Սիսական

42. ՕՐԲԵԼԵԱՆՔ

Յետ բարձման թագաւորութեան Բագրատունեաց եւ ի տիրապետեալ Թուրքաց Սէլչուկեանց ` նուազեցին եւ ազգային իշխանք գաւառիս ` մանաւանդ ի բառնիլ եւ թագաւորութեանն Բաղաց. այլ իբրեւ յաջողեաց Զաքարեաց ի սկիզբն ԺԳ դարու թափել յայլազգեաց զբազում կողմանս աշխարհիս Հայոց, ընդ նոսին կորզեցին եւ զայս գաւառ, եւ բաշխեցին յաջողաձեռն եւ կորովի ազատաց նորին. զմեծ մասն մի ետուն Լիպարտի թոռին համանուանն  գրկելոյն ի Գէորգայ թագաւորէն Վրաց. զորոյ եւ զիշխանութիւն եւ զկայս ժառանգեալ էին ինքեանք ( Զաքարեանք ). վասն որոյ եւ խնամով ետուն սմա վիճակ տէրութեան, « զՀրաշկաբերդ իւր գաւառովն ( սահմանօք ) եւ այլ բազում գիւղորէս ի Վայոց ձոր », ընդ որս եւ զՈրոտն եւ զԲարկուշատ ` յայլում կողման Սիւնեաց. իսկ զմասն մի եւս Վայոց ձորոյ ետուն Վասակայ Խաղբակեանց Խաչենեցւոյ, հօր քաջին Պռօշայ. եւ զայլ եւս մասն մի գաւառին ` Աթաբէկն Խանէ ետ Մահեւանայ որ ի զարմէ իշխանացն Բազաց, ցուցեալ նմա նստոց զՆրբոյն բերդ. եւ սա յետոյ ` անզաւակ գոլով ` պարգեւեաց եկեղեցւոյն Նորավանից, մասամբ միով վիճակին իւրոյ, զմիւս մասնն թողեալ եղբօրորդւոյ իւրում Ամիրայի: Բայց առաջին երկոքին տոհմքն արուորագոյնք եւ շինարարք, Օրբելեանքն եւ Խաղբակեանք, բարգաւաճեցին զվիճակս իւրեանց, եւ հաճոյ գտեալք յաչս աշխարհակալացն Թաթարաց ` պայազատեցին առաւել կամ նուազ յաջողութեամբ եւ փառօք: Առաջնոյն պայազատք ցերկոտասան ազգ մինչեւ ի կէս ԺԵ դարու յիշին անընդհատ, որպէս ցուցցէ Ծառդ. գտանին եւ առ նոքօք եւ յետ այնր սերունդք զարմին, այլ ոչ է յայտ յորմէ ` շառաւիղէ, ի նշանակելո՞ցդ ի դմին ` եթէ յայլոց հին ոստոց:

Նախահայր պայազատացս այսոցիկ Լիպարիտն ( Գ ) որդի Ելիկումի որդւոյ Լիպարիտի Բ, որդւոյ Սմբատայ, յետ մտից Թաթարաց ի Հայս ` ( ընդ որս մարտեաւ ի Գառնի ` ընդ ձեռամբ Աթաբէկին Իւանէի ), զերծեալ ի մարտէն եկն յերկիր իւր, եւ շինեաց եկեղեցի հոյակապ ի Նորավանս. « յետ ամաց ինչ ի միջօրեայ հասակի առնու հարուածս ի ճանապարհի յ ' անկարծադէպ նետից, ի գլուխ լերինն որ հանդէպ բերդոյն Բորոտնայ », վախճանի ի Գոլոշտի վանս եւ բերեալ թաղի ի Նորավանս: Պայազատէ զնա անդրանիկ իւր Ելիկում Գ. եւ ի մխիլ Թաթարաց ի վիճակ իւր ` առաջնորդութեամբ Ասլան-Նոյին զօրավարի, ապաստանի յոստանն Հրաշկաբերդի, այլ յորդորեալ ի Թաթարէն ` իջանէ առ նա եւ հաճոյ եղեալ նմա ` ժառանգէ կամօք նորին « զՎայոց ձոր եւ զԵղեգիս մինչեւ յԵրերօն գիւղ, որ է հանդէպ Գառնոյ … եւ ապա հաստատեցաւ այս լինել հայրենիք տանն եւ ազգին Օրբելեանց »: Յետ ամաց ինչ գնացեալ ընդ զօրուն Թաթարաց յառումն Մարտիրոսաց քաղաքի ` անդ հիւանդացեալ մեռանի (1256), եւ բերեալ թաղի ի Նորավանս, առ հօր իւրում: Յաջորդէ զնա երկրորդ եղբայրն Սմբատ, « որ էր հանճարով մեծ, խորհրդով ուժեղ, խելոք աննման, հնարիւք բազմագէտ, բանիւ առատ եւ քաղցր, լեզուաց հմուտ եւ ճարտար, ի դատարանի դիւանին անպարտելի, զի խօսէր լեզուս հինգ, հայ եւ վրացի, ուղուր եւ փարսի եւ զմուղալն իսկ »: Կասկածեալ սորա յԱւագայ որդւոյ Իւանէի ` իբրու նախանձորդի, չովաւ առ Մանկու ղան ի Թաթարս, հաճոյացաւ յաչս նորա, « եւ անուանեցին զնա Ենջո, որ է Տէրունի … եւ ետուն նմա փայիզայ ոսկի, որ էր տախտակ ` ունելով զանունն Աստուծոյ եւ զարքայի գրեալ յինքեան. եւ այս էր մեծագոյն պատիւ նոցա. եւ գրեն եառլեխ, որ է հրաման, զոր մեք սիգէլ կոչեմք. եւ տան նմա զամենայն առածն թրով ` Ասլանին, եւ զՈրոտն իւր երկրաւն … եւ զբերդն Բորոտնայ իւր կերովն, վասն սպանման հօր նորա անդէն Լիպարտի, որպէս գին արեան լեալ. եւ եհան զՍմբատ ի դուրս յամենայն դաւթարաց ի Վրաց եւ յայլոց »: Դարձ արարեալ եւ ծանուցեալ Բաչու Նոյինի զհրաման ղանին, « էառ եւ թափեաց զերկիրն Որոտան բովանդակ մինչ ի սահմանն Բորոտնայ եւ Բղենոյ, յորում եւ կայր ընդ աւեր աթոռն Սիւնեաց Տաթեւ: Էառ եւ զԵղեգիս եւ զամենայն գաւառն Վայոց ձորոյ, զՓողահանսն, զՈւրծ, եւ զՎէդի իւր ձորովն մինչեւ յԵրերօնս եւ ի Կոտայսն եւ ի Գեղաքունի բազում շէնս եւ աւանս »: Այլ նախանձորդքն Աւագեանք ` ի ձեռն Արղունի մեծի կողմնակալի Թաթարաց « առին ի Սմբատայ բազում տեղիս, եւ զմնացեալն կեղեքէին սաստկապէս. վասն որոյ հարկ եղեւ նմա վերստին գնալ առ Մանկու ղանն » (1258). որոյ առաջի ` խորամանկութեամբ արդարացոյց զԱրղուն ` զոր ի բանտ արկեալ էր ղանին. եւ սորա հաւատացեալ արձակեաց անդրէն յառաջին գործ կուսակալութեանն կողմանց Հայոց եւ Վրաց, յանձն առնելով զբարեխօսս իւր զՍմբատ. « եւ վասն մեծի երախտեացն ոչ գիտէր Արղունն, եթէ որո՞վ պատուեսցէ զՍմբատ … որ եւ տիրեաց ամենայն գաւառաց եւ գիւղից իւրոց. բայց յետոյ իւր կամաւ վասն սիրոյ եւ միաբանութեան ոմանց ` դարձոյց եւ եթող յետս աստ եւ անդ ի գիւղից եւ յագարակաց, եւ զայլն հաստատեաց սեպհական հայրենիք իւրոյ ազգի եւ զաւակաց … Սա շինեաց զհրաշակերտ ժամատունն ի Նորավանս ի վերայ գերեզմանաց իւրոց, եւ արար բազում արդիւնս եւ փարթամացոյց զնա », եւ այլն: Սա տուեալ էր ի բաժին իշխանութեան եղբօր իւրոյ Տարսայիճայ, յետ մահուան այլոցն, զՈոտն յորոյ վիճակի գոլով Տաթեւոյ աթոռոյն, նորոգեաց եւ զարդարեաց զայն, եւ յարձանագրին ( յամի 1274) կոչէ զինքն « Իշխող այսմ գաւառաց, ի դրանէն Բարկուշատայ մինչեւ ցսահմանն Բջնւոյ ». յայտ է թէ այս իշխանութիւն եղեւ յետ մահուան եղբօրն ` Սմբատայ ` ի Դավրէժ (1273), զոր ` անժառանգ գոլով նորա ` ինքն պայազատեաց. եւ ըստ գրելոյ որդւոյ իւրոյ Տեառն Ստեփանոսի, « պատուեալ եւ սիրեցեալ յաչս աշխարհակալացն եւ ամենայն մեծամեծաց ` վարէր զիշխանութիւնն իւր բարձր եւ շքեղ փառօք, ահարկու ի վերայ ամենայն թշնամեաց: … Եւ զի այր ուժեղ եւ սրտեայ եւ պատերազմող էր, եւ հասակաւ ահարկու, յամենայն պատերազմունս յոր եւ երթայր ` մեծամեծ քաջութիւնս եւ անպարտելի զօրութիւնս ցուցանէր, ի Խորասան, ի Շամ, ի Հոռոմս, ի Համս եւ ի Համայ ընդ Մսրացւոյն, եւ ի Դարբանդ, ինն անգամ վանեալ անձամբ զպատերազմ մղեալ մարտս. վասն որոյ մեծամեծ պարգեւօք պատուեալ լինէր յարքայից արքայէ. եւ առեալ զոսկի բալիշն ` որ էր տափարակաձեւ ի չափ թզոյ միոյ եւ կշիռ լտեր միոյ. զի այն իսկ էր յաղթութեան պատիւն: - Սա շինեաց եկեղեցիս եւ արար բազում արդիւնս ի վանորայս … նորոգէ եւ բազում եկեղեցիս խախտեալս եւ հնացեալս »: - Ի թագաւորել Արղուն ղանի (1284) ետ սիրելւոյ իւրում Դեմետրի Վրաց թագաւորի « զամենայն աշխարհս Հայոց, զտունն Աւագեան եւ զտունն Շահնշահեան », այլովք հանդերձ, եւ Դեմետր առեալ զՏարսայիճ « տարաւ ընդ իւր զնա յերկիրն Աւագեան ` յԱյրարատ, եւ բազում թախանձանօք բռնազբօսեաց զնա, եւ եդ աթաբէկ ի վերայ ամենայն տէրութեան իւրոյ մինչեւ ի Տփխիս եւ ի Կարս … եւ յայնմհետէ ունէր Տարսայիճն զաթաբէկութիւն աշխարհիս Հայոց. եւ բազում դիւրութիւն եւ ողորմութիւն առնէր նեղեալ ազգիս Հայոց. եւ գնացեալ ի Տփխիս ` ետ բերել զդիւանն արքունի … եւ զի էին գրեալ ի դաւթարն անուանք վանօրէից Հայոց ` զի ի ներքոյ հարկի եւ դիւանի կայցեն, … եհան զանուանս վանօրէիցն աւելի քան զ '150… եւ այնպէս ազատեաց զամենայն եկեղեցիս: Նա եւ այնքան ողորմած եւ գթած եղեւ առ ամենեսեան, զի ի Նետիս » գիւղ ` որ է ի վերայ Հրազդան գետոյ ` խաչ կանգնէին եւ անուամբ նորա կոչէին զնա »: Յամի 1280 ետ ձեռնադրել զորդի իւր Ստեփանոս ի քահանայ ` մեծաւ հանդիսիւ ի Նորավանս, եւ յետ ամաց հնգից առաքեալ ի Կիլիկիա ետ ձեռնադրել յեպիսկոպոս, եւ « մետրապօլիտ մեծ աթոռոյն Սիւնեաց ի վերայ այլոց եպիսկոպոսացն որ կային աստ եւ անդ, ոմանք ի Վայոց ձոր եւ ոմանք ի Տաթեւ ». ըստ գրելոյ նորին ինքեան Ստեփանոսի. որ եւ յաւելու, զի գնացեալ առ Արղուն ղան ` ահիւ նորա նախ նուաճեաց զնոսա, եւ ապա յանձն էառ զի կացցեն յաթոռսն մինչեւ ցմահ իւրեանց, եւ յետոյ միասցի եպիսկոպոսութիւն Սիւնեաց: - Իսկ հայր նորա « Իշխանաց իշխանն Տարսայիճ … վախճանի յիւրում դարապասին յԱրփայ » յամի 1290, եւ թաղի ի Նորավանս: Բայց գործ մի ապօրէն գործեալ էր սորա, զի առ կենօք առաջին ամուսնոյն, ( որ էր Արղու խաթուն դուստր իմսայելացի իշխողի կողմանց Սիւնեաց եւ դարձեալ ի քրիստոնէութիւն ), էառ ի Խաչեն միւս եւս կին զՄինա խաթուն դուստր Ջալայի մեծ իշխանի, յորմէ ծնաւ, « որդի մի գեղեցկուղէշ եւ անուանեաց զնա Ջալալ, եւ դստերս երկու, յորոց զաւագն ետ ի կնութիւն » Գրիգորոյ իշխանի Խաչենոյ, եւ կրսերն յետոյ հարսնացաւ Մանուելի ` եղբօր Դաւթի Վրաց թագաւորի: Ընդ այս գործ հօրն ` « ոչ հաճեցան, ասէ պատմիչն, օրէնք եւ վարդապետք եկեղեցւոյ », ընդ որս եւ ինքն անշուշտ, որպէս արժանն պահանջէր: Այլ ըստ քաջութեանն եւ պերճութեան ` ոչ միայն առ կենդանեաւն, այլ եւ յետ մահուն այնքան հռչակեալ էր Տարսայիճ, զի Խաչատուր Կեչառեցի ժամանակակիցն ` յՈղբս իւր վասն անշըքութեան Արեւելեան հանս Հայոց, բաղձայր տակաւին տեսանել ընդ Պռօշեանց եւ այլոց քաջաց:

        « ԸզՏարսայիճ ` զարմըն վեհազգի,

        Զեղբայր մեծին որ Սըմբատ կոչի,

        Որ պատուեցաւ ի դրան արքունի,

        Այնմ որ անուն էր Մանկու ղանի »:

Եւ յերգ մի հարսանեաց, որոյ հեղինակ անյայտ, ասի.

        « Այս խաչեղբայրս որ մըտանէ ընդ դրունս քո,

        Սա նման է Տարսայիճ զօրավարին »:

Յետ մահուան նորա ի վիճել որդւոցն ի վերայ տէրութեանն: Արղուն ղան զանդրանիկ նորա զԵլիկում կարգեաց իշխան ի վերայ ամենայնի. այլ նա իւրովք կամօք եւ ժողովով եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ` ետ բաժինս անհամամայր եղբօր իւրոյ Ջալալայ, եւ Լիպարիտի որդւոյ հօրեղբօր իւրոյ Իւանէի. « եւ այնպէս կային միաբանութեամբ եւ վարէին զտէրութիւնն յայսմ նահանգի ` մեծարգոյ եւ շքեղաշուք իշխանութեամբ, պատուեալ եւ փառաւորեալ  յայս  աշխարհակալացն  եւ մեծամեծացըն, պահելով զաշխարհս  զայս ի խաղաղութեան եւ ըզվանորայս ի շինութեան » - Լիպարտին յիշեցելոյ էին որդիք հինգ, յորոց երկրորդն Յովհաննէս մտեալ յուխտ եկեղեցւոյ յաջորդեաց զՍտեփանոս յեպիսկոպոսութեան Սիւնեաց, ի 1311 ամի. Տէր Ստեփանոս Տարսայիճեան վերստին շինեաց զՍ. Գրիգոր եկեղեցին Տաթեւոյ, եւ առեալ յեղբօրէ իւրմէ Ելիկումէ զԱրիտ գիւղ ի բաժին ժառանգութեան իւրոյ ` նուիրեաց այնմ եկեղեցւոյ. արար շինութիւնս եւ ի Նորավանս, որում նուիրեաց  զՉուայ գիւղ, գնեալ 21, 000 դրամի ի միւս եղբօրէ իւրմէ Ջալալայ, հանդերձ այլովք, յորս են եւ Արատես եւ Քարկոփ գիւղք, որք « իմ հալալ հայրենաբաժին ( էին ասէ ), որ ոչ աւագի եւ ոչ իշխեցողի, ոչ այլ ումեք ոչ ինչ հաշիւ կայր ի ներս »: Իսկ մեզ ժառանգութիւն պատուականագոյն եւ վայելս եթող Ստեփանոս ` զՊատմութիւն տանն Սիւնեաց, « բազում ջանիւ եւ յոլով աշխատութեամբ, ( որպէս ասէն ), որոնեալ հաւաքեցաք ի հին եւ նոր պատմագրաց Հայոց. նա եւ յարձանագրութեանց եկեղեցեաց  եւ ի հնագոյն նամակաց … էր ինչ եւ որ յաւանդութեանց ստուգագէտ արանց, որում վկայէին իրքն եւ տեղիքն, զհետ մտեալ ամենայն ճշդիւ ստուգութեան … որ կոչի Յիշատակաց մատեան »: Աւարտեաց զգրութիւնն ի Նորավանս յամի 1297 ( ըստ  իւրում հաշուի յամի 1299 Ծննդեան Քրիստոսի ), եւ իբրեւ ծնող ի վերայ ծանր երկամբք ծնիցելոյ ` գգուական  բարձեալ բազկօք, որպէս ասէ, տարեալ ընծայեաց « ի տուն Տեառն ` խայրիս խորհրդական եւ դահամունս նըւիրական `» եկեղեցւոյ իւրում  Քրիստոսի, « յիւր աստուածային գանձարան զայս պտուղ շրթանց եւ ծնունդ  հոգւոյ »: Ցաւէ զի յաջորդք նորա ոչ յաւելին ըստ այսըմ ոճոյ զչար պատմութեանն, եւ ոչ իսկ եհաս մեզ յիշատակ կատարածի կենաց եւ ամաց եպիսկոպոսութեան երախտաւորին, ( հաւանօրէնյամի  1309 - 10), որպէս եւ ոչ եղբօր նորա Ելիկումի գործք եւ վախճան, եւ յաջորդացն, զոր մուրացածոյ բանիւք յիշատակարանաց մատենից ` մնայ մեզ փոքր ի շատէ չարայարեալ:

ԶԵլիկումի որդւոյ Տարսայիճի ոչ գտի այլ յիշատակս. ի տապանագրէն  ճանաչի հայրանման  կորովի եւ քաջամարտիկ գոլ, այլ եւ վաղավախճան  յամի 1300: Յետ տասըն ամի յիշին որդիք նորա իշխանք  կողմանցս Սիւնեաց ` Պարոն Բուրթէլ եւ Պր. Բուղտա, ընդ որս եւ Չայսար կամ Չէսար որդի Սմբատայ, որդւոյ Լիպարտի, կառուցող  հոյակապ հոգետան Սէլիմի, յիշի նա եւ յամի 1349. Բուզտայն  յետ բազում տրութեանց տիգախոցեալ մեռանի յամի 1318, ըստ տապանագրի իւրում, ի մեծի պատերազմի, ըստ այլ յիշատակագրի հակառակորդ  նորա Խուռումչի  Թաթար սպանանի հրամանաւ զանին: Յառաջ քան զայն յամի 1314 գրէ ոմն յիշատակագիր:  « Համարողքն ի Վայուձոր եկին, ու մինչեւ ի յամսական  տղայն համարէին ». առ թագաւորութեամբ Եօլչայդու կամ Խարբանտ զանի Թաթարաց հանդիպի այս:  յետ սակաւ ամաց (1321) յիշին միանգամայն « ի զօրավարութեան  եւ յիշխանութեան գաւառացս ` « Բուրթել  եւ Ամիր Հասան Պռօշեան , տիրող միոյ մասին գաւառին. յորում ժամանակի ի կողմանէ Թաթարաց կողմնապահ կամ հարկահան կարգեալ էր Չօպան զօրավար ոմըն: Ճոխաբար եւ պանծանօք եւս յիշի Բուրթել յետ այնր, հանդերձ զաւակօքն, որպէս գրէ ոմն յամի 1337. « Յիշխանութեան տանս Սիսակայ մեծ սպարապեստին Հայոց եւ Վրաց Պարոն Բուրթելին, եւ զաւակաց իւրոց Պէշքէնի եւ Իվանէի, որլ յՕրբելեանց »: Այլ ոմն ի նմին ամի ` պերճագոյն եւս գրէ, « Ի տէրութեան տանն Սիսակայ մեծի սպարապետին Հայոց եւ Վրաց ` թագազարմ իշխանին Բուրթելին, եւ լուսընծայ ծիրանածին զօրու եւ գամիր քաջ զաւակաց նորին Պեշդենի եւ Իվանէի, որ ամենայնիւ նման գոլ հօրն բարեպաշտի, այսինքն խոհականութեամբ եւ մատակարարութեամբքըն  զաշխարհս եւ զզօրս, նա եւ յառաջադէմ  յարքունիս եւ մեծափառ. զի մեծարանս արար Տէր երեսաց  սոցա »: - Յետ ամաց (1311) յաւելու ոմն եւ այլ պատուանուն մի, ընդ սպարապետութեանն կոչելով զԲուրթել եւ հիւպատոս: Յետ այսր թուականի ոչ գտանեմ զյիշատակ նորա, այլ զորդւոցն . զորոց գրէ ոմն յամի  1348. « Յիշխանութեանն եւ ի տէրութեան որ ի կայս եւ ի կոյս նահանգաց Սիւնեաց ` Աստուծոյ զօրացեալ մեծ  իշխանաց իշխանին Բէշքենայ, եւ հարազատ եղբօրն նորին Իվանէի, որդւոց  բարի պաշտմամբ փոխեցելոյն առ Քրիստոս յոյսն ամենեցուն ` Պարոն Բիրթէլին ». որ եւ երեւի ի բանէդ ` սակաւուք յառաջ վախճանեալ խաղաղութեամբ: - ԶԲեշդէն յաջորդեաց հարազատն Իվանէ, որ յիշի եւ յամի 1377, յորում ժամանակի իշխանութիւնս Հայոց էր նուազեալ ( գրէ ոմն ), եւ միայն մնացեալ Իվանի, որ կոչի Ինանիկ, որդի մեծին Բուրթէլին, ի մէջ այլասեռից, բազում հարկապահանջութեամբ »: Յառաջ քան զարշաւանս Լենկթիմուրի վախճանեալ է Իւանէ, զոր պայազատեցին Սմբատ եւ Բուրթէլ ( Բ ) որդիք նորա յելս ԺԴ դարու եւ ի սկիզբն ԺԵ, արդարեւ ի դառն ժամանակի. յորում յետ ասպատակութեան եւ աւերանաց ամենայն երկրին Սիւնեաց, Լենկթիմուր ` զՄիրանշահ զորդի իւր կարգեաց իշխան աշխարհիս մերոյ եւ մերձակայից, եւ նա զիւր որդին զՕմար, « որ եւ յառաջին ամի իշխանութեան իւրոյ, երեք իշխան յաշխարհէս մերմէ ` որ իբրեւ զճիւռ ի մէջ ողկուզաց մնացեալ էր ի մէջ ազգիս, դարձոյց բռնութեամբ յանհաւատութիւն, զորդին Իւանէի զթոռն Բուրթելին ` զԲուրթել անուն ` յազգէ Օրբէլեանց, զտէրն Որոտան, եւ զեղբայրն նորին Սմբատ անուն, ( զորս ) տարան ի Սմրղանդ ընտանեօք իւրովք, որ յետոյ աստուածային ողորմութեամբն եւ աղօթիւք նոցա ` դարձան ի հայրենիս իւրեանց, եւ զտէրն Եղեգեաց ` Տարսայիճ անուն, զորդի Գորգին ( կամ Գօրգունին ) ուրացուցին ». այլ յետ դարձին ի գերութենէ ` դարձան եւ յուրացութենէն եւ « եկին ի հաւատք », ասէ նոյն պատմիչ: Բուրթելն վախճանեալ է յառաջին ամս ԺԵ դարու, քանզի Առաքէլ եպիսկոպոս Սիւնեաց քեռորդի Գր. Տաթեւացւոյն ի յիշատակարնի Ադամգրոցն, նախ տողելով: