայ առ եզերբ գետոյն կայ եւ Վերինն Ատիեաման ի բարձու ձորեզերն. բնակիչքն են Հայք, 54 տունք. եկեղեցին Ս. Գէորգ կոչի: - Աստի ի վեր ընդ ձոր գետոյն ելանելով ընդ առաջեն հանգրուանք չուաբնակաց, Մատինա կամ Մէտինա Ստորին եւ Վերին ` 30 տամբք Թաթարաց. Ըշըգ Քէրվան սէրայ, ( աւերակ կարաւանատեղւոյ ), ընդ որ մարթ է համարել զճանապարհ վերոյիշեալ Յիսուսեանց, եւ զդէպս Աղամիրի, զի եւ առ երի կայ ջրոյն: Ի վեր քան զսա միւս եւս աւերակ գեօղ Այրիձէ, առ գիտակցութեամբ երից օժանդակաց Կոթայ, ուր ջրշեղջն է. թերեւս խանգարեալ անուն է սա Արգիճի գեղջ որ դասի ի հին ցուցակին, եւ Էրքէճի կոչի ի Սիմ. կաթողիկոսէ ի թեմի Շողուագայ վանից: - Յեզր արեւմտեան օժանդակ գետակին կայ Աթ-թաշ ( Քարաձի ) ամայի գիւղ, անշուշտ ի սակս մեծի քարեղէն երիվարի ` յեզր գետոյն, ի ստորոտս Աբդլասարի. եւ ի ստորեւ ի նոյն անուն աւազուտ ճահիճս նման նմին ճախնային է եւ միւս գետակիցն որ կոչի Աղրի-չայ, եթէ չիցէ եւ սա ի նոյն Արգիճի կամ Էրքէճի անուանէ աղաւաղեալ. բայց շէն կամ լքեալ տեղի բնակութեան ոչ նշանակի ի վերնակողմանս ձորոց գետակացս:

Հանդէպ վերին Ատիեամանայ յարեւելակողմն գետոյն, ի ձորամիջին կայ անուանեալ Գերեզմանն իշխանի, շիրիմ մեծամեծ վիմօք. աւանդեն զբարեպաշտ իշխանէն յորդորեալ երբեմն զժողովուրդն յաղօթս, յորժամ փոխանակ ձկանց օձք ընդ գետն ելանէին ի ծովէն, եւ աղօթք քաջահաւատիցն նհանջեցին զնոսա անդրէն ի ծով, ուստի ապա բղխեցին ձկունք առատապէս, զորս եւ ի պատիւ նորա ` իշխանաձուկն կոչեցին. եւ ի մեռանել նորին ` ամփոփեցին ի տեղւոջս, յոր եւ ցարդ գան յուխտ եւ յաղօթս: Առատ լինի եւ որս Կողակ ձկանց եւ սկիզբն յուլիս ամսոյ ի միջոցի ծովուն եւ Կոթ աւանի, ուր յերկուս բաժանեալ առուս զջուրս գետոյն ` ի դիմել ձկանցն ի վեր, զջուր միոյն խառնեն ի միւս, եւ ծանծաղ կամ ցամաք գործեալ ` անարգել ժողովեն զլուղակսն: Զի ի վաղուց հետէ հռչակեալ էր առատութիւն որսոյ ձկանց Կոթայ, ակնարկէ եւ զաւեշտական բան Գրիգորի Մագիստրոսի, գրելով « Առ կարծեցեալ ոմն գիտնական », զդէպս համանմանց նորա տգիտի ուրումն ժամանակակցի, որոյ Գորտ գտեալ ի Վերիացւոցն կողմանէ, ասեն, ապուխտ արարեալ, եւ ի Կոթ գաւառին Գեղամայ ձայնէր, ձուկն զնա կարծելով, զի գնասցեն. որոյ ըստանձնեցուցեալ բառնան նմա յարտակիտելոցն կողից, կարկատուն կեմովքն կաշկանդեալ »: Կող աստանօր զձո՞ւկն Կողակ կամիցի ասել Մագիստրոսդ, եթէ զկո՞ղս գորտաբեր ըստանձնողին, թողում ի քննութիւն բանասիրաց.