Սիսական

41. ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ

Սկիզբն շինութեան եւ բնակութեան գաւառիս Վայոց ` անյիշատակ է, թէ եւ աներկբայ ի զարմից Սիսակայ, որպէս եւ այլք ի գաւառաց Սիւնեաց. իսկ կոչումն անուանն նորագոյն է. այլ ոչ որպէս պատմիչն ասէ, « Ի հասարակական դիպուածոց ողբոց եւ աշխարհանաց կոչեցաւ Վայոց ձոր ». որպէս թէ վասն սպանման մեծի եպիսկոպոսին Ստեփանոսի յ ' Ը դարու ` ձայնս եւ ողբս արձակելով բնութեան աւուրս քառասուն. եւ զիա՞րդ ոչ յնշէ ` զի անդստին ի Ե դարէ գրեն նախնիք մեր զայդ անուն ` եւ յաշխարհագրութեան եւ ի յիշատակի հայրենեաց Յովսեփայ երիցու, որ կալաւ զաթոռ հայրապետութեան յետ Ս. Սահակայ եւ Մեսրովպայ: Յոյժ հաւանելի է ինձ այսպէս կոչումն յանուն տոհմի Վայկուն յելուզակի, որ յաւուրս Արշակունւոյ Տիգրանայ, յորմէ եւ գաւառ մի Արցախոյ Վայկունիք կոչեցաւ, եւ կայ գրեաթէ ի կռան այսր ձորագաւառի: Ի դէպ է թէ եւ շէնք կամ բերդ մի էր ամուր եւ աթոռ իշխանի յայս անուն, որ տարածեցաւ  ի վերայ համօրէն գաւառին. եւ թէպէտ պատմիչք  մեր ոչ նշանակեն որոշակի զՎայոց բերդ, այլ երիցագոյն եւս պատմիչք Արաբաց աւանդեն, եւ շինեալ ասեն յԱնուշռէվանն Խոսրովայ ի կէս Զ դարու, հանդերձ այլովք բերդորայիւք Սիւնեաց, եւ այս արդարացուցանէ  եւ զյարումն նահապետաց Սիւնեաց ի Սասանականն, որպէս յիշեցաք ի ծանօթութեան քաղաքական անցից աշխարհին, եւ կոչեն ( Վայոց բերդ ) Հըսնի-Վայս: Քանզի որ յիշի այլ տեղի կամ աթոռ գաւառապետի Վայոց ձորոյ ` զսա անկ էր համարեալ. այլ յեի անցից անցից աշխարհին ` ի նորոգման  ազգային պայազատութեան յ ' Թ դարու, գահերէց իշխանք Սիւնեաց նստան յԵղեգիս, յորոյ անուն կոչէր ձոր սեփական գետոյն, որոյ հռչակաւ ` ողջոյն իսկ գաւառն կոչեցաւ ԵՂԵԳԵԱՅ-ՁՈՐ, մինչ յառաջն փոքր մասն մի էր առ ընդարձակութեամբ ձորահովտացն Արփայի բայց եւ ոչ առաջինն խափանեցաւ անուն, այլ մերթ այս եւ մերթ այն վայրի. եւ աշխարհագիրն Վարդան ասէ համարձակ « Վայոց ձոր ` Եղեգից ձորն է »: Սոյն անուն յեղեալ յայլազգեաց յիւրեանց բարբառ ` մնայ ցարդ եւ ի պաշտօնական դիւանս իսկ Ռուսաց ` Տարալաղըզ, այսինքն Տերեի ալ-Ազըզ, Ձոր Եղեգեաց, որպէս կոչի եւ առ մերայինս, եւս եւ ԵՂԵԳՆԱՁՈՐ. ըստ այսմ եւ զգետն Եղեգեաց  այլազգիքդ կոչեն Աշաղըզ կամ Ալեաղազ: Նորալուր իմն ` այլ ոչ անախորժ անուն ընծայէ գաւառիս, ոչ շատ հնագոյն գրիչ ոմն ( Շարականի ) յամի 1476 « Ի յերկիրս Վարդի-ձորոյ, զոր այժմ Վայի-ձոր եւ Եղեգիս յորջորջի », գրելով զայս ձեւ օրինակի: Ոչ առ հարստութեամբ Արշակունեաց եւ ոչ առ ոստիկանօք առանձինն յիշի Վայոց ձոր ` ի քաղաքական դէպս, անորիշ գոլով յայսոսիկ ի համօրէն մարմնոյ աշխարհին Սիւնեաց. աւանդէ միայն պատմիչն ` յետ նահատակութեան Վարդանանց ` առ Յազկերտիւ կամ առ Պերոզաւ, փախստէից ոմանց հայոց նահատակեալ ի զօրացն Պարսից « Ի գաւառամեջն  Վայոց ձորոյ. ի գետամիջին Եղեգեաց եւ Մոզանի », եւ այլոց ոմանց ` « ի ստորոտս բերդաքարի միոյ ի նեղ ձորակի … որ է տեղն կոչեցաւ Անգեղ ձոր ». եւ այլոց եւս ` « ի ջրկիցն ` որ Ոստինք կոչի եւ Արտաբոյնք ». եւ ոմանց դարձեալ ` « ի մէջ սահմանաց երկուց գեղջն ( յեշեցելոց )… կոտորեալ յոյժ բազմութիւնք սեպուհ արանց եւ ընտիր զօրաց », մերձ ի Ցախաց-քար մենաստան, զորոց ամփոփեալ զնըշխարս հանգուցին ի հոյակապ եկեղեցւոջ, ի ձեռն Գիւտայ հայրապետի եւ եպիսկոպոսին Սիւնեաց, յամի իբր 473: - Յետ այսր դէպք նշանաւորք են գաւառիս քառասնորեայ    դղորդումն եւ պատառմունք, յամի 735 եւ 6, զոր վասն սպանման մեծին Ստեփանոսի եպիսկոպոսի ասեն պատմիչք, եւ ահեղ իմն նկարագրեն. որպէս Օրբելեանն ասէ. « Կալաւ խաւար շօշափելի զգաւառն ամենայն ` զաւուրս քառասուն, եւ շարժումն եւ դըղրդումն սաստիկ. զի եռայր երկիրն ահեղ դօղացմամբ յանդընդոց եւ բարձրանայր մինչեւ ի վեր, եւ անդէն իբրեւ զալիս ծովու փլուզանիւր. լերինք տապալէին, վէմք ի հիմանց քակտէին, տունք եւ ապարանք գեղեցիկք ` լինէին գերեզմանք բնակչաց. աղբիւրք խզէին, գետք կորնչէին, եւ ամենայն տեղի երերէր տատանմամբ. եւ ձայնք մարդկեղէն բարբառոց լսելի լինէին ի ներքուստ յանդնդոց եւ ի վերուստ յօդոյ ` Վա ~ յ ձոր, Վա ~ յ ձոր (), եւ կենդանւոյն ընկղմեցան ոգիք իբրեւ 10, 000, զորս գիտէին եւ ի թիւ արկին, եւ զանծանօթիցն ոչ ոք գիտէր զհամարն: Յաղագս որոյ կոչեցաւ անուն գաւառին Վայոց ձոր ». լաւ եւս էր ասել եթէ ճահագոյն հին անուանն հանդիպեցաւ պատահարս այս: Ժամանակագիրն Մխիթար նշանակէ ի համառօտութեանն, « Վայոց ձորոյ ընկղմումն ». եւ զի եւ այլք յիշեն զայս, ոչ է երկբայելի եթէ սասանութիւն մեծ եղեալ է երկրին ` վերազարթմամբ հին եւ հանդարտեալ հրաբուղխ մթերից, թերեւս նոյն իսկ Ծակգագաթն լերինն ` որ առ երի կամ ի կենդրոնի կայ պատմեալ տեղւոյդ:

Յառաջ քան զվերանորոգութիւն նահապետութեան Սիւնեաց ` ոչ յիշին առանձին իշխանք Վայոց ձորոյ, բայց միայն Դաւիթ ոմն ն սկիզբն Ը դարու, եթէ ստոյգ է բան գանձասացին ի Վահան Գողթնեցի, եթէ եկեալ նորա « Ամուսնանայ ի Վայոյ ձոր, Ի տան Դաւթի մեծի իշխանի »:

Իսկ ի նորոգել տէրութեան Սիւնեաց ` գահերէց իշխանքն, անդրանիկ զարմն Վասակայ նահապետի, ժառանգեցին զՎայոց ձոր հանդերձ արեւմտեայ մասամբք աշխարհին, եւ նստան « յարքունական յապարանսն ` որ ի գիւղաքաղաքն յԵղեգիս ». վասն որոյ Թովմա Արծրունի յատկաբար ասէ. « Իշխանականն Վասակ ` Վայոց ձորոյ տէրն ». որ ի կէս Թ դարու ընդ այլոց իշխանաց  ի Բուղայէ գերի վարեցաւ ի Սամառա, եւ ապա դարձաւ: Այսպէս եւ Բիւզանդացիք զիշխանս Վայոց ձորոյ ճանաչէին եւ կոչէին եւ գրէին առ նոսա յարքունական թուղթս, որով վկայի եւ ինքնիշխանութիւն  տերանցն այնոցիկ, թէպէտ եւ զառաջինն ոչ բացարձակ. այլ նախ Սմբատ որդին Վասակայ ի սկիզբն Ժ դարու ապստամբել խորհեցաւ ի Սմբատայ թագաւորէ, որպէս ի սկզբանն յիշեցաք, վստահացեալ յամուրս գաւառին իւրոյ, բայց ապա ակն ածեալ ի բազմութենէ զորաց նորին ` հանդարտէր ` անբաւական կամ անպատրաստ վարկուցեալ զբերդորայսն բուռն պաշարման, եւ ոչ յոյժ անկասկած ` զանհարթութիւն վայրացն Վայոց, յոր սակս եւ նախնիք իւր յասպատակին Յուսփայ ` լքին զերկիր իւրեանց եւ յ ' ամրագոյնն եղեն ապաստան. յայս սակս թուի եւ յաջորդացն թողեալ ի սպառ զնոյն, եւ երթեալ հաստատեալ զոստան իւրեանց ի Բաղս, յամուրն Կապան, ուր եւ յետոյ թագաւորեցին. բայց ի Վայոց ձոր ` սահմանորդ թագաւորութեան Բագրատունեաց ` ասի իշխանական նախապատուութեան գաւառին  դրդեալ եւ զեկեղեցականս բարձրացուցանել զպատիւ իւրեանց կամ զաթոռ, եւ ի նմին փառաւոր դարու ` այսինքն ի Ժ, կողոպտելով զիրաւունս միապետ մետրապօլտին Սիւնեաց ` կարգել առանձին եպիսկոպոս Վայոց ձորոյ, զոր նուաճեաց անդրէն Սարգիս կաթողիկոս ի միութիւն նախնական. այլ յետ երկուց դարուց դարձեալ երկփեղկեցաւ, միոյն աթոռ հաստատելով ի Նորավանս եւ վիճակելով զՎայոց, ձոր եւ զԵրնջակ, եւ միւսոյն ի Տաթեւ ` գրաւելով զայլ կողմանս Սիւնեաց. մինչեւ յելս ԺԳ դարու, ի զորանալ իշխանութեան  Օրբելեանց ` շառաւեղ սոցին պատմիչն Ստեփանոս հաւանեցոյց ի միութիւն զերկոսին վիճակսն ընդ գաւազանաւ իւրով, որպէս եւ այլուր յիշեցաք: