33.
ԳԵՏԱՀՈՎԻՏ
ՍՈԴԻՑ.
ԱՐՏԻՑ
ԳԱՒԱՌ.
ՎԱՍԱԿԱՇԷՆ
ԳԵՏԱՀՈՎԻՏՔ
ՍՈԴԻՑ-
Արեւելագոյն
հարաւային
մասն,
որ
է
բնիկ
սահման
Սոդից,
ընդարձակագոյն
եւ
հարթագոյն
է
քան
զամենայնկողմանս
երկրին
Գեղամայ,
եւ
թերեւս
յայս
սակս
Արտից
գաւառ
կոչեցեալ.
յորում
մեծագոյն
գետակն
`
այժմս
Մեզրե
`
իջեալ
յարեւելեան
հարաւային
գոգոյ
լերանց
տաշտին,
ճապաղեալ
ի
դաշտագետինն
`
խաղայ
յարեւմուտս
անկանել
ի
ծով,
անցեալ
ընդ
լճակն
Թիլիի,
յոր
խառնին,
ուրոյն
ուրոյն
յարեւմտից
կուսէ
եւ
յելից
Մաքենեաց
`
երեք
գետակքն,
Ակաճից,
Կարմիր
աղբիւր
եւ
Կալեր:
-
Առ
առաջնովն
`
Ականից
գետակաւ,
մղոնաւ
տարակաց
ի
ծովէն
եւ
իբր
երկուք
ի
Զաղալեայ
`
կայ
փոքր
գեօղ
մի
այլազգեաց
`
Քեարքիպաշ
կոչեցեալ
20
տամբք.
ի
ձորագլուխ
երկրորդին
`
Գզըլ
պուրագ,
որպէս
կոչի
եւ
գետակն
եւ
թարգմանի
Կարմիր
աղբիւր,
կոչի
եւս
Չախըրլու,
նոյնպէս
բնակեալ
յայլազգեաց,
85
տանց:
Գոյ
ի
սմա
փոքրիկ
եւ
կիսաւեր
եկեղեցի
հին
`
Ս.
Բեդղեհեմ
անուն,
յորոյ
ներքուստ
սեղանոյն
ելանէ
աղբիւր
յորդ,
բաւական
ի
պէտս
միոյ
Ջրաղացի,
երկու
աւազանս
կամ
դուրս
գործեալ
են
ջրոյն
ի
տատակ
եկեղեցւոյն
ի
պէտս
տեղւոյն.
իսկ
յաւելեալն
արտաքոյ
ժողովի
լճաձեւ,
սնուցանելով
կարմրախայտ
ձկունս:
-
Ջալալեան
առանց
ընծայելոյ
զարձանագրութիւնսն
`
ասէ
զեկեղեցիս
այս
շինեալ
ի
Վասակայ
ի
Սիսակայ,
(
որ
թուի
ինձ
Վասակ
Սիսական
)
եւ
ի
Սարգսէ:
-
Հուպ
է
ի
Չախըրլու
եւ
Գանլը
Ալլահվերտի
գիւղ
այլազգեաց
25
տամբք:
Ի
ձորագլուխ
գետոյն
Կալերու
կայ
Գըրգ-պուլագ
(
քառասուն
ղբիւր
)
կամ
Գարապուլագ
(
Սեաւ
աղբիւր
),
իսկ
ըստ
Սիմէոնի
կաթողիկոսի
`
հոտած
աղբիւր
գիւղ
Հայոց
իբր
60
տանց,
մերձ
յոյժ
երկոցուն
վերոյգրելոցդ.
այսպէս
կոչի
վասն
բազմութեան
աղբերաց
որք
ի
ծործորոց
լեռնոտիցն
բղխեն,
եւ
յորդագոյն
ի
նոսա
հարաւայինն
`
բաւական
ի
պէտս
երկուց
աղօրեաց,
տունք
Հայոց
են
40
կամ
աւելի,
եկեղեցին
Ս.
Գեորգ
հնաշէն,
զոր
նորոգեալ
ի
ծածկեալ
փայտայարկիւ
յամին
1834
օծին
եւ
պաշտեն:
-
Ի
հիւսիսայ
սորին
ի
դժուարագնաց
առապար
ձորամիջի
կայ
աւերակ
այլոց
գեղջ
Հին-Գըրգպուլագ
կոչեցեալ,
եւ
են
ի
նմա
գերեզմանք
եւ
խաշվէմք
ոչ
սակաւք,
նշանակ
մեծ
եւ
բազմաբնակ
լինելոյ
տեղւոյն,
որում
վկայ
եւ
երկոքեան
արձանքս.
մին
գրեալ
յամին
1297
ի
Խաշվիմի,
այսպէս:
Կամաւն
Աստուծոյ
եւ
յիշխանութեան
իշխանաց
իշխանին
Գրիգորի
ես
Տաշուրս
տէր
Ջումշայ
`
կանգնեցի
զԽաչս
ինձ
եւ
ամուսնոյն
իմոյ
Թամթայի
հոգւոյ
փրկութեան,
զի
էաք
անզաւակ,
որք
երկրպագէք
յիշեցէք
ի
Քրիստոս:
Քննութեան
արժանի
է
ընթերցուած
արձանիս,
որպէս
եւ
յետագայն,
մանաւանդ
անուն
տեղւոյն
Ջումշայ:
Յայլում
խաշվիմի
գրեալ
է
յամի
1552,
աւազակն
միանգամայն
եւ
ազնոական
բանս:
Ես
Սարգիս
երեց
կանգնեցի
զԽաչս
հոգւոյ
իմոյ
եւ
կողակցոյն
իմոյ
Մէլիք
խաթունին,
չորս
որդիքն
իմ
փոխեցան
ի
Քրիստոս,
Աւետարանի
հրամանք
է,
ամէն
ցաւոց
փախած
կը
պիտի.
մահովն
տեսանք
փախած
ապրեցան,
մնացածն
մեռան.
այսքանս
բաւ
է
իմաստնոց.
ի
թվին
Հայոց
(
ՌԱ
):
Կիսով
փարսախաւ
ի
Հս.
Հոտած-աղբեր
է
դաշտավայրի
յաջմէ
գետոյն
(
Կալերու
)
որ
է
յարեւելից,
կայ
Վասակաշէն
գիւղ
Հայոց
իբր
120
տանց.
զոր
այլազգեաց
կամակորեալ
փոխեալ
է
ի
Պասար-Կեչեր
անուն.
թերեւս
Սիսականին
Վասակայ
Գաբուռն
կոչեցելոյ
դաստակերտ.
այլ
եթէ
ցուցակն
գեղօրէից
հարկատուաց
եկեղեցւոյ
հնագոյն
քան
զնա
իցէ,
որպէս
կարծեմ,
հնագոյն
եւս
է
գեօղդ.
զի
յիշի
ի
ցանկի
անդ,
որպէս
եւ
այլ
գեօղ
համանուն
ի
Գեղարքունի,
եւ
յոլովագոյն
եւս
Վասակակերտք
յայլեւայլ
գաւառս
Սիւնեաց:
Եկեղեցին
հին
քարաշէն
`
կիսով
չափ
քայքայեալ
էր.
արդի
բնակչացն
կրով
եւ
փայտիւ
բարձրացուցեալ
եւ
յարկեալ
`
ի
պաշտոն
վարեն.
եւ
կոչի
յանուն
Ս.
Աստուածածնիւ:
Ի
միջի
նորա
ի
տեղւոջ
դասուն
կան
գամբարանք
երկուց
վարդապետաց:
Սարգսի
եւ
Յովհաննու
Ծարեցւոյ
ժամանակագրի
1571
եւ
1583
ամաց,
որոյ
գրածն
տպագրեալ
է
ի
Պատմագիրս
Առաքելի,
որ
է
ասէ
զսմամանէ.
«
Պատուական
մարմինն
եդեալ
կայ
ի
յերկիրն
Գեղամայ
ի
գիւղն
Վասակաշէն,
հուպ
դամբարանի
վարդապետին
Սարգսի
»:
Են
եւ
շուրջ
զեկեղեցեաւն
տապանք
եւ
խաշվէմք,
յորս
արձանագիրք
ԺԵ
դարու:
+
Յովհաննէս
Աղայ.
+
Քաջ
Զոհրաբ,
ի
թուին
Հայոց
ՋԷ.
+
Մայր
Փաչախանում
ՋԵ.
+
Այս
է
հանգիստ
որդւոյ
Աւագ
խանին:
Ի
վերնակողմանս
ձորոյս
Կալերու
`
նշանակի
եւ
ամայի
գիւղ
մի
Քաֆլի
կամ
Քեաթլի
անուն: