Սիսական

45. ԳՆԴԵՎԱՆՔ

Ընդ մէջ Մամարզա գեղջ եւ հանգրուանին ` յահեկէ գետոյն եւ իբրեւ կիսով եւեթ փարսախաւ յարեւմտից լերանց անջրպետաց Ծղուկ գաւառի, ի գեղադիտակ դալար բարձու ջրարբի վայրի կայ նշանագոյնն նախնի շինից կողմանցս, եւ ըստ անմոռանալի բանի շինողին իւրոյ Դշխոյն ` բովանդակ իսկ Վայոց ձորոյ Ակն ի մատանւոջ ` Գնդեվանքն, կամ հոյակապ  եկեղեցի նորին. որ յաճախ հոլովական անուամբ կոչելով Գնդեվանս ` ի ռամկաց ծեքեալ է ի Գնդեվտս կամ Գնդեվազ, եւ այսպէս արդ յորջորջի եւ գրի յաշխարհացոյց  տախտակի: Գիւղն ` որ ըստ հին Ցուցակին տասն բեռն հարկէր եկեղեցւոյ, յայտնի բաւական մեծ լինել յայնժամ, հանգոյն այլոց լքեալ ի մերազգեաց ` գրաւեալ էր յայլասեռից: այլ ոչ բազում ամօք յառաջ գալով Հայոց յայլեւայլ գիւղից գաւառին ` են արդ ի նմին 30 տունք, որս եւ 15 տունք մահմէտականաց: Ի Հս. գեղջն երեւին աւերակք բերդի. յարեւելակողմն ` հին գերեզմանատուն եւ խաչվէմք. իսկ ի գիւղամաիջին ` ի թուրքաբնակ թագին ` կայ եկեղեցի մի ոչ վաղեմի, անտաշ քարամբք եւ պատկերանկար որմովք, որոյ եւ հիւսիսային մասն վերնայարկին քակտեալ անկեալ էր, եւ արդ փայտիւ կարկատեալ է. ի վերայ դրանն արձանագրեալ է հետեւեալ բանս թուականաւ 1686 ամի:

Ես անարժան Պետրոս վարդապետ շինեցի Սուրբ Աստուածածնի եկեղեցիս վասն փրկութեանն հոգւոյ իմոյ եւ ծնողացն Ովանէսին եւ Խանումին Թվ. ՌՃԼԵ.

Իսկ ակնագիտակ չէն Գնդեվանից փոքր մի հեռագոյն կայ տ հարաւոյ կուսէ գեղջն, ի զուարճագեղ ձորամիջի, զոր յարեւմտից պատէ կարկաջահոսն Արփա, յարեւելից ա ' յլ առուակ, ի միջի վայրենի եւ պտղաբեր ծառոց, ընկուզենեաց, ծիրանեաց, շլորենեաց, կեռասեաց եւ նմանեաց, եւ խոպանեացեալ այգեաց, յորոց միջոյ ի վեր ամբառնան եւ կապուտակ գագաթունք ապառաժ բլրակաց. զորոյ գիրս, զորպիսութիւն եկեղեցւոյն եւ զշինողն ` այսպէս պատմագրէ Օրբելեանն: Յամի 936 կամ ամօք յառաջ ` կին Սմբատայ Տեառնն Սիւնեաց ` դուստր Արծրունւոյն Դերենկան, « Երանելի եւ բարեպաշտ տիկինն Սոփիայ ` գնաց ի խորաձոր վայրն որ Գնդէվանս կոչի, ուխտի պատճառաւ, առ միայնաւորսն որ կային անդ բնակեալ. յորում տեղւոջ էին բազմութիւնք նշխարաց սրբոց վկայից ի վաղ ժամանակաց, զորս ոչ ծանեաք « թէ ո ' յք էին եւ կամ ուստի, եւ բազում մեծամեծ բժշկութիւնք լինէին: Տեսեալ տիկնոջն եւ յոյժ հաճեալ ընդ տեղին, եւ մտախոհ լինէր եկեղեցի եւ բնակեցուցանել ի նմա դասս կրօնաւորաց. վասն որոյ եւ ի գիշերին երեւեալ վկայիցն ` խնդրէին կատարել զնոյն խորհուրդ. ապա յարուցեալ տիկնոջն  ետ ածել վաղվաղակի արուեստաւորս ի ճարտար  քարտաշոց, եւ սկիզբն առնէ շինուածոյն ` կացուցեալ ի վերայ վանաց երէցն զՀայր Սարգիս, եւ գործակալ զԵղիշա երէց եւ նկարիչ. եւ յանձնէ զնա Տեառն Յակոբայ մեծաւ հոգաբարձութեամբ ի կատարումն ածել: Փայլէր եւ անդ մեծամեծ  ճգնութեամբ հայրն Սուփան Գնդունի կոչեցեալ: Կանգնէ զտուոնն Աստուծոյ եւ նկարակերտ յօրինուածօք զարդարեն զառաստաղս եւ զորմունս նորա. եւ արարեալ նաւակատիս ` մեծահանդէս ժողովով օրհնեն զնա եւ անուանեն անուանակոչութեամբ Սուրբ Վկայիցն  եւ կացուցանեն ի նմա  դասս պաշտօնէից եւ բազմութիւն կրօնաւորաց: - Նաեւ զձորն զամենայն ի պատշաճաւոր տեղիս լնուն անապատօք. եւ կացուցանեն ի նոսա  արս ճգնաւորս եւ խստակրօնս, յորոց առաւել փառաւորեալ լինէր Աստուած ` քան ի սինէական հարանցն: Եւ երանելի տիկինն անուանէ զվանսն Գնդեվանք եւ շինէ զգիւղն ի վերոյ վանիցն ի գլուխ քարին. եւ տայ ի ժառանգութիւն եկեղեցւոյ ազատ յամենայն հարկաց. նմանապէս եւ ի միւս կողմանէն զԱտչար ոչ հանել ի տեղւոյն: Եւ այս լինէր ի թուականին Հայոց ՅՁԵ: Իսկ զձորն ամենայն ի վեր եւ ի վայր մինչ ի Գոլոշտին քարն, հրամայէ առնել անկախիտս  ի մրգաբերաց ծառոց եւ յանուշաճաշակ պըտղոց. եւ տընկեալ այգիս վայելուչս յոյժ բարութեամբ ի վայելումն առատապէս սուրբ եղբայրութեանն եւ ամենայն կարօտելոց: Գրէ արձան յիշատակի սակաւաբան այսպէս.

Ես Սոփիա տիկին ` կին Սմբատայ աստուածապահ Տեառն Սիւնեաց, եւ դուստր Գրիգոր Դերենկի, շինեցի զեկեղեցիս ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ յարեւչաշատութիւն իշխանաց իշխանին Սմբատայ եւ որդեկաց մերոց, եւ զարդարեցի  զսա մեծածախ  սպասիւք. եւ ետու զերկու գիւղս ի ժառանգութիւն  սմա, զոր մի ոք իշխեսցէ  խախտել կամ հանել  ի սուրբ եկեղեցւոյս  ապա թէ ոչ ` անլուծանելի նզովիւք անիծեալ լիցին յԱստուծոյ եւ յաստուածագումար  Սրբոցս:

ՄԱՏԱՆԻ ԷՐ ԱՆԱԿՆ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ ՇԻՆԵՑԻ ԶՍԱ ԵՒ ԵԴԻ ԱԿՆ Ի  ՎԵՐԱՅ:

« Դարձեալ յետ ամաց ինչ, ի ՆԽԸ թուականին Հայոց ` սուրբ հայրն Քրիստափոր շինէ զգաւիթսն  եկեղեցւոյս, ունի եւ բազում յիշատակ ի տանն յայն երանելի եւ սուրբ հայրն Գուրգէն: Բայց յետ բազում ամաց, ի կաթողիկոսութեան  Հայոց Տեառն Սարգսի, եւ ի թագաւորութեանն Գագկայ ` որդւոյ Աշոտոյ, իսկ ի Սիւնեաց եւ Բաղաց նորոգ թագաւորութեանն ` Վասակայ, կացեալ յառաջնորդութեան տանն այն հայր Սարգիս միւսն, եւ արարեալ բազում արդիւնս, եւ ածեալ զջուրն ի լեռնէն  ի մեծ Դիտաւոր սարէն, ուր ակունքն են քաղցրահամ գետոյն որ Ձըկնարած կոչեն, աներեւոյթ հրեշտակի առաջնորդութեամբ,  բազում ջանիւ եւ մեծամեծ ծախիւք բերեալ յանդաստան վանիցն, եւ զանհուն առապարան անջրդի, արար ջրարբի եւ զամենայ h լեռնակողմն. յորում ոչ գոյ ումեք հաշիւ ` ոչ Պրակեցեաց  եւ Կեչուտեցեաց եւ ոչ այլ սահմանակից գիւղարէիցն եւ ոչ այլ ումեք, եւ այս ի թուականին ՆԾԷ  (1008), յեպիսկոպոսութեան  Սիւնեաց Տէր Յովհաննիսի: - Եւ գրէ ինքեան արձան ի վերայ եկեղեցւոյն սեւագեղով. եւ ահագին եւ մեծամեծ նզովիւք փակէ վասն ջրոյն, զի մի ոք իշխեսցէ կտրել զնա եւ կամ հարակայ գոյ եւ բաժինս առնուլ, բայց միայն թէ ըմպեն ի մատակէն մարդ եւ անասուն. եւ կարգեալ յիշատակ զօր յիշատակի մեծ զօրավարին Սարգսի ամ յամէ, եւ կատարել ութ քառասունս միանգամ, եւ թէ ծուլասցին ` դատաստանս  մեծամեծս ընկալցին »: Յիշեալքն ի պատմութեանդ եւ յարձանս Ատչար գիւղ է Ագճաքէնտ, զորմէ ի ստորեւդ. Ձկնարածի գետն է մի յօժանդակաց մեծի Բազար-չայ գետոյ արեւելեան Սիւնեաց, զոր ընդ մեծի լերինն ի Դիտաւոր  սարի, ըստ պատմչին ( որ անջրպետէն ընդ Վայոց  ձոր եւ ընդ Ծղուկ ), խաղացուցեալ բերեալ է վանահայրն Սարգիս, զի Արփա խորազնաց, երագասահ եւ սակաւաջուր գոլով ` չէր բաւական պիտոյից վանիցն եւ գեղջն. ցարդ հոսէ առուակն այն, եւ ի լանջս լերինն երեւին կըրամած կամարք յարգելուլ զսորսորումն հողոյն եւ խճի  առ ի չխանգարել զագուգայն: Առ մեօք եւս ի գետոյ անտի  Սիւնեաց առու հանեալ յայս մօտաւոր սահմանաց ` մուծին յԱրփա յոռոգումն դաշտին Շարուրայ: - Մենաստանն Գնդեվանից կայ ի սարահակի ձորոյն, յարեւելից  եւ ի հարաւոյ պատեալ քարորմն պարսպօք, որք արդ կիսաքանդ են, յարեւելից ունելով զդուռնն. հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմանքն զձորն ունին պատսպարան. ի հարաւակողմանն են սենեակք եւ այլ շինուածք  ի պէտս միաբանից, հանդերձ գոմովք անասնոց: Դաստակերտ տիկնոջն կայ ի միջին, համակ մոխրագոյն սրբատաշ  վիմօք կերտեալ, ոչ ընդարձակ  մեծութեամբ, քառակուսի կամ ութանկիւն (10 քայլ ընդ երկայն եւ ընդ լայն, ըստ Ջալալ. ) գեղեցիկ կաթողիկէիւ ի վերայ չորից սեանց, ունելով երկուս աւանդատունս փոքրկունս աստի եւ անտի բեմին, երկու դրունս ` ի հարաւոյ եւ յարեւմտից. ի վերայ յետնոյս կայր եւ զանգակատուն վայելչակերտ կաթողիկէիւ, մր արդ անկեալ է. եւ համօրէն եկեղեցին թէ եւ կանգուն մեծապէս Խարխալեալ. եւ քարինք գմբեթին թոթափեալ յետ առաջնոյ շինութեանն. զի բազում անգամ երեւի նորոգեալ, որպէս յամի 1309 ի Գրիգորոյ ումեմնէ , եւ յամի 1671 ի վերոյիշեալ Պետրոսէ վարդապետէ շինողէ եկեղեցւոյ գեղջն, որ է գրէ աստանոր ի ճակատ արեւմտեան գրանն, յամի 1671.

Շնորհաւքն Աստուծոյ ես անարժան Պետրոս վարդապետս վերստին նորոգեցի սուրբ եկեղեցիս, հանդերձ ժամատունք, շուրջանակի պարսպաւք եւ ամարաթաւք ամենայն, ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ իմ ծնողացն, հաւրն իմոյ Յովհաննէսի եւ մաւրն Խանումին. Թվին ՌՃԻ ( կամ ՌՃԽ ):

Չերեւի արդ հին արձանագրութիւնն այն տիկնոջն  Սոփիայ ` ըստ ընդօրինակութեան պատմչին, այլ հակիրճ յիշատակ մի նորին ի հարաւային արեւմտեան անկեան որմոցն արտաքուստ:

Ես Սոփի տիկնաց տիկին, Դերանկին դուստր, կին Սմբատայ, որդւոյ Աշոտի շինեցին զԵկեղեցիս. այլ եւ առ յարկաւ զանգակատանն, թուի ի յետնոյ արձանագրեալ յանմոռաց յիշատակ գեղեցիկ ասացուածոյն.

Մատանի էր անկան, եդեր Սիւնեաց Սոփի տիկին:

Սոյն արձանագրութիւն երեւի եւ յայլում վիմի անկենոյ առ բնակարանօք միանձանց. այսպէս կրկնութեամբ կամեցեալ ազնուազարդ մարդկան պատուել զյիշատակ անձնապանծ այլ եւ պանծալի դշխոյին: Մնան եւ այլ հին արձանագրութիւնք ժամանակէ առաջնոյ շինութեանն որպէս յորմն զանգակատանն ` յամի 931:

ՅՁ թուականիս ( ես Եղիշայ ` երէց եւ նկարիչ ) արարի առաջնորդութեամբ Սարգսի քահանայի, որք կարդայր Տէր ողորմէ ասացէք:

Դարձեալ յարեւմտեան ճակատու եկեղեցւոյն ագուցեալ կայ խաչվէմ արձանագրեալ:

Խաչս Սարգսի առաջնորդի  եկեղեցւոյ է.

որ է յայտ առաջնոյն  Սարգսի ` եթէ երկրորդին: - ի հարաւոյ կուսէ արեւմտեան գրանն կայ այս արձան

Ես Գրիգորէս նորոգեցի զայս վկայարանքս ի փրկութիւն հոգւոյ իմոյ. Առաքեալն եւ այլ միաբանք սահմանեցին ինձ Բ պատարագ Աւագ հինգշաբթին. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ, խափանիչքն դատին ի Տեառնէ: Ի հիւսիսային որմն զանգակատանն.

Անուամբն Աստուծոյ ես Աշոտ որդի Բաւլկայ Աստուած ինձ ողորմեցաւ. նմ աւագ որդին ի Քրիստոս փոխեցաւ. ես տուի զմեծ այգի Խարատանին հողն յեկեղեցիս. ի տարին Բ աւր ժամ զՆոր Կիրակէն առնեն Հասա ( նայ )…:

Ի մէջ կամարի արեւմտեան դրանն խաշվէմ մի է յոյժ բազմադրուագ այլեւայլ զարդուք եւ պատկերօք Քրիստոսի, Սրբոց, հաւուց եւ ձկան քանդակեալ, եւ ի ներքոյ գրեալ է հակիրճ այս բան.

Ես Ղարտաշ կազմեցի զխաչս. Թվին ՌԻԲ.

որ է ամն 1573: - Եկեղեցին ` որ ըստ արձանագրին ` Ս. Վկայից վերագրի առանց յատուկ անուան Սրբոյ ուրուք, այժմ յանուն Նախավկային ճանայի: Շուրջ զնովաւ են գերեզմանք եւ խաշվէմք. յորոց մին փոքր եւ ի կապուտակ քարէ, ունի զայս հին արձան, թուականաւ  967 ամի:

Զհայր Սուփան կանգնող սուրբ Նշանիս յաղաւթս յիշեցէք ի Քրիստոս Յիսուս. ՆԺԶ թուին շինեցաւ Սրահս:

Կանգնող խաչին ժամանակակից  եւ երիցագոյն եկս գոլով քան զշինութիւն եկեղեցւոյն, թերեւս  չիցէ եւ շինող սրահին եւ գրող թուականին: - Ի հիւսիսակողմն եկեղեցւոյն ի վերայ տապանի միոյ գրեալ է յամի 1543:

Այս է հանգիստ Պարոն Սուլթանղովին եւ Պարոն Նաղանայ խաթունին. Թվին ՋՂԲ.

քանդակեալ են ի վիմին պատկեր թաղելոյն ձիաւորեալ յորս կաքաւուց արշաւելով, եւ մատռուակք առ երի: - Գոն եւ այլ ոչ սակաւ խաչվէմք կիսեղծ արձանօք, ՉԾԸ (1309) թուականաւ, յորոց մին համանման է եւ համագիր արձանին Ղարտաշի ` որ ի ճակատ եկեղեցւոյն. գտանին առ տեղեաւս յաճախ ընդ հոգով եւ անօթք բրտի, թակոյկք, թոնիրք, կահք տնականք, եւ գուրք կամ հորք դատարկք, եւ ի միում ` յամի 1875 գտան անօթք պղնձեայք, կատսայք, ունելիք, զանգակք, եւ այլն, հանդերձ արձանագրութեամբք. որպէս

Յիշատակ է Գնդեվանաց Սուրբ Նախավկային.

Ի վերայ միոյ պղնձեայ բուրվառից գտելոց ` գրեալ էր.

Յիշատակ է Ծատուրի որդի Ակորին, որ ետ ի դուռն Նախավկային.

Իսկ ի վերայ ծնծղայից գրեալ էր հանդերձ թուականաւ 1691 ամի.

Յիշատակ է Գնդեվանից Սուրբ Նախավկայի. Թվ. ՌՃԽ.

Դարձեալ եւ ի հնագոյն զանգակի միում մեծի ` յիշատակ 1307 ամի.

ՉԾԶ. ԶՍարկաւագ քահանայ յիշէք ի Քրիստոս, որ ստացաւ զսա:

Ի հատուկտիր արձանագրութեանցս եւ ի վկայութենէ պատմչին յայտնին առաջնորդք վանացս, նախ.

Սուփան Գնթունի ճգնաւորն յառաջ քան զ '930 931 - 6 Հայր Սարգիս

999 Քրիստափոր

… Գուրգեն

1008 Սարգիս Բ

1307 Գրիգորէս

? Առաքէլ

1685 - 91 Տէր Պետրոս

1871 Յովհաննէս Տէր Յարութիւնեան վարդապետ ծերունի. որ բնակեալ աստ ` սկսաւ ըստ կարի սրբել եւ յարդարել զտեղին, եւ եգիտ զվերոյիշեալ կահս եւ անօթս, յորոց գոյ յուսալ զգիւտ եւ այլոց նմանեաց, միանգամայն եւ հաւաստել, եթէ ընդ երկար ժամանակ չէն եղեալ իցէ տեղին, թէպէտ եւ ի ԺԱ դարէ ց ' ԺԴ եւ անտի ցվերջկոյս ԺԷ, եւ անտի ցայժմս ` ոչ յիշատակք եւ ոչ անուանք առաջնորդաց լսին, այլ մարթ է մտադիւր քննութեամբ խաչարձանացն գտանել գէթ զոմանս եւս: Ցանկալի եւս է զյիշատակ այնքանոյ նրբաճաշակ դժխոյն վերականգնել եւ միւսանգամ ցոլացուցանել զակնն Վայոց ձորոյ, յորոյ շինումն ` թերեւս ոչ խնայեաց մեծոգին այն յականս զարդուց գեղոյ եւ շքոյ տիկնութեան իւրոյ: