Սիսական

52. ՄՈԶՆ ԱՒԱՆ. ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՔԵՐԴՈՂ. ԱՒԱԳԱԿԱՆ ԱՂԲԻՒՐ

Ի Մալիշկայ մինչեւ ի գետն Արփայ առապար է երկիրն եւ թոհ եւ բոհ իմն լերանց եւ վիմաց. յորս յանուանէ նշանակին մերձ ի գիւղն, ( մին ի հիւսիսոյ արեւելից ) Կարմիր սար կոչեցեալ հայերէն (6271' անգղ. ), միւս մերձագոյն եւս իբր երկուս մղոնաւ, Սուլդան քեազախ ?, եւ շուրջ զնոքօք կարկառք եւ կոտորք ցնդեալ եւ ցրուեալք, որպէս թուի ի Թէփէսի-տէլիկ ` ( Ծակգագաթն ) լեռնէ կամ յայլմէ, հրամուղ բռնութեամբ արտադրեալ. յորոց սպառուածս ի միջի աւերակաց բնութեան եւ շինութեանց ` առ գետեզերբն թանգուզեալ դնի Մոզն աւան ամայացեալ, 10 տամբք Թաթարաց, քստմնափուշ յիշատակաւն յաւերժացեալ ի 1150 ամաց հետէ. ուրանօր աննման ի պատմութեան մերում, ( գոգջիր հազիւ յընդհանրականն ), գործեցաւ գործ ժպիրհ եղերան, ի կնոջէ միոջէ արբեցելոյ քինու եւ տռփանօք, խողխողմամբ գերագոյն հանճարեղի եւ վսեմագունի բանասիրաց Հայոց ` մեծի եպիսկոպոսին Սիւնեաց ` Ստեփանոսի. զորոյ զորպիսութիւն դիպաց թողում պատմել անուանկցին եւ աստիճանակից յաջորդողի. « Հանդիպեալ սորա ( յամի 735 ի 21 յուլիսի ) սակս հոգեւոր հարկին ` ի գաւառս բարելից ի Ձորն Եղեգեաց ` յաւանն Մողան, յորում բնակեալ էր կին մի սեղեխ արբեալ յիմարութեան ախտիւն, զոր յառաջ քան զայն երիցս անգամ զգոուշացուցեալ էր զնա ըստ Տեառն հրամանի, եւ ոչ էր զղջացեալ. վասն որոյ այն անգամ սաստիկ ցասուցեալ Սրբոյն եւ վճիռ հատեալ մեծ պատուհասի ` ելանէ ի գեղջէն. եւ վասն տօթաժամայն գնայ յակն քաղցրահամ աղբերն զոր Աւագ ակն ( կամ Աւագական ) կոչէին, զովանալ ի նմա. եւ հրամայէ հարուլ զխորանն իւր. եւ ինքն ի վերայ ուռոյ միոյ դնէ զմահիճսն հանգստեան. եւ ելեալ առանձինն աղօթէ ժամս յոլովս. եւ ննջէ ի վերայ նորա: Իսկ կինն հերատուկ շարժեալ ի կատաղի բոցոյ ցանկութեանն, առնու ընդ իւր զհոմանին իւր եւ գայ սպանանել զՍուրբն, զի համարձակ լիցին ի գործն. եւ մերձեալ ի ծառն ` հանէ ի վեր զայրն, եղեալ զսուրն ի ձեռն ` զի սպանցէ զՍուրբն: Ելեալ առնն տեսանէր զՍուրբն ննջեալ, եւ իբր գրոց ցոլանայր շունչն ի վեր, եւ ճախր առեալ դառնայր անդրէն, եւ հրեշտակ մի կացեալ ի սնարսն հովանի ունէր նմա թեւօքն: Տեսեալ զայն առնն ` կարկեալ թուլանայր, եւ ամենայն յօդուածքն խաղայր, շարժէր, դողայր մեծաւ սոսկմամբ. եւ այնչափ ուշաբերէր ` մինչ անդրէն իջանէր ի ծառոյն, եւ պատմէր կնոջն: Ապա կրկին յորդորէր կինն, եւ սադրէր քաղցր բանիւք պոռնկութեան, եւ քաջալերեալ անդրէն յուղարկէր. եւ նորա հրաշափառագոյն իմն տեսեալ տեսիլ քան զառաջինն, սաստկապէս եւս թուլանայր, եւ անզգայ մարմնով իբր մեռեալ անկանէր ի ծառոյն: Ապա կինն ` մինչ ետես յանհնարին պատուհաս ըմբռնեալ զայրն, փոխանակ զղջման առաւել եւս զչարեալ, եւ սրեալ ի բանսարկուէն ` առեալ զսուրն հոլանեալ ելանէր ի ծառն. եւ հարեալ զսուրն ի փողսն Սրբոյն ` հեղոյր զարիւնն ամբիծ ի վերայ փայտեղէն մահճին, որպէս զՏեառն իւրոյ ի վերայ փայտեղէն գործարանին մահու »: Վասն այսպիսի անպարտ մահուան եւ մեծի զրկման ազգիս եւ եկեղեցւոյ, աւանդի քառասնօրեայ պատուհաս երերման եւ աւերման գաւառին, եւ բիւրու միոյ մարդկան ընկլուզանել յանդունդս: Բայց հաւասար անլուր եւ անհեղեղ ժպրհութեանն ` արար կին այն հերատուկ եւ հատուցումն ապաշխարութեան տարօրինակ. քանզի « անագան ուրեմն եկեալ ի սգաւորութիւն, մերկացեալ զհանդերձն եւ առեալ քարինս ծեծէր զկուրծսն. եւ այնքան բաղխէր ` զի իջանէր վտակ արեանց. եւ մեծ ողբովք եւ դառն աղաղակաւ ճչէր եւ խայտառակէր զչար գործսն իւր: « Եւ եկեալ հանդէպ վանացն յարեւմուտս կոյս, յայն կոյս ձորակին փորեալ զտեղին, եւ թաղեալ զանձն մինչ յստինսն ` զամառն եւ զձմեռն տապակէզ եւ ցրտահար լինելով, վայէր եւ ողբայր զցայգ եւ զցերեկ, եւ զմեղս իւր խոստովանէր: Յաղագս որոյ շարժեալ ի գութ հայրապետին ` խնդրէր ի Տեառնէ ողորմութիւն նմա: Եւ յաւուր միում ի ժամ պատարագին ելանէր գոչիւն ահեղ ի տապանէ սրբոյն. Թողեալ լիցին քեզ մեղքս քո, ո ' վ կին դու: Եւ լուեալ ամենեցուն փառս եւ գոհութիւն Աստուծոյ մեծի մարդասիրութեանն եւ անյիշաչար բարերարութեանն մատուցանէին: Բայց կինն թէպէտ էառ զթողութիւնն   մատուցանէին: Բայց կինն թէպէտ էառ զթողութիւնն, ոչ ել ի տեղւոյն, այլ կացեալ ի նմին ` վախճանեցաւ եւ թաղեցաւ յապաշխարութեան գրին իւր. եւ կայ հանդէպ վանացն »: - Յառաջնում ամի եպիսկոպոսութեանն  նահատակեալ Ստեփանոսի ` ի դէպ է թէ չէր տակաւին ծերացեալ. նոյնպէս եւ հարազատն իւր արեամբ եւ երգահան շնչով քոյրն Սահակադուխտ, դեռ եւս հաւատալի է յանձաւս եւ յանձուկս ձորոյն Գառնոյ, ընդ հովաոցաւ մենասիրին Խոսրովիդխտոյ նայապէս լինել մենացեալ, յաստուածախոհութիւն եւ յաստուածաօրհնութիւն, այլ ցանկալի էր  մեզ հաւաստել զայս, եւ մանաւանդ գտանել առ ի նմանէ  նուագ մի ողբերգական, զփափկագոյնն եւ զսրտառուչ նուագայ նորին ` յայսպիսի ոք եղբայր եւ յայսպիսի ողորմամահ դէպս  նուագեալ, յորում կարէր հոլանել  զքող պարկեշտ դիմացն ` թանձրագոյն եւս սգով վարագուրելոց. նուագ ` որ աներկբայապէս ոչ լինէր պակաս, եթէ ոչ եւ աւելի ` քան զերգս սիրայնոյն այնորիկ քեռ կամ զուգակցի Գողթնեցւոյն Վահանայ: - Առաւել քան զքսան գրաւորական գործք յիշատակին Ստեփանոսի, շատք մեկնողականք, կարծեմ բոլորից Հին եւ Նոր Կտակարանաց, եւ ԹարգմանութիւնքՍ. Հարց, այլ եւ արտաքին ինչ գրոց, յորոց  սակաւ  ինչ մասն եհաս կամ ծանուցու մեզ: Բայց ` ըստ բաղդի, դեր ի վերոյն բնաւից այդոցիկ ` սաւառնացեալ բարձրանայ անկորուստ եւ անկորընչելի յեկեղեցւոջ մերում, անզուագական Կանոն Աւագ Օրհնութեանցն ի Յարութիւն Քրիստոսի, որք բաւական  էին ոչ նմա միայնոյ ի փառս, եթէ եւ չէր այլ ինչ մնացեալ յերկոց նորին, այլ եւ համօրէն ազգի նորին ` եթէ ջնջեալ բարձեալ էր բնաւ այլ դպրութիւն սորա: Ի նշուլից մնացուածոյ այդմ միակ գոհարի ` մարթ էր իմաստասիրել բանագիտաց, եթէ որպիսիս եւ որքանիս արժան էր յուսալ բանաստեղծս յայնպիսիւոյ ազգէ եւ ի լեզուէ. գոհար, որ արդ եւ ի միջի ոչ սակաւուց զերծելոց եւ յայտնի բերոց դպրութեան մերոյ, մանաւանդ ի շարս սրբազան երգոց, գերազանցօրէն փայլէ, եւ փայլեսցէ ` մինչեւ երգաբանեալն ի նմանէ Յարուցեալն ի մեռելոց ` յարուսցէ զննջեցեալսն  յուսով յանմահութիւն: - Յ ' ԺԷ հրոտից ամայ, որ է 23 յուլիսի, կարգեալ է ի Յայսմաւուրըս ` Յիշատակ նմանելոյն Յովհ. Մկրտչի ` նահատակի արդարութեան եւ պարկեշտութեան, որ առաւելու քան զնա միով մասամբ, այնու ` զի ոչ դահճին սրովն դաւաճանեցաւ, այլ նորին իսկ աղճկին ` սիսականն  Հերովդիադայ, որ անսարսափ կաքաւելով ընդ մահաբեր սանդուղսըն ելանէր եւ ինքնին վճարէր զամենայն, զքէն եւ զեղեռն. թերեւս ժպիրհ քան զդուստրն Հերովդիայ, զի զնա ` մայրն սրացոյց եւ թիւնացոյց, իսկ սա անձամբ զանձըն, այլ եւ բարեբաստիկ յոյժ քան զնա, զի զղջացաւ. եւ զանպարտ արիւն նորոյ նահատակին Ստեփանոսի փոխանակ բողոքոյ, դարձոյց յողոք եւ ի բարեխոս, եւ որով չարաչարն  աղտեղացաւ, նովիմք  եւ լուացաւ եւ սրբեցաւ: Արժան եւ իրաւացի էր արդ Սահակազխտոյ կամ որոյ եւ է հոգէկրի նորին եւ նրբազգած իսկուհւոյ, համանմանել օրիորդին այնմ կամ տիկնոջ Գողթան, եւ փխել զերգսն տիրականս եւ զղջականս ` ի « հոգեւորս եւ ուրախարարս, յորդորականս եւ ներբողեանս », ի պանծալիս յայս դիտապետ եկեղեցւոյ Սիւնեաց:

Որքան եղերական եւ ողբերգելի դիպուած եղբօրն, նոյնքան սխրասարաս եւ նազելի աւանդեալն զքեռեէն, որ ստացեալ զվարս կուսութեան եւ առանձնացեալ ի ձորակին Գառնոյ ` յայրի միոջ, անտանելի վարս ճգնութեան կրէր յանձին … Յոյժ հմուտ էր երաժշտական արհեստին, որ եւ ներքոյ վարագուրի նստեալ ուսուցանէր զբազումս ». թաքուցանելով  յաչաց զշնորհս կուսական երեսացն, զի մի զմայլեալքն յանուշութենէ ձայնին ` ցանկասցին եւ ի տեսոյն յագենալ: Աւագական աղբիւրն յիշեալ  յայսմ պատմութեան ` է վտաւ փոքր, որ ի հարաւոյ Արկազան գեղջ անցանէ ընդ աղօրիս Մալիչկայ եւ գայ ի Մղոն: Ի հինն Մոզն երեւին բազում աւերակք շինուածոց, այլ ոչ եւ մի կանգուն, եւ ոչ արձանագիրք յայտնեալք, բայց խաշվէմք ՋԻ (1471) եւ ՋԼԲ (1483) թուականօք: Յարեւմտակողմն հին աւանին կայ նոր գիւղ համանուն բնակեալ է Թուրքաց:

Հովտիս Մոզան պատշաճ համարիմ եւ զմիջոց երկրին ` որ յաւանէ անտի մինչեւ ի լերինս անջրպետս ձորահովտին Գուտենւոյ, ուր զեզերբ ( աջակողմեան ) Արփայի են մանր գեօղք ինչ այլազգեաց. որոց գլխաւոր երիւք մղօնօք յելից Մոզան ` Փաշատիւղ կոչեցեալ այժմ, անշուշտ է Փշատիս կամ Փշատիք հին Ցուցակին, ուր կան եւ աւերակք ինչ, եւ բլրաձեւ կուտակ մի մանր քարանց, զոր ասեն դրամս լինել ագահի ուրումն առն անառակի, քարացեալս աստուածային ցասմամբ:

Հուպ եւ գրեաթէ կից է Փշատեաց այ գիւղ կամ հանգրուան այլազգեաց Դայլախլու, եւ սակաւուք հեռի յԵլ. Հր. սորա Դաշ - ալդը ( քարատակ ): Եւ ի սմանէ սակաւուք հեռի ընդ Ել. հանդէպ Հախլու գեղջ ` որ ի ձախակողմն կամ ի հարաւոյ գետոյն Արփայ, կամուրգ մի է քայքայեալ ` յեցեալ ի քարաժեռս, յորոյ վերայ սենեակք պահպանաց փայտաշէն յարկաւ եւ պատուհանօք, այլ արդ անանց եւ ամայի: - Սահմանքն մինչեւ ի խառնուրդ Գուտենւոյ ` Ծառաւէտք եւ խոտաւէտք են, եւ ի ստորեւ յեղզր գետոյն Հին եւ Նոր Սօյլան կամ Սայլան գեօղք, մին աւերակ, միւսն շինեալ խնամով Բորեցւոյ ուրումն Մանուկի: Յաւերակս  հնոյն նշանաւոր է խաչարձան մի սեւաքար ( ստուգագրելի ) արձանաւս.

Ի Թուականին ՈՀԱ կանգնեցաւ Խաչս. Ով եղբարք զյոգնամեղ: Առաքեալ յիշեցէք. զախմար գրիչս Շապուհ յիշէ ի Քրիստոս եւ Աստուած զըզմեզ յիշեսցէ:

Գոյ եւ եկեղեցի փայտաշէն լքեալ ի Հայ բնակչացն, ընդ որոց եւ Թուրքք ի բաց մեկնեցան, վասն անհարթութեան տեղւոյն: Յետին գիւղ յայսմ կողման ընդ արեւելս, եւ մերձ ի Գայալու է Կեօկերձին, ընդ մէջ գեղջս եւ Սոյլանայ եւ յանուն յետնոյս կայ բերդ աւերակ ի քարաբլրի. 10 տամբք Թաթարաց: