Սիսական

49 ՀՈՎԻՏ ՄՈԶԱՆ. ԱՐԿԱԶՆ. Ս. ԽԱՉ

Յարեւմտից պարու երանց ` ( յորում Ծակ-գագաթն, Թեփեսի տէլիկ ) պարսպողաց զձորահովիտն  Գուտենոյ, կայ փոքրիկ հովիտ մի, որոյ գետ յանուն հին գեղջն առ որով խառնի յԱրփա ` ի դէպ է թէ կոչէր Մոզն կամ Մոզան գետակ, եւ յերկուց վտակաց զուգեալ իջանէ ուղիղ ի հարաւ կոյս: Սակաւ գեօղք են ի փոքու անդ տարածութեան ( որ եւ ոչ է քաջաբոյս  որպէս զսորին մասն Գուտենոյ, այլ ըստ վերնոյն առապար ), բայց ոչ աննշանք ըստ ազգային յիշատակաց: Մի ի գիւղիցդ ` փարսախաւ կամ աւելի յարեւմտից յիշեալ լերինդ եւ յահեկէ արեւմտեան վտակին, եւ Արկազ կամ Արկազն որ եւ Արկազան գեօղ, զարդիս Արգեազ  կամ Արղէզ կոչեցեալ, ի գոգս զուարճատես լերանց զետեղեալ, գրեաթէ հաւասար բացակայ յերից գետոց ` Մոզան, Եղեգեաց եւ Գուտենոյ, բնակեալ ի Թաթարաց 40 տանց: Միակ հին յիշատակ գեղջս է սակաւաժամանակեայ հանգստարանն լինել Մեծին Ստեփանոսի եպիսկոպոսի, զորոյ մարմին ` ի տանել պաշտօնէից ի մենարանն Ս. Սիովն. « լուեալ Արկազան գեօղն ` տերամբն իւրեանց ելին ընդ առաջ, եւ հաւանեցուցին զսպասաւորսն ` հանգուցանել ի սենեակն առ յանուն Սրբոյն Քրիստափորի անյաղթ զօրավարին շինեալ էր. զոր տարեալ անդէն հանգուցին ի սենեկին: … Իսկ յետ քառասուն աւուր պատուհասի ( Վայոց ձորոյ )… ժողովեալ մնացորդք գաւառին կոչեն զկաթողիկոսն եւ առնեն ժողով վանականաց. եւ բազում աւուրս ցայգապաշտօն կատարեալ, փոխեն զնշխարս սրբոյն ի միաբանակեաց վանսն Թանահատի վանից » - Սակաւուք ի բացեայ ի հարաւոյ կուսէ գեղջն ` կայ Ս. Խաչ վանք. որոյ եկեղեցի էր կոփածոյ քարամբք շինեալ (16 քայլ յերկայն, 14 ի լայն ), երկոքումբք աւանդատամբք: Այժմ կոչի սա Արգեազու Ս. Խաչ, վասն մասին միոյ կենաց փայտին, զոր ասեն զՀացիւնեացն գոլ, այսինքն լտւեալն ի Հերակլեայ կայսերէ առ Բիւրեղ տիկին Սիւնեաց, եւ աւանդութեամբ համարին այժմ ծածկեալ զայն ի հիման եկեղեցւոյն, եւ գան յուխտ նմին մահմէտականք անգամ: Յերի արեւմտեան դրանն կային երեք գեղաքանդակ խաչվէմք եւ տապանք, այլ արձանագիրքն եղծեալք կամ անվերծանելի մնացեալքն, բաց ի միոյն, որ է այսպէս, թուականաւ 1304 ամի:

Աստուած ողորմի … Ուասլայ խաթունին. ամէն. Թվին ՉԾԳ.

Հաւանօրէն առ հնութեանն քանդեալ է հին եկեղեցին յետ 1857 ամին, եւ շինեալ նոր եւ աւերտեալ օծմամբ յամի 1872, կապուտագոյն այլ դիւրափուխր տաշածոյ վիմօք. բարձր գմբեթաւ, որպէս տեսանի ի պատկերիդ. (22 քայլ ընդ երկայնն, 17 ընդ լայն ), ի վերայ չորից ըստուար սեանց, մէն միայն պատուհանս ունելով ի կողմանսն, այլ յոլովս ի գմբեթին: Է եկեղեցւոյն եւ գաւիթ փոքր, եւ շուրջ զնովաւ 12 սենեակք միաբանից եւ ուխտաւորաց, եւ 14 վարկպարազի կրպակք վասն աւուրց տօնավաճառի, ի տօնի Խաչին կամ յամսեան հոկտեմբերի, յոր գան բազմութիւն ` ոչ միայն ի Սիւնեաց կողմանց, այլ եւ յԱյրարատայ, արք եւ կանայք, հետի եւ հեծեալ, մինչեւ 6000 ոգիք. ընդ որս եւ Թուրքք եւ Քուրդք ` ոչ այնքան յուխտս որքան ի կողոպուտ, ըստ Քաջբերունւոյ, որ ընդ երկար խորհրդածէ ի ստորագրութեան տեղւոյս, ոչ գովութեամբ: Ըստ իւրաքանչիւր յօժարութեան տան նուէրս ուխտաւորք Ս. Խաչին, յորոց մասն մի առաքի յԷջմիածին:

Ի հարաւոյ կուսէ Արկազան գեղջ ի գագաթան բլեր միոյ կայ փոքրիկ քարաշէն եկեղեցի (7 քայլ երկ. 5 լայն ), յոյժ վայելուչ դրուագօք, այլ խախտեալ եւ անյայտացեալ յարձանագրութեանց. ի ճակատ արեւմտեան դրանն ի Խաչվէմ ի խորանաձեւ շրջանակի, յորում ընթեռնու Ջալալեան,

Վարհամ խաթուն յաղաւթս յիշեցէք.

այլ ոչ է հաւանելի Վարհամայ ` խաթուն լինել: Նոյնպէս ոչ ամենեւին աներկբայ թուին յետագայ գրուածք այլոյ խաչվիմի ` յեկեղեցւոջն, եւ որ ի հիւսիսոյ դրանն.

Ի Թուին մերոյ ԷՃԿԹ Յակոբ երէց կանգնեցի զԽաչս ինձ եւ ամուսնոյն իմոյ, որք կարդայք յաղաւթս յիշեցէք.

Դ  Եւ ամենավեհ իշխանի Պռոշոյ եւ մանկան Էաչոյ եւ մեծահաւատ տիկնոջ Խոտանայ ? յորժամ տէր էր տեղւոջս. . . :

Ի ստորեւ սորին ի փոքու խաչվիմի վերծանի թուականաւ 1297 ամի:

Կանգնեցաւ Խաչս ի փրկութիւն Ջնաբուղայ ? աղին. Թվին ՉԽԶ.