Սիսական

48. ՀԵՐՀԵՐ. ԿԱՊՈՅՏ ԲԵՐԴ. Ս. ՍԻՈՆ. Վ. ԱՌԻՆՃ

Կիսով փարսախաւ ի Մ. Հր. Կէօքաբասայ յաջմէ Գուտենւոյ եւ յարեւելից Փալանտուզ սարի կայ Հերհեր գիւղ մեծ իբր 100 տանց Հայոց եւ 80 Թաթարաց. ի հընումն ասի քաղաքաւան մեծ լինել, որոյ նշմարին եւ մնացուածք, այլ ոչ յիշի ի հին Ցուցակին: Թէպէտ քարուտ այլ գեղեցիկ եւ բարեբեր  են սահմանքն եւ առատաջուրք, յորս եւ հանքային աղբերք: Եկեղեցին ամայի ի միջակն կայ գեղջն, (24 քայլ երկայն, 19 լայն ) ամբարձեալ ի վերայ չորից վայելչաձեւ սեանց, երկուս ունելով  աւանդատունս աստի եւ անտի խորանին, որոյ մնայ եւ վէմն խաչանիշ, լուսամուտքն են լայնք եւ քանդակազարդ շրջանակօք. բայց արձանագիր եւ ժամանակ շինութեանն ոչ յայտնեցաւ: Ի վերայ միոյ ի սեանցն ընդ խաչաքանդակաւ  գրեալ է յամի 1447:

Ես Աղբաստ կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ Գամրեկէլին. Թվին ՊՂԶ.

Ի ճակատ արեւմտեան դրանն.

Աստուած ողորմի Խոնդալին եւդստերն Ղադամչին, եւ ծնողացն հաւրն Խաչումին եւ մաւրն Մարպատին. ով կարդէք …

Ի հարաւակողմն եկեղեցւոյն կայ ընդարձակ գերեզմանատուն խուռն խաչարձանօք, յորոց մի յամին 1290:

Կամաւն Աստուծոյ Ես Ռստակէս կանգնեցի զԽաչս ինձ եւ ամուսնոյս. Թվին ՉԼԹ.

Մեծ Խաչարձան մի եւս կայ ի հիւսիսոյ կուսէ գեղջն ի վերայ ճանապարհին, այսու գրութեամբ, յամի 1282.

Ես Գրիգոր որդի Վահրամայ հայրին որ մնաց ի պատերազմի, հասայ ` կանգնեցի  զԽաչս. յիշեցէք Թվին ՉԼԱ.

Մերձ ի խաչարձանս ի տան ուրեմն երեւի գետնափոր ուղի ` որ թերեւս  հանէր յայն կողմն գետակին յարեւելս կոյս գոն ուրջանակի եւ հետք բնակարանաց եւ գերեզմանատանց: Յարեւելից  Հերհերայ յապառաժի  ուրեմն յոստ մի լերին Կեօք տաղ կոչեցելոյ ` կայ քարաշէն բերդ պարսպօք եւ աշտարակօք , եւ ի միջի մատուշն անգիր, եւ երեք խաշվէմք, որոց մին ունի զայս արձան, յամի 1247:

Ես Մարգարէս որդի Գագիկ երիցոյ աթոռակալի Կեցոյ կանգնեցի  ըզԽաչս. Թվիս ՈՂԶ.

Այս բերդ ` ըստ նշանակութեան  թուրք անուանն կարծի Կապույտ բերդ Սիւնեաց յորմէ եւ լերինքն.  ըստ նոցին պատմչի ` մի ի նշանաւոր բերդորէից Վայոց ձորոյ էր Կապոյտն, այլ ի պատմութեան ոչ յիշի. եւ թուի  սա ` եւ ոչ որ յԵրասխաձորն է համանուն բերդն, ազարտեալ ի Վասակեանց եւ ի Պարսից առ Վարդանամբք. քանզի Եղիշէ ` յեի այնր անընդմէջ յիշէ եւ զերկոսին  բերդորայս Սիւնեաց ` զՈրոտն եւ զՎասակաշատ. նոյն եւ զկնի ( յ ' է Յեղանակի ) ասէ վասն զերծելոցն ի Պարսից ապաւինել « ի մեծ ամուրս Կապոյտ լերինն », առանց որոշելոյ զաշխարհն կամ զգաւառ, եւ ի ճահ գայ կողմանըս, ուր երկայնաձիգ եի լերինք  եւ ամուրք. եւ ի պատմըչէն Սիւնեաց յիշի գալ ոմանց ի փախստէից Հայոց ի կողմանս Եղեգնեաց  ձորոյ եւ նահատակիլ ի Պարսից: - Ի հարաւակողման բերդասարիս գլորեալ կայ կոշկոռ մի մեծ, եւ երկար արձանագիր  գծեալ ի նմին, յամի 1243:

Ի թուականիս Հայոց ՈՂԲ, ես Գրիգոր անարժան կրաւնաւոր ի հայրապետութեան Յովանիսի մեծահամբաւ լուսաւորչի եկի ի տեղիս յայս եւ բնակեցայ ի տան մեծապատիւ քահանայի Գագիկ երիցոյ աթոռակալ եկեղեցւոյ եւ իշխան ժողովրդեան, եւ եղէ ես ընդ ժառանգորդս նորա, կացի ի միասին. եւ էր պակասեալ քահանայ ի տանէ նորա ի բազում ժամանակաց. Սարկաւագն տղայ հասակաւ էառ զպատիւ քահանայութեան եւ կիսաւեր ժամանակաւք փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ էած խաւար յետամնացաց իւրոց. եւ . . . . որ ? խաւարեալ ի յաչաց տեսութենէ. եւ նա էր լոյս կենաց նորա շիջաւ . . . . մեք զեկեղեցիս ի բարեխաւսութիւն հոգւոյ իմոյ եւ յաւգնութիւն աշխատաւորաց, ի հաստատութիւն մանկանս իմոյ Գրիգորի եւ առաջնումն Սարգսի վերակացի ժողովոյս եւ տանուտիրա …

Յայլում սեպացեալ վիմի, ի նմին կողման գեղջն եւ լերինն կայ փոքրիկ սագաշէն մատուռն մի ( քայլ երկայն, 3 լայն ), քարակոփ բռեալ ի ներքուստ, յանուն Ս. Գէորգայ, փոքրիկ սեղանով, յորոց որմն քանդակեալ է աղաւնի ` նշանակ Ս. Հոգւոյն. ունի եւ գաւիթ քառակուսի փոքր մի ընդարձակագոյն, որոյ ձեղուն կամ երդիք ` երկու մեծատարր քարինք միայն են. վերին շրջեակ որմոցն քանդակազարդ ` ունի զարձանագիրս այս, յամի 1247.

 

Կամաւ հզաւրին Աստուծոյ, ես Շաշս միայնակեաց եւ հարազատ եղբայրն իմ Մաթուխն շինեցաք զսուրբ եկեղեցիս յաղագս փառաւորելոյ սուրբ Նշանիս որ յանուն Սրբոյն Գէորգայ Զաւրավարին, որ յաղագս հանդերձեալ արքայութեանն յուսոյն բազմաչարչար աշխատութեամբ եւ մեծ ջանիւ ի յաւարտումն ածեալ կատարեցաւ, ի թվին ՉԽԶ ի հայրապետութեան Տեառն Ստեփանոսի աթոռակալի եւ ի պարոնութեան այսմ տեղւոջ գեղապանծ իշխանիս Վարհամայ ` եւ բարեպաշտուհւոյ Մամքանայ, եւ ամուսնոյն իւրոյ Գոնցային, եւ գեղեցկապտուղ շառաւիղացն Ուքանայ եւ Հասանայ, Ամագնայ … հեզ ? սիրովն Քրիստոսի յիշեցէք զՇաշ միայնակեացս եւ զծնողս իմ ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր. եւ որ սպասաւոր լինիք փառազարդ խորանիս պարտիք ինձ Գ աւր պատարագ ի տարին, զՍուրբ Գրիգորին, զԾառզարդարին եւ զԱւագ հինգշաբթին ինձ մատուցէր Շաշիս վասն սիրոյն Քրիստոսի անխափան. եւ որ անփոյթ առնէ, դատի յամենակալ բերանէն Աստուծոյ:

 

Ի. Հս. արեւելից Հերհերոյ սակաւուք հեռի ի ձորեզեր ուրեմն կայ մնացուածք Ս. Սիոն անապատի, ի համանուն լերին. որ ըստ պատմչին մի ի հնագոյն վանորէից Հայոց է, շինեալ յառաջ քան զՀայ թուականն ի տիկնոջէն Սիւնեաց Վարազդուխտ կոչեցելոյ. ցանկալի էր գտանել աւելի ինչ յիշատակ զայնր ժամանակի եւ զշինողին: Ի սկիզբն Ը դարու, յաւելու պատմիչն, « պայծառանայր ճգնաւոր արամբք յայնմ ժամանակի քան զՍինայն եւ զՍկիւթայն յԵգիպտոս. ուր զառաջինն կամեցան փորագրել զարիւնաշաղախ մարմին Ստեփանոսի Իմաստասիրի եպիսկոպոսի Սիւնեաց, այլ Արկազնեայքն յանկուցին յինքեանս. էր անդ յայնժամ « Երանեալ ճգնաւորն Աստուծոյ Նուն ( կամ Նոյ ), որ էր բազում ամօք բնակեալ ի սուրբ լեառն Սիովն, եւ հրեշտակացեալ ամենայն վարուց ». սա ետես զոգի Ստեփանոսի վերացեալ առաջի Աստուծոյ, եւ գուշակեաց զպատուհաս գաւառին, ըստ աւանդութեան պատմչաց վարուց նորին եպիսկոպոսի: Այժմ երկու եկեղեցիք փոքունք են ի տեղւոջն ( մէն 6 քայլ քառակուսի ), քարաշէնք, մի քան զմի հնագոյն, եւ դրամբ հաղորդեալք ընդ իրեարս, վասն որոյ եւ Ղօշավանք իսկ կոչին ի Թուրքաց, որ զոյգս նշանակէ. ի վերայ արեւմտեան դրան հնագունին կամ խաչվէմք նրբաքանդակք, ի վերոյ նոյնպէս քանդակազարդ լուսամուտ, եւ ի վերայն քանդակեալ արծուի մեծ ` ունելով մագլօքն խոյ կամ ա ' յլ արջառ, եւ թուական ՉԼԱ. (1282). ի հարաւային որմն քանդակեալ է ժամացոյց հայատառ:

Յահեկէ արեւմտեան դրան եկեղեցւոյն գրեալ կայ արձան եպիսկոպոսի միոյ Սիւնեաց յամի 1259 եւ 60, եւ միւս եւս անթուական.

 

Թվ. ՉԸ. Ես Ստեփանոս Սիւնեաց արհի եպիսկոպոս զմեր հայրենի գիւղն Զակոշ ( կամ յԱկոշ ) ի վանս սուրբ ուխտ ( իս ) տուաք հայրենիք իւրով ժողովրդով ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ. ով որ հակառակ կայ ` ՅԺԸ սուրբ հայրապետաց նզոված.

+ Ես Յակոբ միաբանեցայ սուրբ ուխտիս. միաբանք Ա ժամ սահմանեցին Սուրբ Յակոբի տաւնին:

Ի ներքին որմն նորագոյն եկեղեցւոյն ` որ Ս. Յովհաննէս անուանի, արձանագրեալ է յամին 1321.

Կամաւն Աստուծոյ ես Բերդակս եւ ամուսին իմ Խաթուն ի Սուրբ Յովհաննէս ուխտս տուաք զինչ այլ հոգւոյ բաժին կէր. վարդապետք եւ միաբանք Բ պատարագ սահմանեցին Յովհաննու տաւնին, մէկ ինձ Բերդակիս, Ա Խաթունին. Կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ. ՉՀ. թվին:

 

Ի խորանի այսր եկեղեցւոյ երկու սեղանք են պատարագի ` սեամբ միով զատուցեալք յիրերաց. ի ճակատ հիւսիսակողմանն արձանագրեալ է յամի 1291, ի հարաւակողմանն ` յամի 1308. անուանքն ստուգութեան կարօտին.

 

Յանուն Աստուծոյ ես Կուկորս. . . . . զԿաւարտին հողն տուաք ի սուրբ ուխտս. վարդապետք եւ միաբանք զսուրբ Սարգսին Բ պատարագ սահմանեցին, Ա Խէրխանին, Ա Հուջին (?). ով խափանէ դատի յԱստուծոյ. Թվին ՉԽ.

+ Կամաւն հզաւրին Աստուծոյ. ես Վարդան վարդապետ զսրանոցիս չարէքն ի հիւսէին գնեցի ի սուրբ ուխտս տվի. միաբանքս զՍուրբ Աստուածածնին Փոխման Ա պատարագ ինձ պարգեւեցին. ով խափանէ դատի յԱստուծոյ. ամէն տարի ?. Թվին ՉԾԷ.

 

Ի հարաւակողման եկեղեցւոյն գրեալ կայ հնագոյն եւս թուականաւ 1283 ամի ` արձանս այս.

 

Կամաւն հզաւրին Աստուծոյ այս գիր յիշատակի եւ արձան անջնջելի մեծաշուք Պարոնին Վարհամայ որդւոյ Վասակայ թոռն Մեծին Մագիստրոսի եւ բարեպաշտուհւոյ Սանդղտոյ ամուսնոյ իւրոյ, եւ գեղեցիկ պտղոյ նոցա Ուքանայ եւ քաջազաւրին եւ մեծ սպարապետին Վարհամայ եւ քրիստոսասէր մաւրն իւրոյ Մամքանայ, եւ բարետոհմիկ աւրիորդ ամուսնոյն իւրոյ Գոնցային, որ մեծաջան աշխատութեամբ շինեցին զեկեղեցիս եւ բազում սպասիւք զարդարեցին յաղագս արքայութեան ? իմոց եւ երկարութեան կենաց ամուսնոյ եւ զարմիցն իւրեանց Ուքանայ, Հասանայ. նուէր ի սուրբ ուխտս զՔարաթաղին այգին վերին հատովն. . . . կոռ արտով. . . եզրն մեծ առյն ? է գնալա ի վերոյ . . ընկոյզին յԵրիցակալերէն Գ հողոյ շըրբարբ ?. կողճիքն մինչեւ վանքն եւ մեծապատիւ ? հատուցաք պարոնացն Դ մաս . . . Դ պատարագ Ուքանայ. . զատկին, Դ Մամքանայ Վարդ ( ավառին ) կատարեն. Ով խափանէ դատի յԱստուծոյ. . . մարմնով. Թվ. ՉԼԲ գրեցաւ.

 

Առ հիւսիսային դրանն կան արձանքս գրեալք յամս 1308 եւ 1317, եւ միւս ի 1326.

 

Կամաւն Աստուծոյ ես Մամաք դուստր Հասանայ ( եւ ) իմ որդի Վաղթանկ զիմ ոսկի առպնջանի ( ապարանջանք ) գոնցէն տուաք, սուրբ Սիաւնի տակի հողն . . . եւ ի սուրբ ուխտս տուաք. Վարդապետք եւ միաբանք Բ պատարագ սահմանեցին Ծառզարդարին, Ա ինձ Ա իմ որդւոյն Սեւադին. ով խափանէ դատի յԱստուծոյ. Թվին ՉԿԷ.

+ Կամաւն հզաւրին Աստուծոյ ես Սմբատ որդի Լիպարիտի յազգէն Աւրպէլեան որ ի Մոր գերի կացի, կամաւքն Աստուծոյ ազատեաց. . զամուսին իմ Ոխթոգ ?. որ յետ Բ ամի փոխեցաւ. . . եւ յետ իմ եղբայրն բաժանեցայ. . . ինձ հասաւ . . . ես Սմբատ զԴուինքթին հոգն Ս. Աստուածածնիս ( տուի ) անչարութեամբ. Վարդապետք եւ միաբանքս ետուն ամեն ( տարի ) Համբարձմանն ինձ Սմբատիս. Ով իմ ազգէս կամ յաւտարէն . . . եկեղեցոյս . . . Աստուծոյ ամենակալ բերանէն նզոված եղիցի եւ ՅԺԸ հայրապետաց կապած. ի Թվ. Հայոց ՉԿԶ.

+ Ես Սաթուն իմ որդիքս Սարգիս Շահերշ զմեր Սուրբ Սիաւնի տակի հողն ի Սուրբ ուխտս տվինք. Վարդապետք եւ միաբանք սահմանեցին Ա պատարագ Յակոբայ ` Վարդանանց տաւնին անխափան. Թվին ՉՀԵ.

Ի վերայ հարաւային որմոյն արտաքուստ գրեալ կայ յամի 1345.

Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ եւ իշխանութեամբ մեծ Պարոն Բուրթէլին եւ որդւոց իւրոց Բէշքինայ եւ Իւանէի, ես Գոնցէ ամուսին Վարհամայ, որդւոյ Շահուռնեցոյ ?, դուստր Խոստրովիկայ յազգէ Տարսիճեանց ետու յիմ հալալ արչեանց եւ հայրենեաց իմոց ի սուրբ ուխտս վասն հոգւոյ որդեաց իմոց Ուքանայ եւ Ամադինայ, որ տղերաւք ` ի Քրիստոս փոխեցաւ անդ ի սուրբ գիրքն իւր հայրենիքն իւր խաչին մտաւքն յԱրմարտեսան զԳազարափոսին է գին ԲՌ դեկան գնուած, ու Ճ դեկան գնուած Բամբակ-հող եւ ի յԱրմարատեսն ու զՈրձաքարին հողն յԱղջրտափի. Եւ միաբանքս հաստատեցին ի տարին ԺԲ պատարագ Սուրբ Խաչի տաւնին, Ամագենին Դ, Ուքանայ Դ, Քառասնից տաւնին Բ Գոնցին, Բ Թուխտինայ. Կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ, եւ խափանիչքն դատին ի Տեառնէ. Ով հակառակ կայ մերոց կամ աւտարաց մեր մեղացն տէր է առաջի Քրիստոսի. Թվին ՉՂԴ.

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Սերովբէ  աբեղէս առի  Բոչարաթի հողն Ջաղացի դուրն, տվի վախմ Սուրբ Աստուածածնիս. ով հաւկառակի  անիծած է:

Թուի թէ աբեղայս այս յետոյ եպիսկոպոսացեալ է, եւ վասն սորա կանգնեալ է խաշվէմ մերձ ի հին եկեղեցին քանդակապատկերաւ ալէզարդ  եւ երկայնազգեստ ծերունւոյ ` խայչ ի ձեռին, արձանագրաւս այսոսիկ:

Ես Յակոբ աբեղէս կանգնեցի զխաչս հոգւոյ փրկութեան Սերովբէ եպիսկոպոսի. Թվիս ՌԺԸ.

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Գրիգոր Դաւփին որդի յԱռինջ խաչիտափի  այգին ի սուրբ ուխտս տվի վասն ամուսնին իմոյ Ասփին. վարդապետք եւ միաբանք սահմանեցին Բ պատարագ Ասփնայ փոխման Աստուածածնի շաբաթ աւրն. կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ. ով զայն այգին յայս ուխտէս հանէ, յԱստուծոյ նզովեալ եղիցի. Թվին ՉԿԶ.

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Կարապետս եւ ամուսին իմ Տիկնաց տիկին ` զմեր հոգւոյ բաժին ի սուրբ ուխտս տուաք. Վարդապետ եւ միաբանք Բ պատարագ տվին Սուրբ Գրիգորի տաւնին. Ա ինձ Ա ամուսնին իմ. Կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ:

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Քօքօրս ` զԱղբերկայ հողն Աղջրատափի ոսկովք գնեցի ի սուրբ ուխտս տուի. Միաբանք մի պատարագ տուին իմ հաւր Սարգսին ` Սուրբ Գէորգի տաւնին. Կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ:

Առ դրան հին եկեղեցւոյն կայ խաչվէմք ` պատկերաւ Խաչեցելոյն եւ ազկատարած ընթերակայիւք, գրութեամբս

Թվ. ՉԽ. Ես Աղբարոս կանգնեցի զԽաչս որդւոյ իմոյ Շահակին, յաղաւթս յիշեցէք:

Յայլում խաչարձանի գրեալ է յամի 1310.

Կամաւ հզաւրին Աստուծոյ յարհիական քաւչապետութեան Տեառն Յով. եւ ի պատրոնութեան տեղւոյս Ուքանայ, Հասանայ, Ամադենայ, ես նուաստ հոգի Վարդան վարդապետս կանգնեցի զսուրբ նշանս ի փրկութիւն ինձ եւ հարազատին իմոյ Մխիթարայ եւ որդւոց նորին. . . ի Թվին ՉԾԹ.

Ի ստորեւ կամ այլուր գրեալ է.                                   Սուրբ Գրիգոր.

Մերձ ի սոսա ի հիւսիսոյ կուսէ եկեղեցեացն է եւ տապանի մի, ի վերայն քանդակպատկեր հեծելոյ աղեղնաւոր որսորդի, բազէ ի ձեռին, եւ ցուլ եւ առիւծ ոգորելով մատռուակք եւ արբանեակք մահակաւորք. եւ գրեալ.

Այս է հանգիստ Ղարպարին, որ կիսաւրէ հանգեաւ ի Քրիստոս. Թվ. ՌԸ.

Յայլում գեղեցկաքանդակ խաչվիմի.

Ես ապաշխարողս կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն հոգւոյ իմոյ եւ եղբարց իմոց եւ բովանդակ ազգականաց:

Երեւին առ սոքօք եւ դերբուկք պարսպաց վանաց եւ իբրեւ 30 սենեկաց, եւ ձիթահանից բոլորշի երկանաքարիւն: - Ի քարաժեռի ուրեմն ` յարեւելակողմն եկեղեցւոյն ի տափարակ տապանի գրեալ է յամի 1296.

Ես Վարդան վարդապետ  կազմեցի տապանանիս ամուսնոյ Աթերոյս, ոչ որդի ունէր, ոչ աղբեր, ով կարգէք յիշեցէք. ի Թվ. ՉԽԵ:

Առ սովաւ խաշվէմք  են, մին կանգուն եւ միւսն կործանեալ, երկոքին եւս 1649 - 50 թուականաւ.

Ես Հայրապետ եպիսկոպոս կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ Մարինային. յիշեցէք ի Քրիստոս. Թվ. ՌՂԸ.

+ Խաչս փրկութիւն հոգւոյ Հայրապետ եպիսկոպոսին. Թվ. ՌՂԸ:

Ի կիցս երկոցուն վերոյգրեալ վտակաց գետոյս, կայ համանուն երկրորդին Պօլպուլագ կամ Պուլագլար փոքր գիւղ կամ հանգրուան, 10 տամբք  Թաթարաց, հին գերեզմանօք. ի հարաւոյ նորին ` յահեկէ գետոյն եւ յանկեան նորին եւ վտակի միոյ փոքու ` Առինձ գիւղ հայանուն, այլ թուրքաբնակ, 20 կամ 25 տամբք , որ ոչ յիշի ի հին ցանկին, այլ ի վերոյգրեալ արձանի Գրիգորի որդւոյ Դուփին: Գեղեցիկք են սահմանքն ըստ գրիցն եւ բուբաբերութեան, այլ անծանոթ հին յիշատակքն.  մնան միայն  որմունք եւ քառեակ  սիւնք  եկեղեցւոյ, սեղանով միով եւ աւազանաւ, եւ արձանագրաւս ի վերայ պատուհանի.

Աստուած ողորմիա Եղիսաբեթի:

Աստի մինչեւ ցխառնուրդս Գուտենոյ ընդ մեծի գետոյն Արփայ չիք այլ չէին, բայց առ խառնըրդովքն կայ փոքրիկ գիւղն  Գայալու ` որ թարգմանի ապառաժուտ. առ որով երեւի յաջմէ գետոյն ` մնացուած կրամած քարեղէն կամրջի: